پایان نامه تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی (ع)

پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته  علوم تربیتی

چکیده

پژوهش حاضر با هدف  بررسی تربیت اخلاقی کودکان با تأکید بر دیدگاه امام علی (ع)  مورد بررسی قرار گرفت در این تحقیق ضمن ارائه تعریف مختصری از اخلاق و برداشت­های امام علی (ع) به بررسی مبانی، اصول، روش، هدف­ و همچنین بررسی صلاحیت حرفه­ای معلم برای تربیت اخلاقی کودک پرداخته‌شده است. این تحقیق از جنس اسنادی است؛ روش تجزیه تحلیل اطلاعات تحلیل محتوا و نیز استنتاجی، روش گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه­ای با استناد به پایان­نامه­ها، و سایت­های اینترنتی و کتب مذهبی از جمله : نهج­البلاغه، قرآن و متون اسلامی است. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که در مبانی تربیت اخلاقی کودکان به پرهیزگاری، اعمال عبادی، نظم حسابرسی، آزادگی، دادگری و ظلم­ستیزی، زهدورزی و زخاف فریبای دنیا، عمل صالح و خدمت به خلق، تعقل و تفکر در امور و دانش­اندوزی در اصول تربیت اخلاقی به شرایط محیط انسان، عزت، تعقل، تداوم در عمل، تذکر، فضل و عدل در روش تربیت اخلاقی به زمینه­سازی، معاشرت و مجالست، الگوسازی، احترام گذاشتن، تعافل، تزکیه و تهذیب نفس، تمرین، تکرار و عادت دادن، محاسبه، موعظه، عبرت­آموزی، عفو مبالغه، مبالغه در تشویق و توبه در اهداف تربیت اخلاقی تقوا، قناعت، سماجت و پرورش روح عدالت­خواهی و هم‌چنین در تعیین صلاحیت معلم برای تربیت اخلاقی اخلاص در نیت و عمل، تقید به عمل صالح حسن خلق و فروتنی، علو همت و عفت نفس، عالم به مقتضیات زمان، توجه به مسئولیت و ایجاد زمینه برای شکوفایی و رشد تفکر و تعقل و معنویت در متربیان مورد توجه قرار گیرد.

کلمات کلیدی: تربیت، تربیت اخلاقی، کودک..

مقدمه

انسان امروزه به دلیل دوری از معنویات، مسائل ارزشی و اخلاقی با مشکلات زیادی مواجه شده است . قتل وقارت و جنگ، اعتیاد و فحشا و فساد که هرروزه در اقصی نقاط دنیا از طریق رسانه­ها شاهد آن هستیم، همگی ناشی از بی‌توجهی و بی‌تفاوتی به ارزش­های اخلاقی و کم‌رنگ شدن آن در تربیت نسل جدید است. و یکی از مهم‌ترین دلایل این معضلات عدم پرداختن متفکرین و اندیشمندان تعلیم تربیت جهان به مسائل ارزشی و اخلاقی است.

بنابراین پژوهش در تربیت اخلاقی از ضرورت­های عصر حاضر به شمار می­رود و لذا در این تحقیق به برسی مبانی، اصول، هدف، روش‌های تربیت اخلاقی کودکان و صلاحیت‌های حرفه معلمی جهت تربیت کودکان در دیدگاه امام علی(ع) او که مظهر فضایل و کمالات وبرترین مربی بعد از پیامبر (ص) بوده است، پرداخته­ایم و بر اساس اهداف تحقیق که عبارت‌اند از: ارائه طرح  منسجمی از تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه حضرت و ایجاد زمینه جهت تفکر و بازاندیشی در امر پرورش اخلاق کودکان در جامعه و گردآوری دیدگاه­های  امام علی (ع) درباره اصول و روش‌های تربیت اخلاقی و صلاحیت‌های حرفه معلمی جهت تربیت کودکان.

روش این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده و شیوه استخراج یافته­ها نیز بر اساس توصیف و مطالعه متون نهج‌البلاغه، شروح نهج‌البلاغه، احادیث مربوط به حضرت بوده است و شیوه استنتاج، تحلیل مفهومی و استنباط و تفسیر است، همچنین از نتایج تحقیق می­توان به نکات ذیل اشاره نمود. مبانی تربیت اخلاقی از منظر امیر المومنین شامل: اعمال عبادى، آزادگى، دادگرى و ظلم‌ستیزی، زهد ورزی و اعراض از زخارف فریباى دنیا، عمل صالح و خدمت به خلق، تعقل و تفکر در امور، دانش‌اندوزی توأم با عمل، اصول تربیت اخلاقی کودکان از منظر امام علی(ع) شامل: اصلاح شرایط محیط انسان، عزت، تعقل، تداوم در عمل، تذکر، فضل و عدل است. و نیز روش‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه ایشان عبارت‌اند از: زمینه‌سازی، الگوسازی، معاشرت و مجالست، احترام گذاشتن، تغافل، تزکیه، و تهذیب نفس، تکرار و تمرین و عادت محاسبه نفس، موعظه، عبرت‌آموزی، عفو، توبه، مبالغه در تشویق و تنبیه و مجازات است.

امیدوارم که با انجام این تحقیق گامی هرچند کوچک در جهت آشنایی با دیدگاه­های تربیت اخلافی کودکان از دیدگاه امام علی (ع) را فراهم آورده باشم.

بیان مسئله

همان‌طور که می­دانیم دوران کودکی دوران تقسیم شاکله و تکوین شخصیت انسانی است و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین علت است که گفته‌اند: کودک در پنج‌سالگی، نسخه کوچک شخص جوانی است که بعداً خواهد بود. در این دوره باید با رعایت اصول تعلیم و تربیت و سازگارهای مناسب، بهره‌گیری از روش‌های دموکراتیک و پرهیز از برخوردهای قهری و تکیه‌بر ارزش‌های انسانی و ملاک‌های عاطفی به پرورش و رشد مهارت‌ها و استعدادهای کودکان و نوباوگان اقدام کرد. در آموزه‌های به یادگار مانده از پیشوایان معصوم آمده است که به فرزندانتان نماز، شنا، تیراندازی و سروده‌های عبدی را بیاموزید (اسلامی، 1379).

همان‌طور که بیان شد از دید اسلام اهمیت دوران کودکی به حدی است که تمامی پیشوایان دینی  در آموزه­های خود به این دوران توجه خاصی داشته­اند.یکی از اصولی که در دوران کودکی باید به آن توجه شود مسئله تربیت کودک است کودک تنها در پرتوی تربیت صحیح است که به عنوان موجودی هدفمند و اندیشه­ورز به اهداف و آرمان­های خود دست می­یابد و قله رفیع سعادت مطلوب خویش را فتح می­نماید از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی که گردنبند مروارید دانه دین و بندگی خالق متعال را برگردن آویخته جز در پرتو تربیت صحیح اسلام به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی­آید، از سویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد تا با نصب العین قرار دادن دیدگاه­ها و سیره عملی آنان،هم راه صحیح بندگی و سعادت را بپیمایند و هم در این وادی سریع‌تر گام نهد و سریع‌تر به مقصد نائل آید،ازاین‌رو معصومین(علیهم‌السلام) که از گوهر عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند، بهترین و مطمئن‌ترین الگوهای تربیتی بوده و ارائه دیدگاه­ها و کشف و عرضه سیره تربیتی آنان یک ضرورت انکارناپذیر برای پویندگان عرضه تعلم و تربیت اسلامی است تربیت اسلامی که خود شامل چندین نوع است از قبیل تربیت اخلاقی، روانی، دینی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که بین آن‌ها تربیت اخلاقی از جایگاه والایی و ضروری  برخوردار است.

در این میان، ارائه دیدگاه‌ها و سیره تربیتی امام علی (ع) که خود«ابا الائمه» و سرسلسله جانشینان به حق نبوی و سرآغاز تجلی­گاه امامت معصومین(علیم السلام) و نخستین تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است،بر ضرورت این کار می­افزاید. تعلیم و تربیت اهمیت شگفت­انگیز در زندگی انسان دارد. شکوفایی استعدادها و ارزش­های والا مبتنی بر تعلیم و تربیت است و انسان شدن انسان و وصولش به کمال نهایی همه مرهون تعلیم و تربیت صحیح است.انسان نه تنها تربیت­پذیر است بلکه تنها مخلوقی است که به تعلیم و تربیت نیازمند است و اگر این فرصت را از دست دهد، چیز ارزنده­ای را برای همیشه از دست خواهد داد. تعلیم و تربیت می­تواند به رشد و ارتقای جسمی و روحانی انسان یاری کند و نیازهای فردی و اجتماعی، اقتصادی و ... انسان را تأمین کند. به عبارتی تمام امور زندگی بشر با امر تعلیم و تربیت ارتباط دارد. از نظر اسلام کسی که از تعلیم و تربیت بی­بهره است همچون کسی است که در بیابان خشکی سرگردان و متحیّر است و نمی­داند از کدام راه برود تا به سرمنزل مقصود برسد در تعالیم اسلامی عالی­ترین نوع توجه در مورد کودک سفارش شده است. هم­چنین مجاهدت و تلاش پدر و مادر و مربیان در راه تربیت و حسن اداره زندگی و ایجاد رفاه و حضرت علی (ع) می­فرمایند: « بهترین میراث از پدران برای فرزندان، ادب و تربیت نیکو است».

ضرورت است تربیت اخلاقی کودکان با مبانی و ارزش­های فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد  و از آنجا که جامعه ما جامعه اسلامی و پرورش مذهب شیعه است لازم است تربیت اخلاقی با فرهنگ اسلامی و شیعه هم ایستا باشد. مسئله این است باید بدانیم مؤلفه تربیت اخلاقی برای تربیت اخلاقی کودک کدام است؟

ضرورت و اهمیت تحقیق

یکی از مسائل مهم، که تعلیم و تربیت معاصر با آن روبه‌روست، مسئله تربت اخلاقی است. اهمیت تربیت اخلاقی در نظام­های آموزشی و پرورشی، امری بدیهی و غیرقابل ‌انکار است. اصولاً اخلاق و تربیت اخلاقی، یکی از ارکان اساسی فرهنگ بشری را تشکیل می­دهد. به همین دلیل، این موضوع از دیرباز در فرهنگ اسلامی مورد توجه بوده و امروز نیز در بسیاری از کشورها موردتوجه پژوهشگران قرارگرفته است(حسینی،1384،ص63).

به نظر می­رسد، در حوزه تعلیم و تربیت یکی از مهم­ترین، تأثیرگذارترین و درعین‌حال، دشوارترین مباحث، تربیت اخلاقی و اخلاقی بار آوردن انسان­ها است. ازاین‌رو، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به‌تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه رفیعی برخوردار است(ای الرود،1381،ص61).

اخلاق و تربیت اخلاقی به دلیل نقش مهمی که در سرنوشت انسان و جامعه دارد، از دیرباز موردتوجه اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی بوده است. بخش اعظم آموزه­های ادیان الهی، به‌ویژه اسلام  را اخلاقیات و قسمت بیشتر فعالیت اولیای دین را تربیت تشکیل می­دهد(داودی راد،1375،صص153-157).

در نگرش غربی، تربیت اخلاقی معمولاً به فرایندی اطلاق می­شود که طی آن تلاش می­شود که طی آن تلاش می­شود شهروندان را به‌گونه‌ای آموزش و عادت دهند که با مقررات و قوانین اجتماعی، به مفهوم عام آن، کنار آمده و در برابر آن‌ها سازگاری و انطباق داشته باشند(باقری، 1382،ص10).

هدف نهایی در این نظام تربیتی، ایجاد نظم عمومی و تدارک زمینه آزادی عمل فردی، بدون بروز مانع، کشمکش و درگیری با دیگران از اره تربیت شهروند سازگار است(داوودی،1385،صص153-175).

در جهان غرب، از کسانی که به این حوزه پرداخته­اند، کسانی مانند افلاطون، ارسطو، روسو و ... را می­توان نام برد(دیلمی،3811،ص38)..

اما در اندیشه اسلامی، تربیت اخلاقی، با توجه به طرح مباحثی چون معنی اخلاق، علم اخلاق، و فلسفه اخلاق توسط اندیشمندان مسلمین، معنای خاص خود را دارد(رهنما،1385،ص21).

مباحث مربوط به اخلاق و تربیت اخلاقی، بخش اساسی عمده معارف اسلامی را تشکیل می­دهد(سادات،1384،ص14). با تأمل در این تعریف، مشخص می­شود که تربیت اخلاقی دو رکن دارد: یکی، شناخت فضایل و رذایل و رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی و دیگری، به‌کارگیری شیوه­هایی برای تقویت یا تضعیف آن‌ها. ازاین‌رو، تربیت اخلاقی قلمرو آن است که وامدار دو حوزه اخلاق و تربیت است. در رکن اول، از اخلاق و در رکن دوم از تربیت مدد می­جوید(سجادی،1379،ص134).

درمجموع، می­توان گفت در تعریف تربیت اخلاقی در میان متفکران مسلمان دو گرایش وجود دارد: الف. تعریف در تربیت اخلاقی با تکیه‌بر پرورش عادت­ها و صفت­های اخلاقی مطلوب اسلام ب. تعریف تربیت اخلاقی با تکیه‌بر پرورش شناخت‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای اخلاقی، همچنین در بین دانشمندان در رابطه با تأثیر تربیت در اخلاق، اختلاف ‌نظر وجود دارد(شاملی،1379،صص15-45).

تربیت معنوی اخلاقی که متوجه برنامه انسان‌سازی است. امری به‌غایت جدی و بااهمیت است که امروزه به آن توجه خاصی مبذول نمی­شود. تربیت اخلاقی یکی از ارکان اصلی تربیت انسان به شمار می­آید و هر جا که ما از تربیت انسان سخن به میان می­آوریم خواسته و ناخواسته باید به این نوع خاص تربیت توجه کنیم. اهمیت بحث در پیرامون اخلاقی در رساندن انسان به تعادل واقعی. تعادلی که آرزوها و افعال انسان بااستعدادها، نیازهای وجودی او هماهنگ شود(گوتک،1389،ص25).

ضرورت بحث حاضر در این است که تربیت اخلاق در تزکیه و سازندگی خود و دیگران نقش بسیار مهمی را ایفا می­کند و از طریق این نوع تربیت است که می­توانیم بر هوای نفس غالب شویم. واقعیت این است که براثر ابهامات ناشی از تربیت غلط، پندارها و تصورات اشتباه نسبت به زرق‌وبرق‌ها و عوامل فریبنده محیطی، فطرت پاک انسانی  مقدور نیست(افشار،1387،ص8). نکته حائز اهمیتی که در این موردتوجه به آن، موفقیت پژوهشگران را قطعی می­سازد آن است که در کنار مطالعه و برسی دقیق تعلیم و تربیت اسلامی، لازم است نظریات مهم صاحب‌نظران و مربیان بزرگ جهان و تحلیل­های آن‌ها مورد برسی نطببقی قرارگرفته، نقاط ضعف آن‌ها از نقاط قوتشان متمایز گردد تا بهره­های لازم از نقاط قوت آن‌ها برد شود، و ازآنچه اخلاق از دیر یاز جزء صفات اساسی و بنیادی اسلام و جهان است، امروز حتی خانواده­های غربی به‌خوبی به اهمیت مسئله اخلاقی پی­برده­ند(همان،مدرک،ص2).

بنابراین با توجه به اهمیت موضوع و نیاز جامعه به مسائل اخلاقی بر آن شدیم تا با بهره­گیری از سخنان گهربار امام علی (ع) در نهج‌البلاغه به بررسی اصول و مفاهیمی تربیت اخلاقی دست‌یابیم تا الگویی باشد برای همه ره پویان در مسیر تعلیم و تربیت.

هدف اصلی:

بررسی روش تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه  امام علی (ع) .

اهداف فرعی:

1-

بررسی اصول تربیت اخلاقی کودکان ازنظر امام علی (ع).

تدوین اهداف تربیت اخلاقی کودکان ازنظر امام علی (ع).

تعیین روش‌های تربیت اخلاقی کودکان ازنظر امام علی (ع).

صلاحیت‌های حرفه معلمی جهت تربیت کودکان در نظر امام علی(ع).

تعریف اصطلاحات

تربیت

این واژه از ریشه (( رَبَوَ)) به معنی زیادت و فزونی و رشد گرفته‌شده است. (دل‌شاد تهرانی،1377، ص24)

تربیت: پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به ظهور و فعلیت رسانیدن امکانات بالقوه موجود در درون او را تربیت نامند. (دل‌شاد تهرانی،1377، ص24)  

اخلاق

اخلاق در لغت جمع خٌلًقَ یا خلًق به معنای صفتی است که در نفس انسان به‌صورت ملکه درآمده است( غرویان، محسن،1379).

اخلاق عبارت است از مجموعه ملکات نفسانی و خصایص روحی(سادات، محمدعلی، 1384).

تربیت اخلاقی

تربیت اخلاقی فرایند زمینه‌سازی و به‌کارگیری شیوه­هایی جهت شکوفاسازی ، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اسلامی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیراجتماعی در خود انسان یا دیگری است. (شاملی،عباسعلی،1378)

کودک

 در لغت به معنی بچه، پسر یا دختر خردسال آمده است(فرهنگ عمید، 1359،ص849).

کودک: در این پایان­نامه سنین (دوره تولد تا حدود12سال) مدنظر است.