پایان‌نامه  جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد رشته فناوری اطلاعات

چکیده:

شیوه‌های تبلیغی زیادی از انبیا و پیامبران ذکرشده، آنان بر دعوت مشترک به توحید، معاد، اصول اخلاقی و ... تکیه داشته‌اند. پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام نیز، تبلیغ به‌ویژه در شکل «منبر» یکی از ابزارهای اصلی انتقال معارف اسلامی بود و در طول تاریخ تا امروز، دستخوش تحولات فراوان بوده است؛ امّا اساس و بنای آن، اصالت خود را حفظ نموده و در فراز و نشیب‌های مختلف تاریخ، مورداستفاده قرارگرفته است. رسانه منبر دربردارنده‌ی عناصر مبلّغ، مخاطب، موضوع، شیوه و ابزار است. لذا تحقیق حاضر با شناسایی عناصر فوق به بررسی رسانه منبر می‌پردازد تا نسبت به آینده‌نگاری این رسانه اقدام شود.

این تحقیق برای آینده‌نگاری تحولات رسانه منبر از روش «فرآیند پژوهی» با ابزار مطالعه «اسنادی و کتابخانه‌ای» طی نیم‌قرن اخیر استفاده نموده، ازاین‌رو خطبای شهیر فلسفی، کافی، انصاریان و پناهیان موردمطالعه قرارگرفته‌اند. رویکرد شناسی موضوعات ایشان، اسلوب‌های اقناع اندیشه و روش‌های تحریک احساس و نیز مخاطبان ایشان در این تحقیق موردبررسی است. پس از مطالعه اسناد موجود، برخی از عناصر دارای فرآیند ثابت و مستمر تشخیص داده شد که می‌تواند در آینده‌نگاری منبر مهم باشد: منبر سیاسی، منبر با رویکرد اخلاق اجتماعی و نیز منبر حماسی و داستانی با مخاطب جوان از مهم‌ترین این عناصر هست.

کلیدواژه‌ها: آینده‌نگاری، رسانه دینی، رسانه منبر، رویکردشناسی، اسلوب‌شناسی، مخاطب شناسی

1.   فصل اول: کلیات پژوهش

1.1.        بیان مسئله

«تبلیغ» به مفهوم عام آن، عبارت است از: «روش یا روش‌های به‌هم‌پیوسته (در قالب یک مجموعه) برای جهت دادن به نیروهای اجتماعی و فردی، از طریق نفوذ در شخصیت، افکار، عقاید و احساسات افراد، به‌منظور رسیدن به یک هدف مشخص که ممکن است سیاسی، نظامی، فرهنگی و... باشد.­»

در تعریف دیگر آورده‌اند: «تبلیغ عبارت است از: انتقال فکر، به جهت تأثیرگذاری بر افکار و اعمال دیگران و نیل به مقاصد خاص، با استفاده از ابزار و شیوه‌های گوناگون در زمان و مکانی محدود.»

در این تعاریف، «تبلیغ» به معنای عام آن که در لغت عرب با واژه‌هایی چون: «دعوت»، «اعلام»، «دِعایه» و در فرهنگ غربی با واژه‌ی «­Propagand » معادل است، شناسانده شده است؛ امّا «تبلیغ» در فرهنگ اسلامی از منظری خاص معرفی شده؛ ازجمله «هو اعلاء کلمه اللّه فی کل بکافه وسائل الاتصال المناسبه لکلّ عصر والّتی لا تناقض مقاصد الشریعه الاسلامیه؛ برافراشتن کلمه‌ی توحید در هر زمان با هر وسیله‌ی ممکن و مناسب آن عصر که با مقاصد و اهداف شریعت اسلامی در تناقض و مخالفت نباشد.»

دعوت و هدایت، از زمان آدم ابوالبشر آغاز شده است تا بعثت حضرت محمد (ص) هزاران پیام‌آور در عرصه‌ی ارشاد و هدایت، گام برداشته‌اند «و لقد بعثنا فی کل امه رسولاً ان اعبدوا اللّه واجتنبوا الطّاغوت؛ ما در میان هر امتی پیامبری فرستادیم، با این هدف که خدا را پرستش کنند و از طاغوت، اجتناب نمایند.»

قرآن کریم و روایات ائمه‌ی معصومین (ع) ده‌ها شیوه‌ی تبلیغی از انبیا و پیامبران ذکر می‌کند. آنان علاوه بر دعوت مشترک به توحید، معاد و اصول اخلاقی، بر جنبه‌های خاص نیز تکیه داشته‌اند. پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام نیز، «تبلیغ» به‌ویژه در شکل «خطابه» و «منبر» یکی از ابزارهای اصلی انتقال معارف اسلامی بود، خطبه‌های ارزشمند امام علی (ع)، سخنان گهربار ائمه‌ی معصومین در مناسبت‌های مختلف و تشکیل جلسات علمی و موعظه، مبیّن این اهتمام است. این نکته نیز قابل‌ذکر است که پس از واقعه‌ی کربلا به توصیه‌ی امامان (ع) موضوع عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) نیز به تبلیغ شیعه، جهت خاص داد؛ حوزه‌ی شناخت و عمل با حوزه‌ی عاطفه درهم‌آمیخته شد.

«تبلیغ» و «خطابه» در طول تاریخ تا امروز، دستخوش تحولات فراوان بوده است؛ امّا اساس و بنای آن، به‌ویژه در قالب «منبر»، اصالت خود را حفظ نموده و در فراز و نشیب‌های مختلف تاریخ، مورداستفاده قرارگرفته است. فرآیند «تبلیغ» دربردارنده‌ی عناصر مبلّغ، مخاطب (جامعه‌ی تبلیغی)، موضوع، شیوه، ابزار، هدف، زمان و مکان است. ازآنجاکه عنصر اصلی تبلیغ دینی از قدیم‌الایام «منبر» بوده، لذا به‌عنوان یک رسانه عمومی‌شناخته‌شده است.

ارتباط دین و رسانه با توجه به تنوع پیام‏ها و آموزه‏های دین و متقابلاً تنوع رسانه‏ها و ظرفیت‏های متفاوت آن‌ها، متفاوت خواهد بود. رسانه‏های گوناگون نوشتاری، گفتاری، صوتی و تصویری هر یک به‌تناسب ظرفیت‏ها و محدودیت‏های ذاتی، راهبردهای فرهنگی، سیاست‏های برنامه‏سازی، نوع و قالب برنامه، میزان تقاضا، نقش‏ها، کارکردها، اهداف و انتظارات، نسبت‏های متفاوتی با دین دارند. علاوه بر اینکه اقتضائات و ظرفیت‏های زمینه‏ای و بافت فرهنگی اجتماعی محل فعالیت رسانه، ویژگی مخاطبان، سطح و نوع تقاضا، امکانات بهره‏وری از توان‌های بالفعل و بالقوّه رسانه، درجه و توان حرفه‏ای گردانندگان رسانه، مدیریت رسانه، امکانات جانبی فعالیت‏های رسانه‏ای و... نیز در این نسبت سنجی مؤثر خواهند بود. پیام‌های دینی نیز فی‏نفسه تنوع درخور توجهی دارند. گاه این تنوع در مقام ابلاغ و ارائه، پیچیدگی بیشتری می‏یابد.

برای بررسی آینده رسانه «منبر» نیم‌قرن اخیر در نظر گرفته شد که با فرآیند پژوهی نسبت به آینده‌نگاری منبر اقدام شود، ازاین‌رو خطیب شهیر مرحوم حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی و حجت‌الاسلام شیخ احمد کافی موردمطالعه قرار می‌گیرد و سپس حجت‌الاسلام شیخ حسین انصاریان و حجت‌الاسلام علیرضا پناهیان موردمطالعه می‌باشند. خصوصیت هر چهار نفر این است که مورد اقبال عمومی قرارگرفته‌اند و جریان ساز بوده‌اند. لذا این تحقیق با فرآیند پژوهی تاریخی منبر این چهار نفر نسبت به آینده‌نگاری تحولات رسانه دینی منبر در افق 1404 جمهوری اسلامی ایران اقدام خواهد نمود.

1.2.        اهداف تحقیق

آینده‌نگاری تحولات رسانه دینی نه معطوف به تفسیر متن است و نه صرفاً تحلیل توصیفی متن را مدنظر دارد، بلکه بخشی از روش کار را تشکیل می‌دهد که دارای عملکرد پیش‌بینی است؛ زیرا درک درست از تحولات و تغییرات علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و بین‌المللی و تجزیه‌وتحلیل پدیده‌ها بسیار سخت و مشکل است؛ بنابراین فرآیندها، الگوهای تغییر در چیزهای پراهمیت از دید مشاهده‌گر هستند که در طول زمان به وقوع می‌پیوندند و اولین گام در آینده‌پژوهی، کشف فرآیندهایی است که هم‌اکنون در جریان هستند. این روش در حقیقت پیش‌بینی آینده از روی قرائن و شواهد تاریخی است که تغییرات یک داده در گذشته نشان می‌دهد. تجزیه‌وتحلیل فرآیندها به‌ویژه برای سنجش کارایی سیاست‌گذاری‌ها و نمایان ساختن مشکلات در حال ایجاد، مفید هست.

ازاین‌رو «شناسایی رویدادهایی که علیرغم احتمال ناچیز وقوع، اثر بسیار شدیدی باقی می‌گذارند» و «رصد منابع اطلاعاتی» در این روش می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای تدوین سناریوها، نقشه راه یا چشم‌انداز استفاده کرد.

 لذا اهداف اصلی این تحقیق عبارت است از:

فرآیندشناسی رسانه دینی منبر طی 50 سال گذشته و بررسی مهم‌ترین تحولات رسانه دینی منبر

1.3.        پیشینه تحقیق

باوجود منابع سودمند متعدد درباره آینده‌نگاری و سناریونویسی، پیرامون آینده‌نگاری رسانه‌ها در دنیا مطالعات خوبی صورت گرفته است و برخی از آن‌ها تا افق سال 2050 میلادی را نیز موردنظر قرارداده‌اند، همین‌طور مطالعات بسیاری درباره آینده رسانه‌ها صورت گرفته است، لکن به‌صورت تخصصی آینده‌پژوهی درباره رسانه دینی موردتوجه نبوده است. مطالعه منبر به‌عنوان یک رسانه دینی نیز در دستور کار بسیاری از محققین بوده است و زوایای مختلف آن موردبررسی قرارگرفته است از کتاب «کبریت الاحمر فی شرائط المنبر» مرحوم بیرجندی گرفته تا کتاب «منبر رسانه عمومی جهان اسلام» جناب دکتر خندان؛ لکن نگاه آینده‌پژوهانه به آن نشده است و کمتر مطالعه‌ای به آینده منبر پرداخته است. در زیر به برخی از پژوهش‌های مهم این حوزه اشاره می‌شود:

الف) کاویانی، محمد (1390)، روان‌شناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ چهارم.

این کتاب که حاصل پژوهشی در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است، سعی کرده تا کاربرد روانشناسی در تبلیغات را با بیانی ساده و روان، همراه با استحکام علمی و بیان دیدگاه‌های دینی به بحث و تحلیل بگذارد. این کتاب مبتنی بر مکتب خاصی از روانشناسی نیست، بلکه یافته‌های مسلم مکاتب مختلف را موردنظر داشته است؛ لذا ویژگی اصلی این کتاب در دو چیز است: اول اینکه موضوع بحث روان‌شناختی است؛ دوم اینکه همه مباحث به تبلیغات مربوط می‌شود. ازآنجاکه رویکرد این کتاب به تبلیغ دینی هست، در پایان به بحث درباره «مدل تبلیغات دینی» پرداخته است. این کتاب ضمن بررسی ارکان تبلیغ (پیام‌دهنده، پیام‌گیرنده و پیام) به آسیب‌شناسی مشکلات و موانع تبلیغ دینی پرداخته و یک فصل را نیز به جنگ روانی اختصاص داده است.

مدل موردنظر این پژوهش درباره تبلیغ دینی شامل سه رکن است که برای هرکدام وظایفی تخصیص داده‌شده است: 1. حکومت اسلامی، 2. ستادهای تبلیغاتی، 3. مبلغ. پژوهشگر سپس به یک مدل ساختاری ازاین‌دسته‌بندی رسیده است.

ب) مقدسی، محمدباقر (1390)، روشنگری در مجالس حسینی، ترجمه محسن دریابیگی، تهران: سوره مهر، چاپ دوم.

این کتاب با عنوان اصلی «دورالمنبر الحسینی فی توعیه الاسلامیه» رساله دکتری خطیب توانا محمدباقر مقدسی در دانشگاه جهانی علوم اسلامی در لندن است. ناظر علمی این رساله دکتر مرتضی شیرازی (ره) و بعد از وفات ایشان دکتر ابراهیم عاتی بوده است. مقدسی در حدود 40 سال است که به خطابه و سخنرانی در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی مشغول است و درواقع این کتاب حاصل مطالعه و تحقیق و تجارب سالیان سال وی است.

بررسی متدیک و علمی منابر حسینی، طرح قواعد و اصول سخنرانی حسینی، بیان ویژگی‌ها و مشخصات ضروری سخنران از اهداف این پژوهش است. مقدسی در این پژوهش از روش اسنادی استفاده کرده اما از روش میدانی نیز بهره برده است. ازآنجاکه این پژوهش پیرامون منبر حسینی بوده است عمده نتیجه‌گیری خود را پیرامون قیام اباعبدالله الحسین (ع) و چگونگی تشریح و ترویج آن قرارداده است. لکن در مبانی نظری، نگاه خوبی به منبر داشته و با توجه به گستره دید نویسنده در استفاده از متون مرتبط در کشورهای مختلف، اثرات بسیاری دارد.

ج) ملا نوری، حسین (1389) روش سخنرانی دینی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

این کتاب از مجموعه کتاب‌های آموزشی حوزه هست که محصول فکری گروه مهارت‌های خطابی (حجج‌اسلام آقایان: محمدرضا برادران، علیرضا پناهیان، مرحوم عبدالله ضابط، محمدمهدی ماندگار و حسین ملانوری) هست. این کتاب به‌منظور تدریس در کلاس‌های درس «روش سخنرانی دینی» در دو واحد درسی که شامل 34 ساعت تدریس است، تهیه و تدوین گردیده است. روشمند کردن تبلیغات دینی در ابعاد مختلف آن ازجمله ویژگی‌های این کتاب است. تاریخ، تعریف، اهداف و تقسیمات سخنرانی دینی ازجمله فصول این کتاب است. فصل دوم به حوزه‌های تأثیرگذاری و شاخص‌های موفقیت سخنرانی می‌پردازد و فصل سوم به ترسیم تمهیدات سخنرانی همت گمارده است. فصل چهارم به محتوای سخنرانی پرداخته و فصل پنجم به روش‌های تأثیرگذاری اشاره‌کرده است. فصل ششم و هفتم هم به چینش مطالب در سخنرانی دینی و کیفیت اجرای سخنرانی پرداخته است. این کتاب یک راهنمای عملیاتی برای کسانی است که می‌خواهند تبلیغ دینی از طریق منبر داشته باشند.

1.1.        محدودیت‌ها و مشکلات

در انجام این پژوهش مشکلات بسیاری بر سر راه وجود داشت. مهم‌ترین این مشکلات عبارت است از:

اسناد لازم کاملاً در اختیار نبود. به‌عنوان‌مثال برخی سخنرانی‌های اولیه مرحوم کافی و شیخ حسین انصاریان در دسترس نبود. دلیل این امر شاید در کمبود وسایل ضبط‌صوت و معروف نبودن ایشان در سال‌های اولیه فعالیت باشد. این موضوع در مورد پناهیان نیز صادق است، البته با این تفاوت که پناهیان در آن سال‌ها (دهه60) موردتوجه نبوده است. سخنرانی‌های دهه 60 انصاریان نیز به‌ندرت موجود بود، باوجوداینکه شروع معروفیت انصاریان طی دهه 60 بوده است.

زمان و امکانات تحلیل محتوای سخنرانی‌ها موجود نبود، لذا برداشت از سخنرانی‌ها بر اساس استماع سخنرانی و یادداشت‌برداری از سخنرانی‌ها صورت پذیرفت.

عدم مشاهده مشارکتی پژوهشگر در مجالس مرحوم فلسفی و کافی، وی را بر این طریق کشاند که از افرادی که در جلسات ایشان حضور داشته‌اند، مساعدت جسته و نظرات ایشان را به‌خصوص درباره مخاطب شناسی منبرهای ایشان بررسی نماید. متأسفانه عکس یا فیلمی نیز از این سخنرانی‌ها موجود نیست.

برخی اسناد موجود درباره نمونه‌های تحقیق متناقض یکدیگر بودند، در این موارد سعی بر رجوع به اسناد اولیه بود. به‌عنوان‌مثال تناقضاتی درباره روش و منش آقایان فلسفی و کافی در برخورد با رژیم پهلوی مشاهده می‌شود و برخی افراد قلم‌فرسایی‌هایی در این حوزه نموده‌اند، جهت رسیدن به اصل موضوع مجبور به مراجعه به اسناد منتشره ساواک شدیم؛ اما آنچه واقعیت است را خدا می‌داند و بس.

با توجه به‌جایگاه روحانیت در میان مردم و احترام ویژه‌ای که به ایشان گذاشته می‌شود، برخی بررسی‌ها و نقل‌قول‌ها درباره ایشان فارغ از غلو نیست، لذا سعی شد تأثیر این‌گونه موارد در این تحقیق به حداقل برسد تا فارغ از پیش‌داوری به بررسی و تحلیل موضوع بنشینیم.

2.   فصل دوم: چهارچوب مفهومی

2.1.        آینده‌نگاری تحولات در افق 1404 جمهوری اسلامی ایران

اشتیاق بشر برای دانستن درباره آینده از عهد باستان وجود داشته ‌است؛ پیشگویان و کاهن‌ها نمونه‌هایی از کسانی هستند که در گذشته تلاش داشتند به نحوی به این اشتیاق در نزد خاص و عام پاسخ دهند. اولین نشانه‌های جدی‌تر توجه بشر به آینده در عصر روشنگری دیده می‌شود، عصری که بشر باور داشت که علوم برای هر چیزی راه‌حلی خواهند یافت. قوانین نیوتن در مورد حرکت، درک و تحلیل بسیاری از پدیده‌ها را ممکن ساخته بود. در اثر رشد شتابان علوم در این دوره، متفکرین عصر روشنگری واقعاً به این نتیجه رسیده بودند که تنها زمان می‌خواهد تا همه قوانین و قواعد جامعه و محیط پیرامون بشر معلوم و آشکار شود.

در همین دوران، برخلاف گذشته که بیشتر متفکرین، افق‌های کاملاً روشنی از آینده (مدینه فاضله)، تصویر می‌کردند، تجسم‌های تیره‌تری از آینده نیز نضج یافت. آثار متفکرینی چون اچ جی ول[1]، جورج اورول[2] و آلدوس هاکسلی[3] از زمره چنین اندیشه‌هایی محسوب می‌شود و با چنین نمونه‌هایی است که کلاً آینده‌پژوهی راه خود را به ادبیات باز می‌کند. موفقیت عظیم رمان‌های ژول ورن[4] و پا گرفتن سبک علمی تخیلی در ادبیات، در ادامه همین راه رخ می‌دهد.

برگزاری نمایشگاهی در سال ۱۸۹۳ که در آن اختراعات و ابداعات شگفت‌انگیزی نظیر تلفن، لامپ برق و کینتوسکوپ (اولین دوربین فیلم‌برداری) معرفی شد، باعث هیجان عمومی گردید. در همان روزها یک نشریه مطرح، فراخوانی از ۷۴ شخصیت برجسته آن روزگار اعلام می‌کند و از آنان می‌خواهد که در مورد قرن بعدی پیش‌بینی‌هایی به عمل آورند. بعدها معلوم شد که پیش‌بینی‌های آنان تا حد زیادی خوش‌بینانه بوده و در ضمن، تقریباً هیچ‌یک از رخدادهای مهم قرن بیستم نظیر اختراع خودرو، رادیو و تلویزیون، بروز دو جنگ جهانی، کشف انرژی اتمی، پرواز به فضا و البته ظهور کامپیوتر در فهرست آینده‌نگاری آنان یافت نمی‌شد.

اولین فعالیت آینده‌پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۳ توسط یک گروه محققین و با سرپرستی ویلیام اف آگبرن[5] درزمینهٔ جامعه‌شناسی که علم نوپایی شناخته می‌شد، در آمریکا انجام شد. این گروه برای اولین بار متدولوژی‌های علمی نظیر برون‌یابی[6] و بررسی‌های علمی را در مورد فرآیندهای اجتماعی روز آمریکا به انجام رسانده و ضمن انتشار اولین کاتالوگ فرآیندها در آن کشور، موفق به آینده‌بینی‌های مهمی ازجمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طلاق شد. همچنین بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم و به دنبال تجزیه‌وتحلیل فناوری‌های مورداستفاده در آلمان و ژاپن، متدهای نوینی برای آینده‌پژوهی ابداع شد و درنتیجه آن دستاوردهای فنّاوری مهم دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شامل رادار، موشک‌های بالستیک قاره‌پیما و حمل‌ونقل هوایی از قبل پیش‌بینی شد.

آینده‌پژوهی به‌مثابه‌یک فعالیت عمومی از دهه شصت آغاز شد. برتراند دوژوئنل[7] اولین مطالعه نظری در مورد آینده را بنام «هنر گمان” را نوشت. او در این زمینه با اشاره به این‌که » هیچ واقعیتی در مورد آینده وجود ندارد»، نتیجه گرفت که یافتن مدارک و استنتاجات برای آینده، نیازمند روش‌هایی غیرمتداول هست.

در سال ۱۹۶۴ نیاز به پیش‌بینی فنّاوری، منجر به انجام یکی از مشهورترین ارزیابی‌ها با استفاده از روش دلفی[8] گردید. در چارچوب حمایت‌های موسسه رند[9]، خبرگان فناوری‌های مختلف طی یک پروژه مشترک مأمور شدند که فناوری‌های نوظهور در یک‌صد سال آینده را پیش‌بینی نمایند. بررسی آنان شش مقوله «تحولات مهم علمی»، «کنترل جمعیت»، «خودکارسازی»، « پیشرفت درزمینهٔ علوم فضایی»، «جلوگیری از جنگ» و «سامانه‌های تسلیحاتی» را شامل می‌شد. این فن از افراد می‌خواست که ضمن ارائه ارزیابی خود، پراکندگی پاسخ‌های سایر خبرگان را نیز در نظر گرفته و پس از بحث در مورد تفاوت‌ها، نهایتاً ارزیابی‌های تجدیدنظر شده خود را ارائه کنند. نتایج این فن به طرز عجیبی در پیش‌بینی ظهور فناوری‌های دهه‌های بعدی، دقیق بود.

آینده‌پژوهان مثبت اندیش نیز در دهه ۶۰ به‌سختی مشغول بودند. دانیل بل[10] جامعه‌شناس برای اولین بار اصطلاح «جامعه فرا صنعتی» را در کتابی به همین نام به کار برد. بل سرآغاز تعداد زیادی از آینده‌پژوهان نظیر مارشال مک لوهان[11]، آلوین تافلر[12] و جان نیسبیت[13] بود که آینده مورد پیش‌بینی آن‌ها گرچه کمی دیر محقق شد ولی دنیا شاهد تحولات اساسی درزمینهٔ ارتباطات و کسب‌وکار از طریق ظهور کامپیوترهای شخصی در دهه ۸۰ و ظهور اینترنت در دهه ۹۰ بود. آینده و آن‌هم از نوع دیجیتال وارد شده بود. (سایت آینده‌نگاری، به نقل از ویکی‌پدیا: ذیل مدخل آینده‌نگاری)

2.1.1.  آینده‌نگاری

ارائه‌ی تعریف مشخص و دقیق از آینده‌نگاری مشکل است؛ چراکه اولاً تفاوت دیدگاه‌های افراد مختلف که آینده‌نگاری را از حوزه‌ی موردعلاقه‌ی خود می‌نگرند، باعث می‌شود تا آنان تعریفی بر اساس دیدگاه موجود در آن حوزه ارائه دهند؛ ثانیاً عمر کوتاه این دانش و سیر تجربیات گوناگون از این دانش باعث گردیده است که مفهوم آینده‌نگاری مرتباً تغییر یابد.

در سال‌های اخیر کشورهای متفاوتی فعالیت آینده‌نگاری را در برنامه‌های ملی خود قرارداده‌اند. هر یک از این فعالیت‌ها بر دانش آینده‌نگاری افزوده است و لذا روزبه‌روز توسعه این مفهوم ادامه دارد.

بن مارتین به‌عنوان یکی از متقدمین و پیشروان بحث آینده‌نگاری مطرح است. اولین تعریفی که تقریباً موردپذیرش عمومی قرار گرفت، متعلق به وی است. وی در سال 1995 آینده‌نگاری تحقیقات را به‌صورت ذیل تعریف نمود: آینده‌نگاری تحقیقات، تلاش سامانمند برای نگاه به آینده‌ی بلندمدت علم، فنّاوری، اقتصاد و اجتماع است که باهدف شناسایی فنّاوری‌های عام نوظهور و تقویت حوزه‌های تحقیقات استراتژیکی است که احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارند.

مارتین این تعریف از آینده‌نگاری فنّاوری را دارای پنج جنبه‌ی مهم زیر می‌داند:

تلاش برای نگاه به آینده، هنگامی فعالیت آینده‌نگاری نامیده می‌شود که تلاشی سامانمند باشد. این امر تفاوت میان آینده‌نگاری و ساخت سناریوهایی که روزانه برای برنامه‌ریزی‌ها استفاده می‌گردد را نشان می‌دهد.

دومین وجه تمایز این فعالیت، نگاه بلندمدت آن است که بسیار فراتر از افق‌های برنامه‌ریزی معمول است. افق زمانی در فعالیت‌های آینده‌نگاری از 5 تا 30 است.

سومین جنبه‌ی مورد لحاظ در تعریف آینده‌نگاری، توجه به تعادل میان است. بدین ترتیب، نوآوری تنها محدود به فشار فنّاوری نمی‌شود و به نقش نیازهای برآمده از عوامل اقتصادی –اجتماعی در فعالیت آینده‌نگاری نیز پرداخته می‌شود.

تمرکز فعالیت آینده‌نگاری بر فنّاوری‌های نوظهور یعنی تمرکز بر فنّاوری‌هایی است که وارد مرحله‌ی رقابتی نشده‌اند و این امر باعث می‌شود تا دولت، مشروعیت سرمایه‌گذاری و ورود به این حوزه‌ها را به دست آورد.

توجه به منافع اجتماعی و عدم تمرکز صرف بر ایجاد ثروت، پنجمین وجه از تعریف فوق است. (ناظمی، ص 27-28)

آن‌گونه که ذکر شد، شدت افزایش دانش آینده‌نگاری باعث گردید تا مارتین در سال 2000 تغییرات بسیار اندکی را در تعریف خود اعمال نماید. به‌این‌ترتیب مارتین آینده‌نگاری را مجدداً به‌صورت ذیل تعریف نمود:

«آینده‌نگاری، فرآیند تلاش سامانمند برای نگاه به آینده‌ی بلندمدت علم، فنّاوری، محیط‌زیست، اقتصاد و اجتماع است که با هدف شناسایی فنّاوری‌های عام نوظهور و تقویت حوزه‌های تحقیقات استراتژیکی است که احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارند.» (همان، ص 28)

به‌این‌ترتیب علاوه بر پنج جنبه‌ی مهم قبلی، وی جنبه‌ی ششمی را نیز بر تعریف قائل شد:

فعالیت آینده‌نگاری یک فرآیند است. به‌این‌ترتیب که طراحی مناسب فعالیت، حضور بازیگران فعال و کلیدی از گروه‌های ذی‌نفع جامعه مانند جامعه‌ی متخصصین، دولت، صنعت، سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های مصرف‌کننده می‌تواند در جهت ایجاد جامعه‌ی مطلوب آینده مؤثر باشد.

آینده از آن‌کسی است که بتواند آینده را پیش‌بینی یا حداقل آن را تخیل یا ترسیم کند. آینده زمانی است که نیامده و به عبارتی زمانی است که مثل گذشته موجود نیست. چگونه می‌توان درباره چیزی که موجود نیست و نیامده سخن گفت. گذشته نیز موجود نیست ولی آثار آن باقی مانده است که در قالب نشانه‌های تصویری، نوشتاری و یا ذهنی خود را نمایش می‌دهند. در مورد آینده نه خاطره‌ای و نه نشانه‌ای وجود دارد مگر آنکه با توجه به گذشته و نشانه‌ای که از آن باقی مانده و نوع تکرار نشانه‌ها در زمان حال، تصور شود که آینده نیز این‌گونه خواهد بود. توضیح آنکه، این نوع استدلال بر این نکته و باور استوار است که زندگی نوعی تکرار است و آنچه در گذشته رخ‌داده احتمالاً بازهم تکرار خواهد شد. پس آنچه هم‌اکنون، در حال رخ دادن است و در معرض دید انسان واقع می‌شود می‌تواند در آینده نیز رخ دهد. گذشته می‌تواند آینه آینده باشد و فواید مطالعه تاریخ، تسلط بر آینده است. عبرت از تاریخ یعنی فهم آینده، یعنی هر ملتی که تاریخ خود را به‌خوبی دریابد، آینده را به دست خواهد آورد. فردی که به دنبال آینده است بایستی تاریخ را به‌خوبی مطالعه کند. (فیاض، 1388، ص14)

بل نیز آشکارا معتقد است مطالعات آینده نوعی علم و به‌ویژه علمی عملی است؛ زیرا در آن اطلاعات علمی گردآوری‌شده، مبنای طرح و تحقق کنش آگاهانه است. (پورنگ و آقاپور، ص 60

[1] H.G.Well

[2] George Orwell

[3] Aldous Huxley

[4] Jules Verne

[5] William F.Ogburn

[6] Extrapolation

[7] Bertrand de Jouvenel

[8] Delphi

[9] Rand

[10] Daniel Bell

[11] Marshall Mcluan

[12] Alvin Toffler

[13] John Naisbitt