پایان نامه اثربخشی نقاشی‌درمانی بر سلامت روان دانش‌آموزان پسر مدارس ابتدایی شهرستان گچساران

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته مشاوره و راهنمایی  (M.A)

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر نقّاشی درمانی بر سلامت روان دانش آموزان پسر مدارس ابتدایی شهرستان گچساران بود. متغیرهای پژوهش حاضر سلامت روانی با ابعاد (اضطراب، خصومت، جسمانی کردن، حساسیت بین فردی، وسواس، فوبیا، پارافوبیا، روان‌پریشی) بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه دانش‌آموزان مقطع ابتدایی شهرستان گچساران بود که در سال تحصیلی 93-92 مشغول تحصیل بودند. حجم نمونه پژوهش حاضر به تعداد 50 نفر بود که با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه ای انتخاب شدند. این پژوهش از نوع شبه آزمایشی است. متغیر مستقل نقاشی درمانی است و متغیر وابسته سلامت روانی می‌باشد ابزار اندازه‌گیری پژوهش حاضر فهرست تجدیدنظر شده علائم روانشناختی (-R90 SCL) بود. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمون آماری t برای گروه‌های مستقل استفاده شد. نتایج حاصل نشان داده که بین سلامت روانی (در همه زیر مقیاس‌ها) دانش‌آموزانی که به آنها آموزش نقاشی درمانی داده شده بود نسبت به دانش‌آموزانی که این آموزش را دریافت نکرده بودند تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین می‌توان نتیجه‌ گرفت که دانش‌آموزانی که به آنها آموزش نقاشی درمانی داده شده بود نسبت به آنها که این آموزش را دریافت نکرده بودند سلامت روانی بالاتری داشتند.

کلمات کلیدی: مدرسه ابتدایی، سلامت روان، نقاشی درمانی

مقدمه

نقّاشی کودک نوعی بازی است: در تمام دوره کودکی و تا مرزهای نوجوانی، اکثر کودکان منظماً به     مجموعه­ای از فعالیّت­های ترسیمی می پردازند و بدین ترتیب روابط متکثّری با واقعیبت ها برقرار می­سازند کودکان با استفاده از شیوهای مختلف، تصور خود را از جهان به نوعی ترسیم می­کنند. با این فعالیّت همانند دیگر فعالیّت­های لهوی، لذّت، اکتشاف و تجربه آنچه ممکن است همراهند. نقّاشی، بازی، طنز و هنر به یک خانواده رفتاری تعلّق دارند و به این دلیل به منزله انعکاس مجموعه ساخت هایی هستند که کودک در دسترس خود دارند امّا در هر حال این فعالیّت­ها در چهار راه جهان برونی (واقعیّت برونی) و جهان درونی (واقعیّت درونی) قراردارند و زمینه را برای بیان تعارض ها یا تضادها بین این دو دسته واقعیّت فراهم              می سازند (دادستان 1387، 13).

از حدود پایان نخستین سال زندگی، بسیاری از کودکان، فعالیّتی که می­توان آن­را ترسیم با دقیق­تر بگوییم «نگاره گری» نامید از خود نشان می­دهند. در فرهنگ متداول جهان کنونی، ابزار این نگاره‌گری غالباً یک مداد یا قلم است، امّا ممکن است کودک از انگشت، اسفنج، یک تکّه گچ، یک تیره چوب و یا هر شیء دیگر نیز استفاده کنند. هر چند این نگاره گری یا ترسیم ترجیحاً بر صفحه­ای از کاغذ نقش می­بند امّا ممکن است صفحات کتاب یا سطوح دیگر از قبیل لوازم خانه، دیوارها، پارچه­ها و غیره صحنه عمل باشند و تعارض­های بسیاری با بزرگسالان به وجود آورند غالباً تولید لکّه­های مقدّم بر تولید این خطوط یا         نگاره­هاست (دادستان 1387، 13).

بدین ترتیب، در مبنای ترسیم وحتّی قبل از نخستین خط خطی کردن ها و پدیدآوری خطوطی که ظاهراً واجد معنایی نیستند، مجموعه پیچیده ای از رفتارهای حرکتی، توحید یافتگی های ادراکی و کاربرد اطلاعاتی که از این آثاردوام دار و مشاهده شدنی به منزله تدوام بدن حاصل می شوند، قراردارد. مؤلفانی به بررسی شباهت، و تفاوت های بین این فعالیّت «پیش ترسیم» و «هویت پردازی‌ها» کودک پرداخته اند. اصواتی که کودک تولید می کند زود گذرند امّا به عنوان وسیله ارتباط جزئاً سازماندهی می شوند. به عکس نگاره ها بلا اثرند دارای معنای تمایز یافته ای نیستند امّا معّرف «مضاعف سازی» بدنی ارادی هستند. به عبارت دیگر این نگاره ها در شمار آثار قلمداد می گردند که از عملی که به تولید آنها می انجامد، جدا            می شوند. در شمار آثار قلمداد می گردند که از عملی که به تولید آنها می انجامد، جدا می شوند. این            نگاره­گری­های عمدی یا ارادی، از دوّمین سال زندگی به منزله ترسیم درهم برهم­اند و بتدریج به یک مهار کردن حرکتی ادراکی رکاب می دهند. یعنی سپس از مرحله ای که کودک از دست خود تبعیّت می کند در یک مرحله بعدی، چشم به هدایت دست می پردازد. به نظر اکثر مؤلفانی در جریان سوّمین سال زندگی است که نخستین بگاره های تقلیدی ظهور می کنند ودوران خط خط کردن پشت سر گذاشته می شوند.

از 2تا3 سالگی، تقلید از موقعیّت ها (نوشتن) همراه با چند عنصر تجسّمی (گردی به منزله توپ) و اجرای دستور العمل (نگاره هایی که کم وبیش بر حسب یک الگو دارای جهت اند). سیمای مرحله آغاز حرکت ترسیمی به معنای واقعی کلمه است.از 3تا5 سالگی ،قصد یک شکل پردازی آشکار همراه با تدارک یک نحوه بیان ترسیمی به چشم می خورد کودک این مرحله تا حدّی به الگو توجّه می کند امّا غالباً طرحی اجمالی وقالبی را جانشین آن می سازد.از5تا9سالگی ،شاهد مرحله نسخه برداری با باز پدیدآوری از                 شکل های هندسی (به ترتیب از دایره، مربع، مثلث، لوزی تا شکل‌های پیچیده تر) هستیم یادگیری خط، تولید نقّاشی هایی که عناصر مختلف تجسّم در آنها متمایز گردیده‌اند، همراه با ترکیب طرح های پایه با جزئیات بیش از پیش فزاینده، از ویژکی های این مرحله اند در این مرحله، نقّاشی های کودک دقیق­ترند و در وسط صفحه بیشتر تمرکز می یابند. از 9تا 13 سالگی، رها کردن اجمال گری به سود واقع نگری   دیداری تری که به شدّت قرار دادی است و در بسیاری از کودکان از لحاظ تحلیل الگو و تجسّم آن رضایت بخش نیست، پایان فرآیند ترسیمی را مشخّص می کند (دادستان 1387، 14).

روی­آورد بالینی، سوگیری تشخیص: کودکان عواطف خود را در نقّاشی های خود فرفکنی می کنند وتفسیر آنچه بدینصورت ارتجالاً انعکاس می یابد راهی برای سنجش شخصیّت است.

روی آورد بالینی به منظور روان درمانگری، جنبه­های پالایشی فعالیّت­های ترسیمی، یعنی برون ریزی مکنونات از راه فرافکنی به منزله یک شیوه بیان ارتجالی ویا از طریق فرافکن در قالب تحقیق یک اثر هنری، به گشایش خط بالینی درمانگری ،یعنی روان درمانگری، از راه نقّاشی منتهی شده است (دادستان 1387، 15).

1-2- بیان مسأله

فرآیند نقّاشی و یا ساختن، فرآیند پیچیده ای است که طیّ آن کودک اجزاء گوناگون از تجربیاتش را برای ساختن یک کل معنی دار مورد استفاده قرار می دهند. دراین فرآیند او به ما چیزی بیش از یک تصویر یا یک مجسّمه را می دهد. او بخشی از خود را به ما باز می­نمایاند اینکه چگونه فکر می کند، و چگونه احساس می کند و چگونه می بیند (لونفلید بریتین[1]1970، به نقل از وودو ویلیامز[2]1977، 34).

استفاده از هنر درمانی برکودکان معلول می تواند موثرترین راه برای رساندن آنان به آگاهی و ساختن پل­های ارتباطی و انگیزشی باشد. کودکی که مورد خشم قرار گرفته می تواند یک بیان بدون انتقام داشته باشد. یک کودک خود تخریب می تواند چیزی ارزشمندی برای بیان خود پیدا کند.

کودکی که تاخیر در رشد دارد می تواند به تدریج وبه شیوه مناسب دنیای پیچیده خود را کشف کند. برای یک مشکل کمک کند که می تواند موجب ناسازگاری فرد از طریق شکستهای متمادی گردد.

هنر، بازی، داستان گفتن و ... ابزار های طبیعی هر کودک معلول یا سالمی است که بوسیله آن ظرفیت های خود را گسترش می دهد. بوسیله چنین تجارب خلاقیت آمیزی یک کودک به آزمایش ایده های جدید، بیان احساسات، تجربیات، خیالبافی­های و بیان ترس­ها می پردازد. هنر کودکان وسیله‌ای برای آزمایش و بیان فرآیندی یکپارچه سازی واقعیّت با تجربه گذشته می­باشد (وودو 1977، 13).

کرپلین[3] درسال 1912و بلورلر[4] درسال  1918پیشنهاد کردند که از ترسیم نقّاشی می تواند به عنوان تشخیص شرایط آسیب شناختی بیماران استفاده کردند. مارگارت نامبورگ[5] پس از سال­ها تجربه در کار با کودکان دریافت که بین نقّاشی‌های کودکان و روان درمانی، نوعی ارتباط وجود دارد و بیان آزاد هنر کودکان  می‌تواند اساس معالجات روان درمانی باشد (لویک[6] 1983، 29).

از آنجا که کودکانی که رفتارهای پرخاشگرانه دارند، می­توانند به خود و دیگران آسیب بر سانند ودر محیط مدرسه و خانه خطرات جدی به بار بیاورند، لذا ابداع روش­هایی که بتواند به کاهش پرخاشگری این کودکان منجر گردد، مفید خواهد بود. تاکنون پژوهش­هایی برای بررسی تاثیر نقّاشی درمانی در کاهش انواع اختلالات در مورد افراد با هوش بهنجار صورت گرفته است.

در اینجا پرداختن به این سؤال ضروری به نظر می رسد که آیا نقاشی درمانی به افسردگی، خود بیمار انگاری، روان پریشی، اضطراب، وسواس، حساسیت بین فردی، فوبیا، کاهش خصومت و پارانویا             دانش آموزان کلاس ششم شهرستان گچساران مؤثر است؟

1-3- اهمیّت پژوهش

به علّت تاثیرات زیان آور پرخاشگری بر رشد کودکان، پرخاشگری در دوره کودکی یکی از مشکلات سازگاری است که در دهه های گذشته در سطح وسیعی مورد مطالعه قرار گرفته است (پارکر وآشر[7] 1987به نقل از کریک [8]وهمکاران 1996، 67).

نقّاشی تنها وسیله تشخیص و ناسازگاری کودک نیست، بلکه خود عامل بالقوه خلاقیّتی است که وسیله درمان موثر می شود روان درمانی با نقّاشی را اشترن پیشنهاد کرد و به کار گرفت اشترن می گوید نقّاشی به عنوان وسیله ای برای روان درمانی، بیشتر برای کودکان کم سازگار، بی ثبات، عقب مانده آموزش مناسبی است. زیرا نقّاشی به کودک امکان می دهد که قدرت و قابلیت خلاقیّت خود را بشناسد و در نتیجه حل مشکلات آموزشی برایش سهل تر جلوه کند. و چون حالت تعادلی برای مشکلات اجتماعی و خانوادگی پیدا می‌کند، از کمتر رنج می برد برای کودکان که نقص عضو سطحی دارند، نیز، نقّاشی بهترین درمان است. از نظر ارتباط روانکاوی نیز کودک با وجود بزرگسالی که تمام احساسات او را به جنب­وجوش وا             می دارد، تجربه تازه ای را می آزماید. نقّاشی وسیله بیان ممتازی است. زبان رسم نقّاشی برای کودک متناسب و دارای محتوای بیانی آگاهانه است کودک چیزهایی می کشد گه می شناسد و می خواهد نظر خود را بدین ترتیب بیان کند (فراری 1387، 25).نقاشی یکی از ابزارهای مفید و کارآمد در فعالیتهای پژوهشی روانشناسی و روانپزشکی کودک و نوجوان است.نقاشی کودک از زمره فعالیتهایی است که تحت تاثیر تحول شناختی، عاطفی و اجتماعی قرار میگیرد. نقاشی به منزله ی آزمون هوش است. کودکان درترسیم افراد اطراف خود، آنها را آن طور که میبینند نمی کشند، بلکه به گونه ای که آنها را درک میکنند یا دقیق تر به گونهای که خود را درک میکنند به نقاشی آنها می پردازند و این امر بستگی به درجه ی رشد و رسیدگی روانی_حرکتی کودکان دارد. نقاشی به منزله ی آزمون شخصیت است و پرده از روی عواطف کودک برمی دارد(کرمن،78:2006).نقاشی کودکان به عنوان یک اثر مکتوب و قابل نگهداری در طول زمان برای شناخت ویژگی های روانی یا حالات عاطفی آنان بسیار باارزش است. کودکان با هر نقاشی و داستان مرتبط با آن، جزیی از وجود یا ویژگیهای خویش را نمایان می سازند و به همین دلیل است که این ابزار وسیله ی مناسبی برای راه یافتن به دنیای پر رمز و راز آنان تلقی می شود(مارنات[9]،132:2002).

از دیدگاه روان تحلیلی، کودکان از طریق نقاشی آن چه را که در ضمیرناخودآگاه خود دارند و احتمالا باعث ناراحتی و اضطراب شان می شود بیان می کنند. روانتحلیل گران معتقدند که کودکان به هنگام کشیدن یا رنگآمیزی یک تصویر، ناخودآگاهانه گوشه هایی از وضع عاطفی خود را بیان میکنند. به همین دلیل،تحلیل و بررسی نقاشی کودکان یکی از مهمترین و قابل اعتمادترین راه های شناخت روان کودکان است و به والدین و مربیان کودک در شناخت مشکلات شخصیتی آنها کمک زیادی میکند(قاسمی،56:2005).

صالحی در یک پژوهش، ارزش تشخیصی آزمون ترسیم خانواده را در شناسایی چگونگی ارتباط کودکان 4 تا 6 ساله بااعضای خانواده مورد بررسی قرار داد،یافته های این پژوهش نشان داد که به طور کلی تعدادی از علایم تفسیری آزمون فرافکن خانواده از جمله ارزندهسازی و ناارزندهسازی افراد،حذف آنها از ترسیم، نزدیکی بین افراد ترسیم شده و همانندسازی کودک با آنها جهت تشخیص چگونگی ارتباط کودک با اعضای خانواده کارآیی لازم را دارا هستند. به عبارتی دیگر، وقتی کودک والدین خود را در نقاشی ارزنده سازی میکند یا با آنها همانندسازی کرده و یا آنها را در نزدیکی خود ترسیم میکند، احتمالا با آنها ارتباط خوبی دارد. از سوی دیگر، زمانی که کودک در نقاشی به ناارزنده سازی والدین میپردازد و یا آنها را از نقاشی خود حذف میکند، نشان میدهد که ارتباط وی با والدین نامناسب می باشد(صالحی،117:1997).

بد رفتاری های والدین با کودک و از طرفی دیگر جدا شدن کودک از آنها صدمات عاطفی و روانی جبران ناپذیری به کودک وارد می کند(ابراهیم غفوری،1997).کودکان چگونگی روابط حال و گذشته شان را با والدین و خواهران و برادران در نقاشی خانواده فرافکنی میکنند و چون تمام زندگی عاطفیشان به این روابط وابسته است، میتوان انگیزه های کم و بیش پنهانی رفتار و به ویژه رفتار بیمارگونهی آنها را بر اساس بررسی نقاشی، استنباط و آشکار کرد(ایروانی،2007). همچنین میتوان گفت روش تداعی لفظی در روان تحلیل گری بزرگسالان قابل اجرا است ولی در کودکان قابل اعمال نیست و نقاشی آزاد یا بازی جانشین ان می شود .وقتی به کودک گفته می شود« خانواده خودت را نقاشی کن» می توان احساسات واقعی او را نسبت به کسانش شناخت و وقتی گفته می شود« یک خانواده را نقاشی کن» این دستور العمل مبهم تر به تخیل کودک میدان می دهد و تمایلات ناهوشیاربا سهولت بیشتری بیان می شود. از این رو ضروری است که تاثیرنقاشی درمانی از جنبه های گوناگون(افسردگی، خود بیمار انگاری، روان پریشی، اضطراب، وسواس، حساسیت بین فردی، فوبیا، کاهش خصومت و پارانویا) در کودکان بررسی شود.

[1] . Lowenfeid&Brittain

[2] . Williams&Wood             

[3] . Kreaplin

[4] . Bleuler

[5] . Naumburg

[6] . Leviek

[7] . Parker&Ashe

[8] . Crick

[9] Marnat

The effect of painting therapy on mental health of primary school students in Gachsaran town

Abstract

The main aim of this study is to investigate the effect of painting – therapy on mental health of primary school students in Gachsaran town. The variables of the study are dimensions of mental health such as anxiety, hostility, depression, phobia, obsession, paranoia, psychosis, and inter human sensitivity. The statistical population consists of primary school students in Gachsaran in Iran during the academic year of 1392 – 1393. The present surrey covers about 50 students selected by using random sampling in category manner. The study is based on independent simi variable, painting therapy and dependent variable, mental health.The instruments used for measuring the survey are revised inventories of concepts of psychology (SC190–R). Statistical tests are used for analyzing data for independent groups. The results suggest that there is a meaningful difference considering mental health between students who received painting the play and those who hadn’t received that kind of teaching it can be coccluded that student who received painting therapy had better mental health condition than those who hadn’t had any painting experience.

Keywords: painting therapy, mental health, primary school students