پایان نامه مناسب ترین روش اندازه‌ گیری تولید گیاهان بوته‌ ای در مراتع شهرستان شیراز (مطالعه موردی مرتع چشمه انجیر)

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.Sc.)

گرایش: مرتعداری

تعیین مناسبترین روش اندازه‌گیری تولید گیاهان بوته‌ای در مراتع شهرستان شیراز

(مطالعه موردی: مرتع چشمه انجیر)

چکیده

بشر از گذشته های دور برای نجات و رهایی خود از چالش کمبود غذا در برابر ازدیاد جمعیت و جهت چاره جویی، به منابع طبیعی روی آورد که این چاره جویی با استفاده ناصحیح و بیش از حد از منابع طبیعی همراه گردید. بخش عمده ای از منابع طبیعی بخصوص در کشور ما را مراتع تشکیل داده اند. در عرصه مراتع اندازه گیری و یا برآورد تولید علوفه از ضروریات محسوب می گردد و اهمیت آگاهی از میزان تولید علوفه در مدیریت مراتع باعث شده که کارشناسان همواره در جست و جوی شیوه های مناسب اندازه گیری این عامل باشند. هدف از انجام این تحقیق تعیین روش اندازه گیری تولید گیاهان بوته ای از لحاظ دقت، سرعت و سهولت بکارگیری و نیز هزینه اندازه گیری، در شهرستان شیراز بوسیله مقایسه چهار روش نمونه گیری مضاعف، آدلاید، تخمین و قطع- توزین به عنوان شاهد می باشد. در این تحقیق میزان تولید سه گونه پیچک  Convolvulus fraticosus))، ابنوس((Ebenus stellata و گون Astragalus cemirenus)) با استفاده از چهار روش ذکرشده اندازه گیری گردید برای مقایسه شاخص های مورد نظر در تیمارهای فوق از آزمون T-Test و نرم افزار آماری SPSS استفاده گردید. مقایسه روش های اندازه گیری تولید در گونه گون حاکی از آن بوده که سه روش تخمین، نمونه گیری مضاعف و آدلاید با روش قطع- توزین دارای اختلاف آماری معنی داری می باشند (p<0.01 و p<0.05) و هیچ کدام از سه روش ذکر شده نمی تواند جایگزین روش قطع- توزین گردد و مقایسه روش ها در گونه های ابنوس و پیچک حاکی از آن است که روش آدلاید با روش قطع- توزین دارای اختلاف آماری معنی دار می باشد و روش های نمونه گیری مضاعف و تخمین با روش قطع- توزین دارای اختلاف آماری معنی دار نمی باشد(p>0.01  و p>0.05) و این  روش ها می تواند جایگزین روش قطع- توزین در این گونه های مرتعی گردد. نتایج حاصل از مقایسه زمان صرف شده جهت اندازه گیری تولید در چهار روش در سه گونه مرتعی حاکی از آن است که اندازه گیری تولید به ترتیب در روش قطع- توزین، آدلاید،‌نمونه گیری مضاعف و تخمین نیاز به صرف زمان بیشتری داشته اند.

کلمات کلیدی: تولید علوفه،  روش قطع- توزین، روش نمونه گیری مضاعف، روش آدلاید، روش تخمین

فصل اول

مقدمه و کلیات

1-1- پیش گفتار

بشر از گذشته های دور برای نجات و رهایی خود از چالش کمبود غذا در برابر ازدیاد جمعیت و جهت چاره جویی، به منابع طبیعی روی آورد که این چاره جویی با استفاده ناصحیح وبیش از حد از منابع طبیعی همراه گردید. بخش عمده ای از منابع طبیعی بخصوص در کشور ما را مراتع تشکیل داده اند به همین لحاظ و نظر به اهمیت مراتع مملکت در تامین غذای دام، نگهداری خاک و تامین آب، ضرورت دارد بیش از آن چه تا بحال بدان توجه شده است مورد دقت و مراقبت قرار گیرد. مراتع و چراگاه های کشور که امروزه مورد استفاده قرار می گیرد در اثر چرای بی رویه، چرای خارج از فصل بویژه پیش چرا، عدم رعایت ظرفیت چرا، عدم تناسب دام با میزان و نوع علوفه ی تولیدی و عدم وجود تناوب و غیره موجب گردیده که فرصت رشد و نمو از گیاهان مراتع سلب گردیده و اجازه ندهد که گیاهان بطور طبیعی یا به خودی خود تکثیر نموده و تجدیدحیات نمایند. عدم تکثیر و تجدید حیات طبیعی، به تدریج از جمعیت گونه های خوشخوراک جوامع گیاهی یک منطقه کاسته و زمینه توسعه و رشد و نمو بیشتر نباتات غیر خوشخوراک را فراهم می آورد. حاصل این بی نظمی مراتعی خواهد بود که اکثریت یا تمامی نباتات آن غیر خوشخوراک و یا حتی مهاجم و سمی می باشد و نهایتا جز خسارت و تلفات، برای دامدار و مرتعدار نتیجه دیگری در پی نخواهد داشت.

مراتع کشور با سطحی بالغ بر 86 میلیون هکتار، 1/52 درصد از سطح کشور را به خود اختصاص داده است (دفتر امور مراتع کشور، 1389). در گذشته به لحاظ جمعیت کمتر دام و همینطور وجود نسبت مناسب تر بین سطح مراتع و جمعیت وابسته به آن از یک طرف و از طرفی به لحاظ مالکیت فردی یا گروهی حاکم بر آن ها، که زمینه ساز سعی و تلاش در جهت حفظ مراتع می شده است مراتع ایران با مشکلات کمتری روبرو بوده است. در گذشته های دور تخریب در مراتع، محدود به قطع درختان – درختچه ها و ریشه کن کردن بوته ها بوده است. در حالی که روند و نحوه تخریب مراتع در عرض یکی دو قرن اخیر دستخوش تغییر اساسی شده و سرعت به مراتب بیشتری به خود گرفته است. به علاوه بخشی از تشدید تخریب مراتع از زمانی آغاز می گردد که دولت درصدد تصاحب مراتع برمی آید در همین راستا نگاهی گذرا به روند و نوع  مالکیت مراتع و هم چنین تاریخچه مرتع و مرتع داری در ایران می پردازیم.

1-2- انواع مالکیت مراتع در گذشته:

1) مالکیت عمومی 2) مالکیت خالصه 3) مالکیت اوقافی 4) مراتع ایلات 5) مالکیت خصوصی

 سه دسته اول مربوط به دولت بوده و به علت نحوه استفاده اعمال شده بر این مراتع که از طریق دریافت مال الاجاره و یا حق علف چری مرتع بوده است، همیشه بدون در نظر گرفتن ظرفیت مرتع، دام بیشتری جهت تصاحب مال الاجاره بیشتر وارد مرتع می شده است.

نتیجه این که در تمامی سطح مملکت، مراتع دولتی جزو تخریب یافته ترین و فقیرترین مراتع منطقه بودند. بر عکس دو دسته آخری توجه به اینکه همیشه مالک یا مالکین آن ها علاقه مند به حفظ مرتع            بوده اند، از وضعیت بهتری برخوردار بوده اند.

1-3- تاریخچه مرتع و مرتع‌داری در ایران (صد ساله اخیر)

بعد از انقلاب مشروطه در اواخر حکومت خاندان قاجاریه، ‌مراتع به طور رسمی به مالکیت اشخاص در آمد و مدیریت اقتصادی بهره برداری بر آن حاکم شد. از سال 1339 براساس آیین نامه ی اجرایی قانون جنگل ها و مراتع، ‌مالکان برای حفظ و احیای مراتع باید به دستورهای فنی کارشناسان در موارد زیر عمل می کردند:

1- تناسب تعداد دام و انواع دام با ظرفیت مرتع

2- تاریخ ورود و خروج دام از مرتع

3- فصل، مدت و محل چرای دام

پس از ملی شدن جنگل ها و مراتع کشور و تغییر مالکیت مراتع از بخش خصوصی به دولتی در سال 1342، ‌قانون بهره برداری از مراتع به تصویب رسید. در این قانون به چرانیدن دام در منابع طبیعی بدون پرداخت حق علف چر، نحوه صدور پروانه چرا، ‌برخورد قانونی با دام اضافی و ... اشاره شده است. ضربه شدید دیگری که به مراتع از طرف دولت وارد شد همین ملی کردن جنگل ها و مراتع کشور در بهمن ماه 1341 بدون بررسی تمامی جوانب امر بود و نتیجه امر تبدیل بخش های زیادی از سطح مراتع کشور بویژه توسط روستائیان بود به این صورت که مراتع شخم و شیار یا دیسک خورده و از حالت اراضی بکر خارج می شدند و در این صورت این گونه اراضی دیگر جزو مراتع محسوب نمی گردیدند در حالی که هدف افراد صرفا تصرف مراتع بود نه انجام امور کشاورزی.

 1-4- برخی از دلایل عمده تخریب مراتع در ایران

 1-4-1- چرای زود رس دام از مراتع

          در ایران به خصوص در مناطق کوهستانی که زمستان های سختی دارند و دام نمی تواند در طول زمستان از آغل خارج شده و در مراتع چرا نماید به علت کمبود علوفه ذخیره زمستانه، بلافاصله پس از ذوب شدن برف ها و شاید قبل از شروع رشد در گیاهان دام ها به مراتع گسیل می شوند و در اثر چرای زود رس، گیاهان شدیدا صدمه دیده و در اثر تکرار در طی سال های متمادی از بین می روند.

1-4- 2- چرای بیش از اندازه

          در ایران اصولا دامدار همانند دام پرور فکر نمی کند و تصور آن بر این است که غذای دام باید از سطح مراتع به دست بیاید، لذا به فکر تولید علوفه نبوده و نتیجتا افزایش دائمی و بدون توقف دام ها از یک طرف و عدم تولید علوفه توسط دامداران از طرف دیگر، باعث تشدید چرا شده و در نتیجه گیاهان فرصت تولید و ذخیره مواد غذایی برای رشد سال بعد را پیدا نکرده و سال به سال در اثر چرای مفرط، گیاهان مرغوب کاهش می یابند و به جای آن ها گیاهان بی مصرف از لحاظ دام و چه بسا گیاهان سمی جایگزین می شوند.

 1-4-3- بوته کنی

          در عرصه کلیه مراتع و در اکثر روستاهای کشور، منابع سوخت فسیلی قابلیت استفاده همگانی پیدا ننموده است و ایلات و روستائیان بالاجبار مبادرت به بوته کنی از سطح مراتع جهت پخت و پز، منابع گرمایی و استحمام می نمایند. بوته کنی نه فقط باعث کاهش پوشش حفاظتی خاک می شود بلکه وجود بوته ها از سفت شدن یکنواخت سطح خاک جلوگیری نموده و با قطع بوته ها نقش میکروکلیمائی بوته ها از بین رفته و متوسط ارتفاع پوشش گیاهی کاهش می یابد که این امر در فرسایش بادی و تشدید تبخیر از سطح خاک مشهود است.

1-4-4- لگد کوبی سطح مراتع

 در اثر زیاد بودن دام و نیز چرای زود رس از مراتع که مصادف با مرطوب بودن خاک می باشد، سطح مراتع بیش از اندازه فشرده شده و قابلیت نفوذ آن به آب و ظرفیت نگهداری آب و تهویه کاهش یافته و جریان سطحی افزایش می یابد. لذا به تدریج و در طی چند دهه محیط نامساعدی از لحاظ رطوبت در خاک برای گیاهان مرغوب ایجاد شده و باعث می شود این گونه گیاهان که به توسط          ریشه های خود از رطوبت تحت الارضی استفاده می کنند از بین رفته و گیاهان پست و مقاوم در مرتع مستقر شوند.

Abstract

To confront the crisis of food shortage and over population, men have always turned to natural resources; which has led to excessive and incorrect use of the sources of nature. The main resources in our country would be the pastures. In this field, estimating forage production is of great significance; therefore, specialists are continue sly seeking proper ways to measure this factor. The purpose of this research is to determine a method, measuring shrub production; regarding accuracy, speed, ease of use and cost of measurement. The method will be determined by comparing four methods currently performed in Shiraz : double sampling, Adelaide technique, estimation method and clipping and weighing method. The production of three species - ivy, ebony and camel's thorn - is measured in this article using the methods mentioned above. To compare these methods, we have used T-Test and SPSS statistical software. The results show that for camel's thorn, the estimation method, Adelaide technique and double sampling have quite a statistical difference with the clipping and weighing method ( p<0.01 & p<0.05) which means that none of the three methods can replace the clipping and weighing method. The results for ebony and ivy show that the Adelaide technique has a significant statistical difference with the clipping and weighing method; while the double sampling and estimation methods don't (p>0.01 & p>0.05); therefore they can replace the clipping and weighing method. The results comparing the time spent on each of the methods indicate that the methods clipping and weighing, Adelaide, double sampling and estimation, need more time respectively.

Key Words: Porage production, Clipping and weighing method, Double sampling method, Adelaide technique, Estimation method, cheshme anjeer Shiraz