پایان نامه تعزیه و نقش آن در تبلیغ وارتباطات دینی مردم ایران

پایان نامه تحصیلی مقطع کارشناسی ارشد تبلیغ و ارتباطات فرهنگی

چکیده:

تعزیه نمونه بارز نبوع نمایشی ایرانیان است که ردپای آن هنوز هم در استان‌های مختلف از شمالی ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنه کویر تا حاشیه های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام محرم دیده می‌شود.تعزیه هنری است که به نوعی درون خود از تمام هنرها وام گرفته است. در تعزیه علاوه بر آئین های مذهبی هنرهایی همچون، نمایش، ادبیات، موسیقی و هنرهای تجسمی را نیز می‌توان مشاهده کرد.

در این پژوهش تعزیه به عنوان یکی از اصیل ترین و پرسابقه ترین هنرهای اسلامی در چهارچوب هنرهای ارتباطی بررسی و مطالعه شده است و به نقش بازیگری، مکان نمایش، رخت و لباس، حیوانها، اکسسوار، موسیقی و کارگردانی تعزیه پرداخته شده و تأثیر این هنر نمایشی- سنتی در تبلیغات و ارتباطات مدرن تعقیب می‌شود تا بتواند نقش آفرینی خود را در عصر ارتباطات و در جامعه امروز ایران اسلامی بار دیگر فراهم کند.

در این پژوهش ازروش های ترکیبی گردآوری اطلاعات از جمله مصاحبه، ‌مشاهده، فرهنگ شفاهی در مصاحبه، تئاتر و فرهنگ تصویری استفاده شده است و مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفته است تا تعزیه به عنوان هنرچندلایه وفرامتنی وآمیخته با انواع هنرها که هر یک به نوعی وام دار ادبیات است، بتواند با گذری به نقش آن در تبلیغ و ارتباطات دینی این مرز و بوم، زمینه حضور آن را در ذهن مخاطب فراهم کند.

کلید واژه ها: تعزیه، تبلیغات دینی، ارتباطات دینی، مردم ایران

مقدمه

ارتباطات و اطلاعات ابزاری مهم برای تصمیم گیری، تعامل بین انسانی، هویت بخشی و هویت ستاندن، جهت دهی به افکار و اندیشه ها و ابزاری برای سلطه است و نقش هنرهای آیینی سنتی از جمله هنر ماندگار و اصیلی همانند تعزیه که هنر ارتباطی اسلامی ایرانی محسوب می‌شود به دلیل عمق مطلب و تأثیرگذاری آن بر مخاطب بیش از پیش می‌تواند بر فکر و ذهن و روح و حتی جسم بیننده اثرگذار باشد و و در این میان خود تعزیه خوان هویداست که گویی یک وسیله ارتباط جمعی زنده است.

با به وجود آمدن زندگی شهری در قرن بیستم و پیدایش هنرهای تصویری و رسانه های دیداری مانند سینما و تلویزیون سلیقه مردم این سرزمین تغییر کرده و هنرهای سنتی از جمله تعزیه وادار به عقب نشینی شده و برای بقای خود شکل و محتوای هنری خود را در رسانه، سینما و تئاتر مدرن یافتند تا تعزیه نیز در عصر جدید راه خود را در هنر تئاتر و سینما جست و جو کند.

تعزیه و تعزیه خوانی نمایش آیینی مذهبی ایرانیان است. این هنر نه از عربستان و عراق که خاستگاه دین مبین اسلام است به ایران آمده، نه از فرنگستان، ایران تنها کشور اسلامی است که نمایش تعزیه را به مقیاس جهانی آفرید.

ایرانیان شیعه در ساختن تعزیه و به نمایش درآوردن واقعه های کربلا و حدیث مصایب سیدالشهدا به سنت نمایش‌های آئینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آئین های آنان و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایش‌های آئینی نظر داشته اند.

تعزیه از نظر لغت به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است (شهیدی،1380:ص 62). ولی به عنوان شکلی از نمایش ریشه در اجتماعات و مراسم یاد کرد شهادت امام حسین (ع) در ایام محرم دارد و در طول تکامل خود بازنمایی محاصره و کشتار صحرای کربلا محور اصلی آن بوده و هیچ گاه ماهیت مذهبی اش را از دست نداده است.

مضمون تعزیه رویارویی دو نیروی خیروشر، اهورایی و اهریمنی است که در ظاهر نیروی شر پیروز می گردد، ولی پیروزی واقعی و باطنی از آن نیروهای اهورایی و خیر می باشد.

نمایش مصایب در تعزیه خوانی چنان شور و غوغایی در درون مومنان پدید می‌آورد که رشته های پیوندشان را با زندگی دنیوی می گسلد و آنان را به فضای قدسی پر رمز و رازی که تجلی‌گاه روح مقدسان و نیاکان است می برد.

تعزیه خوانی درراستای مسجد و منبر و دور از قلم و عمل و نفوذ دستگاه رسمی مذهبی ایران در میان توده مردم شکل گرفت.

تعزیه خوانی بر مردم جامعه های سنتی - مذهبی گذشته و گروههای مذهبی سنت گرایی امروزی بیش از هر شکل دیگر مناسک و شعایر مذهبی توانسته تاثیر بگذارد. تعزیه خوانان با به نمایش در آوردن وقایع کربلا در احساسات مذهبی و روان جمعی عامه مردم را در برابر رخدادهای حزن آور کربلا بر می انگیزانند و از این طریق فلسفه حق جویی و از خود گذشتگی شهیدان حماسه آفرین تاریخ تشیع را همچون نمونه برتر در ذهن و خاطر آنان زنده نگه می دارند.

تعزیه(شبیه‌خوانى) نمایشى آیینى است، نمایشى منظوم و موسیقایى که از دل عزادارى‌هاى شیعیان ایرانى بر پیشواى سوم خود برآمده و اعتقادها و چگونگى نگرش ساکنان سرزمین بزرگ ایران را باز مى‌تاباند. در این نمایش می توان پیوند اعتقادها، اساطیر و آیین‌هاى باستانى ایران زمین را با اعتقادات اسلامى به روشنى مى‌توان مشاهده کرد و چهره پهلوانان اساطیرى را در قهرمانان و شخصیت‌هاى تاریخ صدر اسلام، که مجالس تعزیه حول محور ایشان شکل مى‌گیرد، بازشناخت. این نمایش همچون تمامى نمایش‌هاى آیینى و هنرهاى مقدس نمایشى، نمادین است. نمایشى که درگیرى ابدى خیر و شر و اهورا و اهریمن را در هیئت اولیا و اشقیا به تصویر مى‌کشد. نمایشى که عوام آن را ساختند و خواص گاه به‌ناچار به حمایت و برکشیدنش برخاستند.

2- 1- بیان مسئله

هنر ارتباطی آئینی تعزیه نمایش مذهبی مردم ایران زمین چندی است که دراثربرخورد بازندگی شهرنشینی ومدرنیزاسیون به عقب نشینی وادار شده اما تاثیر خود را در تئاتر وسینمای مدرن ایران داشته است به طوری که کارگردانان تاثیرگذار سینمای کشور چه در زمینه تئاتر وسینما الگوپذیری خودرا از آن در آثار خود نشان داده اند. مسلما نگاه به آیین ها و سنتهای گذشته و تاثیر آن بر رسانه ها می تواند عمل نابی به شمار اید.

با توجه به اینکه نمایش تعزیه به عنوان نمایش آئین شیعیان که در فضایفرهنگی - ارتباطی جامعه ایران بسیار پر رونق بوده امروز به تحول خود نزدیک شده است، باید به ویژگی ها وشاخص های آن از جمله زیبایی شناسی و تکنیک های اجرایی، شکل موسیقی، نقش تماشاگر و بازیگر در اجرا پرداخت تا قدمی در شناخت این آیین ارتباطی و احیای پر صلابت آن برداشته شود.همچنین در این تحقیق علاوه بر شناخت تعزیه بر دریافت آن درسینما و تئاتر اشاره می کنیم و قابلیت های اجرایی وظرفیت های نکنیکی آن را در هنرهای ارتباطی معاصرمورد ارزیابیقرار خواهیم داد. از این رو با بررسی و تحلیل عوامل مرتبط با تعزیه، این سنت مورد کا رعلمی قرار می گیرد، باشد که در جهت معرفی آن بتوان قدم های موثری برداشت.

جابر عناصری درپژوهش های خود توانسته است نسخه های این سنت آیینی را جمع آوری کرده و در کتاب نمایش ونیایش در ایران به این مراسم پرداخته است،اما در مورد نقش تعزیه در هنرهای ارتباطی و همچنین مقوله زیباشناسی این مراسم آئین کار پژوهشی مبسوطی دیده نمی شود که پژوهشگر با اتکا به داده های  اطلاعاتی تصویری این جستجوی علمی را در جهت کاربرد این آیین ادامه می دهد.(عناصری،1366)

3- 1- اهداف تحقیق

الف. اهداف علمی: شناختن نمایش مذهبی تعزیه از منظر ارتباطی وتبلیغی

ب. اهداف کاربردی: شناسایی منطق زیباشناسی . تکنیک های اجرایی تعزیه برای بهره گیری در ارتباطات فرهنگی و ارتباطی معاصر

4-1- ضرورت و اهمیت تحقیق

از ضرورت های خاص انجام این تحقیق عبارتند از: ثبت و حفظ آئین های کهن سرزمین مان و بازشناخت  آن برای اجرایی شدن آن در هدایت ارتباطات و تبلیغات فرهنگی فردای کشور،به منظور جلوگیری از ورود هنرهای ارتباطی بیگانه که سبب بی رونقی فضای فرهنگی کشور می شود.

همچنین با اشاره به تاثیر پیشرفت تکنولوژی و کم شدن استقبال مردم ازتعزیه باید گفت: هجوم رسانه های تکنولوژیک، وجود زندگی شهرنشینی و دورانی که تعزیه در ایران محدود و ممنوع شده است، همچنین تغییر سلیقه های انسان­ها در شهرهای بزرگ دلیل بر کم شدن استقبال از تعزیه است که در این خصوص باید با ایجاد شرایط مدرن­تر بستری فراهم شود تا فلسفه و تکنیک و شکل ساختار و اجرایی تعزیه خودش را در غالب سینما، تلویزیون و تئاتر مدرن پیدا کند. بدیهی است که برای ایجاد فضایی آماده جهت شکوفایی این پدیده فرهنگی یکی از مهمترین اقدامات می تواند انجام تحقیق و پژوهش در این عرصه و شناسایی جامع این هنر و مخاطبان آن باشد. علاوه بر این موارد به لحاظ سنت و آیین نباید تعزیه را رها کرد چرا که به هر حال یک جلوه از فرهنگ این دیار است و در آثار سفرنامه‌های اروپاییان مطرح شده ‌و نظیر بخشی از آثار باستانی ما است. زاویه دیگر مورد تایید، نگاه هنری و ادبی است که نمی‌توان از تعزیه گذشت و ما هزاران متن تعزیه داریم. و در نهایت به لحاظ مذهبی است که باید تمام توان فرهنگی جامعه را بسیج نمود تا تعزیه بازسازی شود.

پژوهش «تعزیه و نقش آن در تبلیغ و ارتباطات دینی مردم ایران» در 5 فصل طبقه بندی شده است که درون مایه اصلی کار همراه با پژوهش ها، یافته ها و تفاسیر در فصل 4 پیگیری و تشریح می گردد.

در روند پیگیری پژوهش و در فصل اول به کلیات پرداخته می شود. در این فصل ضمن تعریفی از هنر تعزیه و تعزیه خوانی به بیان مسئله، اهداف و اهمیت تحقیق پرداخته شده و سعی بر این بوده است تا پیوندی با تبلیغات و ارتباطات دینی مردم ایران در عصر حاضر برقرار شود. در فصل دوم به پیشینه تحقیقاتی تعزیه پرداخته می شود و با استفاده از کتاب شناسی تعزیه، منابع موجود از هنر تعزیه از دوره صفویه تا عصر حاضر پیگیری می شود. در فصل سوم روش تحقیق به همراه انواع داده‌ها و چگونگی روش گردآوری و تحلیل اطلاعات بررسی شده است. فصل چهارم که شاکله اصلی پژوهش را تشکیل می‌دهد در 13 بخش طبقه بندی شده است. در این فصل به عناصر موجود در تعزیه شامل بازیگری از لحاظ نقش و اجرا، مکان نمایش تعزیه، لباس ها، اکسسوار به صورت مفصل پرداخته می شود. همچنین با ذکر چکیده مباحث مطرح شده در گروه کانونی، استفاده از نظرات کارشناسان و علما، و تمرکز بر روی آثار کارگردانان سینما و تئاتر کشور وتجزیه و تحلیل ارتباطات و تبلیغات دینی عصر حاضر و نوع پیوند آن با تعزیه، نقش این پدیده در عرصه تبلیغات و ارتباطات اسلامی بررسی می‌شود. فصل پنجم نیز به خلاصه پژوهش، نتایج و پیشنهادات اختصاص یافته است

.