پایان نامه کاربرد فاصله گذاری به مثابه یک تکنیک تئاتری در سینمای دهه ی هفتاد به بعد - عنوان پایان نامه عملی نمایشنامه ی «خونِ بی گناهان»

پایان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد  نمایش

گرایش ادبیات نمایشی

چکیده

تکنیک "فاصله گذاری" اساساً یک قرارداد تئاتری است که در تئاتر یونان باستان از طریق همسرایان مورد استفاده قرار می گرفته و پس از آن در اوایل قرن بیستم توسط "برتولت برشت" که وام هایی نیز از نمایش های مشرق زمین گرفته بود، بنابر ضرورت ها و شرایط اجتماعی سیاسی آن دوران آلمان، مورد بازنگری و کاربردی خلاقانه قرار گرفت که منجر به شکل گیری تئاتر روایی و متعاقباً استفاده از "فاصله گذاری" به عنوان یک تکنیک تئاتری گردید. "فاصله گذاری" با شکستن تصور دیوار چهارم هدف برشت را از به کارگیری این تکنیک که همانا پرورش مخاطبی منتقد و کاونده بود، محقق کرد. "فاصله گذاری" را می توان به عنوان عنصری فعال و کارآمد در هنر های دراماتیک تعریف و تبیین کرد. سینماگران متعددی در جهان از این تکنیک بهره جسته اند تا مخاطبانشان را ترغیب کنند که با نگرشی دیگر به خویش و جهان بنگرند. تلاش پژوهشگر در این رساله تحقیق درباره چگونگی کاربرد تکنیک "فاصله گذاری" تئاتر در سینما و قیاس نحوه تاثیرگذاری این دو مدیوم بر مخاطب، با نگاهی برگزیده از آثار موجود از سینمای دهه هفتاد جهان می باشد. در فصل های این رساله نخست به چیستی تکنیک "فاصله گذاری" در تئاترکلاسیک و مشرق زمین پرداخته شده، سپس به تئوری های برشت اشاراتی گردیده و پس از آن زمینه های ورود این تکنیک به سینما و به پیوست آن در       فیلم هایی از سینمای دهه هفتاد بیان شده و در نهایت به بررسی فرآیند ادراک اثر هنری خاصه سینما پرداخته است. و با این نتیجه گیری که هرچند تقابل بی واسطه و دوسویه تئاتر و مخاطب قوی وانکار ناپذیر است، اما تاثیرات سینما بر مخاطبینش را هم خاصه زمانی که از آشنایی زدایی بهره    می برند، نباید و نمی توان انکار کرد. امید که هنرمندان با مطالعه دقیق این مبحث بتوانند با شناخت دقیق تری از این تکنیک در آثارشان بهره ببرند.

کلیدواژه ها

"برتولت برشت" "فاصله گذاری" "تئاتر روایی" "سینمای مدرن" "مخاطب"

مقدمه

از هنگامی که "برتولت برشت"[1] آلمانی به عنوان یک نمایشنامه‌ نویس، کارگردان، شاعر و نظریه‌ پرداز در ایران شناخته شده همواره یکی از بحث ‌انگیزترین و پرخواننده‌ترین نویسندگان طی این چند دهه اخیر بوده است. در هر دهه‌ای آثار برشت را با انگیزه‌های مختلف خوانده‌، تفسیر و اجرا کرده‌اند، گاه به عنوان نویسنده‌ای سیاسی و متعهد، گاه به عنوان نظریه‌ پردازی پیشرو و گاه سعی کرده‌اند صبغه‌ای شرقی و حتی ایرانی در آثار او بیابند، اما به دلایل زیادی همچون برخی جنبه‌های متناقض در آثار و نظرات وی، یا به دلیل بدفهمی‌ها و کج‌فهمی‌هایی که در مورد آثار وی وجود داشته است همواره بخش‌هایی از دیدگاه‌های وی مبهم و ناقص مانده‌اند.

یکی از مهم‌ترین نظریاتی که برشت در طول دوران کاری اش بر آن تأکید داشته و آن را تکامل ‌بخشیده نظریه  "فاصله گذاری"[2]  است که در ایران تحت عناوینی همچون "بیگانه‌ سازی" هم ترجمه شده است، که معادل به جایی نیست.

آنچه که از فهم این نظریه به شکل غالب در ایران رایج است بیرون آمدن بازیگر از قالب نقش و گفت‌ و گو یا روایت رو در رو با تماشاگر است، بدین معنا که تمامی نظریه برشت به تکنیک قدیمی کنار ‌گویی تقلیل می‌یابد که از تکنیک‌های قدیمی و غالب در تئاترهای یونان، روم باستان ودوره شکسپیر است و آن را به وفور می‌توانیم در آثار "آریستوفان" یا "پلوتوس" باز یابیم.

هرچند دو مفهوم همذات‌پنداری و فاصله گذاری در ظاهر امر دو مفهوم متضاد به نظر می‌رسند و حتی خود برشت در نوشته‌های مختلف این دو مفهوم را در مقابل هم قرار می‌دهد اما این بدان معنا نیست که بازیگران تئاتر برشت تماشاگر را با خود همراه نمی‌کنند و سعی در باور داشتن شخصیت از سوی تماشاگر ندارند بلکه بدین معناست که در اوج این همراهی و در لحظه‌ای که قرار است اوج غلیانات حسی بازیگر و به تبع آن تماشاگر رخ دهد این وضعیت شکسته شود و بدین ترتیب مخاطب به جای غرق شدن در احساسات به فکر واداشته شود و این بخشی از دیالکتیکی است که برشت در مفهوم فاصله گذاری بر آن تأکید دارد، چنان که خود در تبیین مفاهیم دیالکتیکی  در فاصله گذاری، آن را نقد و استغراق (به معنی غرق شدن در نقش) در یک "آن" می‌داند. از دیدگاه برشت این دوگانگی، فاصله گذاری را به وجود می‌آورد. این دوگانگی که برشت مدنظر دارد غرق شدن در نقش را نفی می‌کند اما در عین حال بر عواطف تأکید دارد.

پس نکته مهم در تکنیک فاصله گذاری عدم گرایش به بازی تصنعی است. بازیگر در این تکنیک با وجود آن که از ژست استفاده می‌کند اما به تصنیع نمی‌گراید و با وجود آن که بازیش بیرونی است از شخصیت‌پردازی نیز غافل نیست.

عامل مهم و پیچیده در فاصله گذاری برشت نشان دادن این دوگانگی و تضاد دیالکتیکی ظریف است. "فاصله گذاری" یک سیستم است. سیستمی که کاربرد و هدف خاصی دارد. هدف فاصله گذاری، نشان دادن مسائل به‌گونه‌ای دیگر، برای شناخت بیشتر و بهتر است، تغییر دادن دیدگاه مخاطب برای رسیدن به شناختی درست، نسبت به یک پدیده است! فاصله گذاری، مخاطب را نسبت به شناخت‌ هایش از جهان بیگانه می‌ سازد، آن را از او دور و به تبع آن آشنایی زدایی می‌کند. تا به دید دقیق تر و شناخت نسبتا درست‌ تری، ‌نسبت به جهان پیرامون خود برسد.

برشت، برای دوری از همذات‌پنداری، درست برعکس عقاید ارسطو عمل می کند. نمایش‌نامه‌های روایی او، بیشتر در گذشته‌ای دور اتفاق می افتادند. از سویی یکی از عناصر اصلی، در متن‌های برشت، استفاده از عنصر شعر بود. برشت، مدام، از شعراستفاده می‌کرد. در جای جای متن‌هایش، شخصیت‌های نمایشی او، به جای آن‌که دیالوگ بگویند (و فضای واقعی نمایش‌نامه را حفظ کنند) از فضا، خارج شده و شعر می‌خواندند. شعر خواندن آنها باعث فاصله می‌شد. جدایی متن از واقعه.                       

همین استفاده از عنصر شعر، در متن‌های برشت، باعث می‌شد تا بیننده، بداند که در حال دیدن تئاتر است. اما لازم به ذکر است که برشت هرگز به رابطه ای عمیق و درونی با سینما دست نیافت و هیچگاه آن را به اندازه ی تئاتر جدی نگرفت. در ضمیمه ی این رساله مقاله ی جامعی به منظور بسط این مبحث برای خوانندگان گرامی گنجانده شده که در راستای هدف این پژوهش است.

حال در این رساله هدف بر این است تا با تکیه بر سوالات و فرضیه های ذیل نظریه هایی که برتولت برشت داعیه دار آن بوده را در سینمای دهه هفتاد به بعد جهان بررسی و به راهکاری اجرایی برای برشمردن ویژگی های آن پرداخته شود.

برخی از سئوالاتی که در این بحث مطرح می شوند عبارتند از:

1- آیا عنصر تکنیکال "فاصله گذاری" در سینما می تواند حامل همان کاربرد و هدفی باشد که در تئاتر بوده است؟

2- آیا نحوه ی استفاده از این تکنیک تئاتری در زمان معاصر نسبت به زمان گذشته تفاوت های بارزی کرده است؟

3- آیا می توان اصولی را جهت تبیین چگونگی اجرای این تکنیک بوسیله ی مدیوم سینما عنوان نمود؟

4- تکنیک "فاصله گذاری" چگونه بر مخاطبان تئاتر و سینما تاثیر می گذارد؟

فرضیه هایی که این رساله سعی در اثبات آنها دارد عبارتند از:

1- تکنیک هایی که به منظور "فاصله گذاری" در فیلم به کار می روند، توانایی ایجاد تاثیر مورد نظر را بر مخاطب دارند.

2- بدیهی است که نحوه تاثیرگذاری تکنیک "فاصله گذاری" بر مخاطب تئاتر که مدیومی دوسویه است از سینما که مدیومی تک سویه است متفاوت است.

3- سینما به عنوان هنری متاخر، از تمامی هنرهای پیش از خود تاثیر پذیرفته است، که تئاتر بارزترین آنهاست. می توان اظهار کرد همانگونه که تئاتر با تکنیک "فاصله گذاری" بر سینما تاثیر گذاشته، سینما نیز تاثیرات متقابلی پس از استفاده از این تکنیک بر تئاتر داشته است.

4- حین استفاده از تکنیک "فاصله گذاری" در تئاتر، ‌مخاطبان نقش تعیین کننده ای بر روند اجرا ایفا می کنند که برای مخاطبان سینما این روند نا ممکن به نظر می رسد.

نگارنده با در نظر گرفتن پایان نامه نظری تحت عنوان «کاربرد "فاصله گذاری" به مثابه یک تکنیک تئاتری در سینمای دهه هفتاد به بعد» سعی نموده تا در راستای مطالعات پژوهشی اش با نگارش نمایشنامه ای تحت عنوان «خون بی گناهان» ذره ای از آنچه را که فرا گرفته است به شکل عملی ارائه دهد. امید که در باز نماییِ تئوری های "برتولت برشت" پیرو مقوله تکنیک "فاصله گذاری" تا حد امکان حق وفا ادا شده باشد.

طرح نمایشنامه ی «خون بی گناهان» بر پایه ی مثلث رابطه ای است. رَهام قاضی اسبق دادگستری در زمان بستری شدن همسر روان پریشش آذر، با نوش آفرین که از زمان نوجوانی به اجبار به تن فروش واداشته شده است و در اثر فقر کودک نوزادش را جلوی درب منزل رهام میگذارد، آشنا       می شود. از آن جائی که رهام به دلیل نازا بودن همسرش از داشتن فرزند محروم است، به واسطه ی علاقه اش به کودک نوش آفرین و به خاطر نداشتن آرامش در زندگی زناشوئی، با نوش آفرین رابطه برقرار می کند. تا روزی که نوش آفرین از زندگی اش بدون ذکر دلیلی خارج می شود. آذر پس از یک سال از بیمارستان روانپزشکی مرخص و پس از معالجات باردار می شود. و در ماه هفتم بارداری است که با رسیدن نامه ای از طرف نوش آفرین برای رهام، از متن نامه متوجه می شود که همسرش به او خیانت کرده آن هم با زنی که در نوشته هایش قید کرده که به دلیل ابتلا به بیماری ایدز از زندگی رهام رفته است و اکنون می خواهد با آگاه کردن رهام از بیماری اش به فرزند در راهشان کمکی کرده باشد. جنون ادواری آذر به دلیل فهمیدن خیانت همسر و بیماری لا علاج فرزندی که سالها در انتظارش بوده اند، عود میکند و به منظور انتقام از رهام خود را می کشد.    

در طی انجام این پژوهش طبق رهنمود استادان گرامی به منابع گوناگون مراجعه شد، ولی از آن جائی که پیش تر این موضوع مورد بررسی تخصصی قرار نگرفته بود و مراجع ترجمه شده ی چندانی هم در دسترس نبود، پیش بردن این مبحث با دشواری های عدیده ای همراه بود که به مدد استادان بزرگوار ذره ذره به نتیجه رسید.

در نهایت هدف از طرح موضوع این رساله با استناد به روش "‌تحلیلی توصیفی" ارائه پژوهشی جدی در حوزه ی ارتباطات غیر قابل انکار مابین تئاتر و سینما از منظر تکنیک "فاصله گذاری" با نگاه تکنیکال و مدرن است. نیز نحوه تاثیر گذاری هر یک از این مدیوم ها بر مخاطبانِشان از دیگر اهداف این پژوهش می باشد. امید که مقدمه ای باشد در راه تحقیقاتی که در آینده توسط پژوهشگران علاقمند به این مبحث صورت می گیرد.

فصل اول

چیستی تکنیک "فاصله گذاری"

و

 سیر تکوین آن در تئاتر

_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_-_

چیستی تکنیک "فاصله گذاری" و سیر تکوین آن در تئاتر

در این فصل به بررسی ریشه و خاستگاه و اساساً چیستیِ تکنیک "فاصله گذاری" درتئاتر پرداخته و نقش اساسی آن در اجتماع و سیاست باز شناخته می شود. برای ادراک دقیق این مبحث لازم است تا به معناسازی درست مفهوم "فاصله گذاری" و تفاوت آن با مفاهیمی همچون "از خود بیگانگی" که بیشتر صبغه فلسفی دارند پرداخته شود.     

همچنین با مطالعه نحوه اجرای این تکنیک در تراژدی و کمدی و همچنین اپرای پکن و نمایش آئینی تعزیه سعی شده تا دامنه حضور این مفهوم در سیری کرونولوژیک نیز بررسی گردد. هدف از پرداخت به ارکان و عناصر ساختمان تراژدی و کمدی و نمونه های شرقی از جمله تعزیه ایرانی و اپرای پکن رسیدن به یک دیاگرام فکری منسجم در زمینه ریشه یابی تکنیک فاصله گذاری و ساخت پیشینه و عقبه ذهنی برای خواننده می باشد تا بتواند محتوای فصول بعد را دقیق تر درک نماید.

1-1  بررسی تکنیک "فاصله گذاری" در تئاتر

"برتولت برشت" یکی از برجسته ترین و بزرگترین نمایشنامه نویسان، کارگردانان و نظریه پردازان تئاتر جهان است که نقش اساسی آن در تئاتر پیش تاز قرن بیستم غیر قابل انکار است. محور اصلی نظریه ی او، چنگ زدن بر اندیشه و تفکر مخاطب به جای احساس و عاطفه آن بود. او معتقد بود تئاتر باید به عنوان یک تجربه و یک مواجهه یا برخورد آگاهی بخش مورد توجه قرار بگیرد تا مخاطب بتواند بخشی از دایره فعالیت اجرایی شده و از انفعال در آمده و به یک منتقد بدل گردد.

شیوه ی برتولت برشت در ایران با عناوین فاصله گذاری، بیگانه سازی، دورسازی و همچنین آشنایی زدایی مطرح است.  برشت می گوید: «اگر تئاتر قراردادی می کوشد از یک رویداد ویژه چیزی معمولی بیافریند، "فاصله گذاری" یک رویداد معمولی را ویژه می کند» (امینی، 80:1358 )

"فاصله گذاری" در وهله ی اول یک سیستم اجرایی نوین است. سیستمی که درفحوای پنهان خود به دنبال آشکار سازی کاربرد، کارکرد و هدف خاص است. هدف اساسی این تکنیک، شیوه و سیستم نشان دادن مسائل اجتماعی به گونه ای دیگر برای شناخت بیشتر و بهتر آن می باشد.

ما در هیئت یک مخاطب در فرآیند شهود با تماشا و دیدن مداوم یک پدیده، آن قدر به آن نزدیک می شویم تا جایی که به مرور زمان احساس می کنیم که آن پدیده را به شکل کامل می شناسیم.  ذهن آدمی در پی تکرار به مدلول و تصوری ثابت از پدیده می رسد که تغییر آن به هر نحو متحمل نیازمند جابجایی نگاه و دستیابی به منظری ویژه است. کارکرد فاصله گذاری شکست همین مدلول ساکن است. به زبان دیگر هدف مهم فاصله گذاری، آشنایی زدایی است. فاصله گذاری تصور فعلی ما را نسبت به شناخت قبلی مان از یک پدیده بیگانه می کند. بهترین نمونه ای که می توان به عنوان مثال جهت معرفی این تکنیک بیان کرد قسمت پایانی نمایشنامه "استثنا و قاعده" به قلم برتولت برشت است. در انتهای این نمایشنامه، بازیگران سرودی را همسرایی  می کنند:

«امور آشنا را که همیشه روی می دهند دیده اید،

 اما از شما خواهش می کنیم:

 آنچه را که بیگانه است، نگران کننده بشمارید

 آنچه را که عادی است، نا موجه محسوب کنید

 آنچه را که معمول است، چنان کنید که مایه ی حیرتتان   شود

 آنچه را که به نظر قاعده است، سنت غلط بخوانید

 و هر جا که سنت های غلط یافتید،

 درست را بشناسید» (برشت، 120:1367)

برتولت برشت می گوید:

«خاصیت فاصله گذاری این است که با اجرای آن تماشاگر دیگر با دهان باز، خشک و بی حرکت، شیفته و مفتون به صحنه خیره نمی شود، بلکه به قضاوت تحلیلی آن پرداخته و چنان می نماید که در بهترین وضع گویا ناظر مستقلی است که سیگار در دست روی صندلی خویش لمیده است»    (همان منبع: 22)

مهم است که بدانیم بسیاری از فعالان عرصه تئاتر تکنیک "فاصله گذاری" را همان الیناسیون می دانند در صورتی که به هیچ وجه مبنای نظری این گفته دقیق نیست. الیناسیون (alienatio)  به مفهوم از خود بیگانگی که درد اساسی هستی شناختی انسان مدرن است می باشد و اساساً جلوه ای فحوایی– محتوایی دارد اما فاصله گذاری یک شیوه و متد هنری است که نیاز به بستراجرایی ناب برای عرضه خود دارد.

«این تئاتر به یاری تکنیک "فاصله گذاری" و شکستن توهم نمایشی، به تماشاگر فرصتی برای اندیشیدن می دهد. در حقیقت برشت با استفاده از این تکنیک، مانع از خرج هیجان و احساسات صرف تماشاگر می شود. چنانکه در همین فرصت پدید آمده، مخاطب می تواند تا مرحله نقد وضعیت به وجود آمده پیش برود» (بنتلی، 221:1389)

Abstract

“Alienation” technic is basically an agreement which used to be practiced as a chorus in ancient Greece. At the beginning of the 20th century Bertolt Brecht who had in fact acquired it from the East countries’ performances, revised it cleverly because of the particular social and political situation during the interwar in Germany. Bertolt Brecht can be considered as a person who put the first steps forward to introduce anecdotal theatre and subsequently the founder of spacing as a technic in modern theatre. Bertolt Brecht by using this technic eliminated the imaginary fourth wall and provided an opportunity to produce critical and explorer interlocutors.

“Alienation” can be defined as an active and practical element in dramatic arts. Number of filmmakers used this technic to encourage their audience to look at themselves and their surrounding world from a different perspective.

The aim of the writer in this essay is to research on how this theatrical technic has been used in cinema and comparing the two medias’ effect on their viewers by reviewing some selected films from the 70’s world cinema.

This essay is going to talk about what spacing technic is defined in classic theatre and Eastern theatre, mention Bertolt Brecht’s theories on this matter, investigate how this technic entered in cinema and presented in some 70’s movies, discusses the acquisition process of art work, and at the end get to this conclusion that even though this direct and bilateral encounter between the theatre and its audience is strong and undeniable, one cannot disregard cinema’s impact on its intellectual audience.

Let’s hope that filmmakers take the advantage of this technic in their artwork more precisely by studying this essay.

Key words

Bertolt Brecht Alienation Epic theatre   Modern cinema Audience