پایان نامه بررسی ژئوپولیتیکی شبه جزیره بالکان و تأثیر آن بر امنیت اتحادیه اروپایی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)

گرایش: جغرافیای سیاسی

شبه جزیره بالکان، همواره یکی از مناطق با اهمیت در تاریخ جهان بوده و هست. این اهمیت را مدیون موقعیت جغرافیایی، وجود تنگه‌های بسفر و داردانل، دروازه اروپا بودن، نزدیکی به خاور نزدیک و خاورمیانه، دریاهای اطراف آن، نزدیکی به کانال سوئز و وجود کشورهای مسلمان نشین در این منطقه است. بالکان به علت راه ارتباطی شرق و غرب در سطح جهان اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا که با تصاحب این سرزمین توسط عثمانی، اروپاییان از لحاظ ارتباط با شرق با مشکل روبرو شدند. ظهور روسیه، که درصدد دست یافتن بر آب‌های آزاد بود. این امپراطوری با پیش کشیدن حمایت از ارتدکس‌ها و اسلاوهای بالکان، درصدد دست یافتن بر تنگه‌ها و دریاهای بالکان برآمد. این توسعه طلبی عاملی شد در کشیده شدن پای قدرتهای اروپایی به بالکان و اراضی عثمانی. برای عثمانی، مردم بالکان و منطقه بالکان نقش اساسی و اهمیت ویژه‌ای داشتند؛ زیرا از دست دادن آنها، همانطور که با به دست آوردن آنها دولت عثمانی را به امپراطوری تبدیل کرده بود، موجب سقوط امپراطوری می‌شد.

اتحادیه اروپایی به عنوان یکی از مهم‌ترین سازمان‌های منطقه‌ای در جهان امروز می‌باشد. این سازمان با قدمتی بیش از 50 سال نتیجه تلاش مستمر سران آن جهت دستیابی به یک اروپای واحد می‌باشد. اتحادیه اروپایی به شکل کنونی با امضای معاهده ماستریخت در میان 12 کشور شکل گرفت(در حال حاضر 27 عضو دارد) و با انعقاد این معاهده در حقیقت روند جدیدی در ایجاد یک اتحادیه نزدیک میان مردم اروپا آغاز شد. . اتحادیه اروپا دارای ارکان متعددی است که از میان آنها 5 نهاد به عنوان اصلی‌ترین و در واقع ارکان تصمیم گیری اتحادیه معرفی می‌شوند و عبارتند از شورای اتحادیه، پارلمان، کمیسیون، دیوان دادگستری و شورای وزیران اتحادیه

نتیجه و پیشنهاد پژوهش:

پیشنهادات و راهکارهای حل مناقشات و تعارضات شبه جزیره بالکان:

اصلاح ساختار حقوقی قدرت در منطقه:

عضویت کشورهای شبه جزیره بالکان در اتحادیه اروپا :

فرهنگ سازی تکثر گرایی و رفتار دموکراتیک در منطقه:

اصلاح مرزهای بین دول محلی مستقر در بالکان:

تدوین منشوری دینی،قومی در منطقه توسط سیاسیون در قدرت و سران قومی و مذهبی مورد تأیید مردم

مقدمه:

شبه جزیره بالکان شامل کشورهای ترکیه، بلغارستان، یونان، کرواسی، بوسنی و هرزگوین، مقدونیه، اسلوونی، آلبانی، فدراسیون یوگسلاوی (صربستان، مونته‌نگرو) به لحاظ ژئوپولیتیکی یکی از حساس‌ترین نقاط جغرافیایی جهان می‌باشد که تاریخ پنج سده گذشته آن همواره متأثر از درگیری‌های نظامی بین دول منطقه بوده است.

بالکان مدت‌های زیادی تحت تأثیر اقدامات کسانی بوده است که هیچ‌گاه این سئوال را مطرح نکردند که چه تدبیری بیاندیشند تا تاریخ درد آور و فاجعه آمیز منطقه تکرار نشود.

شبه جزیره بالکان به جهت اختلافات درونی و موقعیت ژئوپولیتیک آن، یکی از مناطق بحران خیز جهان بوده و همیشه مورد توجه قدرتهای بزرگ جهانی قرار داشته است، زیرا علاوه بر دریای سیاه و دریای مرمره، دسترسی به دریاهای مدیترانه، اژه و آدریاتیک را فراهم و نفوذ یا تسلط بر مهم‌ترین شبکه ارتباطی میان شرق و غرب جهان را تدارک می‌بیند. به همین لحاظ در طی تاریخ، بحران‌هایی در اثر مداخله نیروهای خارجی البته با توسل به اختلافات درونی و قومی در این شبه جزیره ایجاد شده و حتی دنیا را به جنگ جهانی نیز کشانیده است.

جنگ و بحران در بالکان ریشه در تاریخ کهن این منطقه دارد و بالکان همواره حلقه اتصال بحرانی در قاره اروپا بوده است. این بحران به ویژه در جنگ دوم جهانی و با عملکردهای فاشیسم ایتالیا و نازیسم آلمان هیتلری تشدید شده است. فروپاشی حکومت‌های کمونیستی در اروپای شرقی علت اساسی واگرایی در بالکان به ویژه در کشور یوگسلاوی بود زیرا حرکت به سوی دمکراسی چند حزبی در این کشور در اواسط دهه هشتاد و به موازات آن حرکت‌های دمکراتیک در لهستان شروع شده بود و این رویدادها به آن سرعت بخشید.

با فروپاشی کمونیسم در یوگسلاوی سابق پروسه‌ای به وجود آمد که این کشور را متلاشی کرد تقاضا برای آزادی شهروندان و قومیت‌ها در شش جمهوری یوگسلاوی، باعث مخالفت و مقابله با طرح صربستان بزرگ تحت پوشش یوگسلاوی گردید و بحران یوگسلاوی شروع شد. تجاوز صربستان به اسلوونی و سپس کرواسی منجر به جنگ در جمهوری کرواسی گردید.

بروز جنگ در کرواسی که منجر به رسمیت شناخته شدن کرواسی در مجامع بین‌المللی شد تقاضای کشور بوسنی و هرزگوین برای شناسایی بین‌المللی توسط جامعه مشترک اروپا و آمریکا مشروط به همه پرسی شد که در آن همه پرسی در کل 64% از شهروندان به استقلال کشور بوسنی و هرزگوین رای دادند که یک روز پس از به رسمیت شناخته شدن بوسنی توسط مجامع بین‌المللی و سازمان ملل متحد جنگ صربستان بر علیه بوسنی و هرزگوین شروع شد.

فصل اول

«کلیات»

1-1 - بیان مسئله :

یکی از مهم‌ترین مباحثی که در اتحادیه اروپا مطرح است، بحث پیرامون تدوین سیاست امنیتی و دفاعی اروپا[1] می‌باشد. اتحادیه اروپا برای پیشبرد اهداف اقتصادی، تجاری، سیاسی و نظامی خود در راستای همگرایی بیشتر، نیاز به امنیت در منطقه و حاشیه خود دارد. از سوی دیگر یکی از مسائل مهم و مناقشه برانگیزی که اتحادیه اروپا با آن مواجه است، بحث گسترش اتحادیه اروپا می‌باشد. این موضوع که آیا هر کشوری که در قاره اروپا واقع شده است، باید عضو اتحادیه اروپا باشد یا خیر ، از دیگر مسائل مهمی می‌باشد که همواره مطرح بوده است. بالکان شبه جزیره‌ای است که در جنوب شرقی اروپا که کشورهای یونان، آلبانی، بلغارستان، بوسنی و هرزگوین، کرواسی، اسلوونی، جمهوری مقدونیه، صربستان، مونته‌نگرو، رومانی و بخش اروپایی ترکیه در آن واقع شده است.

بالکان همواره مکان درگیری‌ها و نزاعی بوده است که همسایگان خود را تحت تأثیر ناآرامی‌های خود قرار داده است. در این پژوهش محقق بر آن است تا با شرح موقعیت ژئوپولیتیکی شبه جزیره بالکان (با مرور اجمالی تاریخ این منطقه) تأثیر بحران‌ها و ناآرامی‌های آن را بر امنیت همسایگان این منطقه و به طور دقیق‌تر امنیت اتحادیه اروپا بررسی نماید.

پدیده امنیت یا کشمکش سیاسی در یک حوزه جغرافیایی ، ایدئولوژیک و فکری در خلاء به وجود نمی‌آید . قطعاً" در ورای آن پیشینه تاریخ و مسیر تحولات و رخدادهای جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زمینه ساز شکل گیری چنین راندی شده است و در نتیجه نسبت به کوچکی و بزرگی حوزه عملیاتی آن شاهد تأثیرات متفاوتی خواهیم بود. چالش‌های قومی یکی از پدیده‌های سیاسی با پیشینه‌ای غیر قابل انکار است که آن را نمی‌توان در یک ظرف زمان مشخص محدود کرد.

یک مناقشه قومی قرن‌ها به طول می‌انجامد و تحت شرایط خاصی به مانند آتش زیر خاکستر خود را نمایان می‌سازد تا این که در قالب یک بحران ملی ، منطقه‌ای و بین‌المللی خودنمایی می‌کند . چالش‌های قومی در بالکان نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست . مسیر حوادث و تحولات منطقه بالکان در آخرین دهه قرن گذشته (2000-1990) نشان دهنده عمق درگیری‌ها و اختلافات سر به مهر بود که می‌توان آن را میراث امپراتوری‌های پروس ، اطریش ، هنگری و عثمانی در سده‌های گذشته دانست.

منطقه حساس و ژئواستراتژیک بالکان به عنوان پلی ، سه قاره را به یکدیگر متصل و تلاقی دو دین بزرگ بشری ، مسیحیت و اسلام است که خود به عنوان عامل و تسریع کننده چالش‌های منطقه‌ای ظهور و بروز برجسته‌ای داشته. اختلافات و مناقشات قومی که پس از جنگ جهانی اول و دوم به لحاظ تسلط نظام کمونیستی با تحت فشار قرار دادن و کنترل پلیسی سربسته باقی مانده بود، به دنبال تغییر و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و فروپاشی نظام دوقطبی و شکل گیری نظام نوین جهانی روند جدیدی را به خود گرفت.

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، تقسیم فدراسیون یوگسلاوی به کشورهای کوچک‌تر همچون صربستان، بوسنی – هرزگوین ، کرواسی ، مقدونیه، اسلوونی و مونته‌نگرو خود شرایطی را به وجود آورد که هر یک مدعای تاریخی – هویتی قومی و نژادی خود را مطرح و در کسب آن و تظلمی که سال‌ها بر آن‌ها روا داشته شده بود ذی‌حق بدانند در نتیجه موجب بروز دو جنگ خونین با تبعات زشت و ناگوار منطقه‌ای و بین‌المللی شد که هر یک از آن‌ها شرایط منحصر به فردی را در مقابل جنگ‌های هم‌ردیف خود به وجود آورد. نسل کشی‌های فزاینده بر اساس سیاست زمین سوخته یا آوارگی‌های گسترده چند هزار نفری ، مهاجرت‌های اجباری ، تجاوز به حقوق اولیه انسان‌ها ، تخریب و از بین بردن محیط زیست انسانی و بسیاری مسائل دیگر نمونه‌های قابل ذکر از تبعات این جنگ‌ها بود. در این بین تأثیرات روحی و روانی بر مردم ستم دیده را نمی‌توان با آمار و ارقام ذکر کرد.

یکی دیگر از تبعات جنگ‌های دهه 90 بالکان به چالش کشیدن حقوق بشر و قوانین بین‌المللی بود که هیچ یک از سازمان‌های نظم و امنیت جهانی و حقوق بین‌المللی نتوانسته جوابگوی انتظارات و حلال مسائل و مشکلات به وجود آمده باشند.

محدود مکانی پژوهش: دو محدوده جغرافیایی شبه جزیره بالکان و اتحادیه اروپایی در این پژوهش مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

محدوده زمانی پژوهش: در این پژوهش از آنجا که قصد بر آن است تا تاریخ این منطقه مورد بررسی قرار گیرد محدوده زمانی پژوهش را باید در طول تاریخ این منطقه در نظر گرفت.

1-2 - اهمیت موضوع و ضرورت پژوهش:

بررسی موقعیت ژئوپولیتیکی منطقه‌های مختلف و اثر آن بر روی پدیده‌های دیگر از مهم‌ترین دغدغه‌ها و موضوع اصلی رشته جغرافیای سیاسی محسوب می‌شود. این دغدغه مهم یادآور آن است که برای بررسی پدیده‌های جاری و مهم در جامعه جهانی امروز ، یکی از متغیرهای اساسی جهت مطالعه ، موقعیت ژئوپولیتیکی مناطق مختلف می‌باشد. از سوی دیگر اتحادیه اروپایی جایگاه قابل توجهی در نظام بین‌الملل دارد که بررسی امنیت آن به عنوان یکی از چالش‌های فرا روی این اتحادیه ، می‌تواند دیگر نهادهای منطقه‌ای را برای نیل به همگرایی یاری دهد.

شبه جزیره بالکان سرزمینی است که زادگاه بحران‌های مختلفی بوده است. فروپاشی یوگسلاوی و بحران‌های متعاقب آن، اتحادیه اروپا را با چالش‌های متعدد امنیتی و دفاعی روبرو ساخته است. در این تحقیق سعی بر آن است تا با بررسی ژئوپولیتیکی این شبه جزیره ، اثرات آن را بر امنیت اتحادیه اروپا بسنجیم.

شاید بتوان در اهمیت بحران بالکان به این امر بسنده کرد که بیش از یک دهه اختلاف ، مناقشه، بحران و در نهایت جنگ، خود محرک بزرگی بود برای این که نظر نگارنده را به خود جلب کند. از سوی دیگر این منازعات و بحران‌ها در اواخر قرن بیستم و در آستانه سده بیست و یکم شکل گرفت. قرنی که بسیاری از اندیشمندان آن را به عنوان نمادی از اوج رفتارهای انسانی ، رعایت حقوق طبیعی و بشریت نام می‌بردند، اما فجایع و مصیبت‌های پدید آمده در این برهه از تاریخ، زمان را به نیم قرن قبل‌تر و به هنگام جنگ جهانی دوم و فجایع غیرانسانی آن برد. یکی دیگر از دلایل انتخاب این موضوع را می‌توان تشابه موضوعی و چالشی بین ایران و منطقه بالکان و به طور خاص کشور یوگسلاوی دانست. از این منظر که اقلیت‌های قومی، نژادی و مذهبی در این منطقه مانند ایران ، بسیار متنوع می‌باشند. رمزگشایی از بحران بالکان می‌تواند تجربیات ارزنده‌ای را برای کشورهای با تنوع قومیتی و مذهبی به همراه داشته باشد.

1-3 - اهداف پژوهش :  

هدف از این پژوهش بررسی چگونگی ژئوپولیتیکی منطقه بالکان و تأثیرات آن بر نظام منطقه‌ای و اتحادیه اروپایی از یک سو و تشریح روند تاریخی آن در یک پروسه زمانی از سوی دیگر است.

یکی دیگر از اهداف این پژوهش روشن کردن موضوع و ارائه راهکار برای دستگاه دیپلماسی کشور در مواجهه با چنین بحران‌هایی است زیرا منطقه بالکان حوزه‌ای بوده است که جنگ‌های جهانی اول و دوم هر دو از این منطقه شروع شده و به عقیده بسیاری از کارشناسان مطالعات منطقه‌ای بحران‌های این منطقه پتانسیل ایجاد و شکل گیری جنگ جهانی دیگری را خواهد داشت.

1-4 - سؤال اصلی:

آیا موقعیت ژئوپولیتیکی منطقه بالکان بر امنیت اتحادیه اروپایی تأثیرگذار بوده است؟  

1-5- سؤالات فرعی :

چگونه قدرتهای بزرگ در طول تاریخ در روند مناقشات قومی دهه 90 بالکان نقش داشته‌اند؟

دلایل تاریخی و جغرافیایی شکل گیری بحران‌های منطقه‌ای در بالکان چگونه بوده است؟

بحران بالکان چگونه شکل گرفت؟

آیا بحران‌های موجود در شبه جزیره بالکان ، اتحادیه اروپا را با مشکلات امنیتی مواجه ساخته است؟

آیا اتحادیه اروپا برای حفظ امنیت خود باید به بحران‌های شبه جزیره بالکان توجه داشته باشد یا خیر؟

1-6- فرضیه:

از آنجا که ماهیت این تحقیق از نوع بررسی است و معمولاً­­ در این‌گونه تحقیقات به واسطه عدم امکان دخالت در متغیرها نمی‌توان نتایج حاصله را مورد آزمایش قرار داد از این رو در این پایان نامه نیز از فرضیه استفاده نشده و صرفاً تلاش محقق معطوف به پاسخ  دادن به پرسش‌های مطرح بوده است.

1-7- متغیرهای مستقل و وابسته:

متغیر مستقل: موقعیت ژئوپولیتیکی شبه جزیره بالکان

متغیر وابسته: امنیت اتحادیه اروپا

متغیر وابسته در این پژوهش امنیت اتحادیه اروپا می‌باشد که اثر موقعیت ژئوپولیتیکی شبه جزیره بالکان بر آن بررسی خواهد شد.

1-8 – ماهیت و متدولوژی تحقیق:

این پژوهش از نوع بررسی یا مروری[2] است. در این شیوه از تحقیق، تلاش محقق بر آن است تا به بررسی کلیه متون، کتاب‌ها، اسناد و تحلیل‌های در دسترس بپردازد تا بتوان به پرسش‌های پژوهش خود پاسخی مناسب ارائه دهد. به این نوع از پژوهش‌ها از آنجا که به شرحی از شرایط گذشته و موجود پدیده‌ای پرداخته می‌شود، توصیفی نیز گفته می‌شود. این بدین معناست که محقق با مشاهدات ممکن و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز به ارائه توصیفی از پدیده مورد نظر مبادرت می‌نماید.

از آنجا که در این پژوهش محقق به بررسی طیف گسترده‌ای از اطلاعات در مورد پدیده‌ای خاص پرداخته است، نتایج این پژوهش‌ها می‌تواند به عنوان مبنایی مهم و موثق برای تحقیقات دیگر در حوزه مورد بحث، در نظر گرفته شود.

در این پژوهش متدولوژی تحقیق، توصیفی – تحلیلی می‌باشد که با رویکردی تاریخی به سیر رویدادهای سیاسی و بحران‌های موجود در این منطقه طی سده گذشته می‌پردازد.

در این پژوهش ، اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه منابع کتابخانه‌ای (اعم از کتاب‌ها، مقالات، اسناد، پایان نامه‌ها و پژوهش‌های موجود) و اینترنتی جمع آوری می‌شود.

1-9 – مفاهیم و اصطلاحات:

در این قسمت تعاریف متناظر با مفاهیم و اصطلاحات کلیدی تحقیق آورده شده است. از آنجا که در فصل بعدی به طور مفصل به این مفاهیم پرداخته خواهد شد، تنها به ذکر نام هر یک از اصطلاحات کلیدی پژوهش بسنده می‌کنیم. این واژه‌ها عبارتند از : شبه جزیره بالکان، اتحادیه اروپایی، ژئوپولیتیک و امنیت .

Summary

Balkan Peninsula has been and still is one of the important areas during the history. This importance is indebted to the geographical position, existence of Basfar and Dardanel canyon, being the gate of Europe, close to Middle East and Near East, the seas around, nearby Suez Canal and existence of Muslim countries in this area.

Balkan is especially important in the world because of East and West communicating routes. Since Ottomans has taken over this land, Europeans faced problem in the communication with East. They tried to find some new ways and that resulted in finding the America continent and new ways of communication with East and also rounding the earth. This has been resulted in the revolution of human’s view about earth. As the Europeans got familiar with eastern territories and improved economically, this caused predominating west on east. Europeans started to penetrate to the eastern territories and takeover the lands by their colonial policy.

Russia appeared in order to obtain the International Waters. Since, this empire invoked supporting the orthodox and Slavs of Balkan, tried to obtain its canyons and seas. The development caused involvement of European super-powers to Balkan and Ottoman’s territories. This competition was started by Europeans with the aim of preventing the development of Russia’s power. At last it played main role in the failure of Ottoman’s empire.

People of Balkan and its area had special importance for Ottoman. Although, obtaining them caused changing Ottoman’s governments to become an empire, losing them will cause falling of the empire [Despite the struggle of governments, this happened later]. Ottoman’s leaders even went through the western reforms in order not to lose Balkan and gave up lots of advantages they had on the Christians.

European super-powers [not Balkan Nations] tried to penetrate to Balkan and forbade the development of Islam by Ottoman and the Muslim territories like Albania, Bosnia and Herzegovina. This idea has some western fans in this century. Some Bosnia and Kosovo’s crisis in 20th century is based on this idea. There was no result for the struggle of European super-powers to takeover and penetrate to Balkan and also for Ottomans to save it. Although the western country’s struggles were inconclusive, they affected on failure of Ottomans. What caused separation of Balkan nations from Ottomans was mainly affected by nationalistic movements, mismanagement of Ottomans and interference of super-powers for obtaining more economical advantages in the area. This is why Balkan nations separated from Ottoman’s empire and other ones.

European Union:

Nowadays European Union is one of the most important local organizations in the world. Leaders of this organization had been worked for more than 50 years to make a unified Europe. Although, obtaining political unity was the final result of the leaders, the first steps and economical agreements and also obtaining a joint market among European countries members caused to achieve that unity. Agreements of coal and steel, atomic, economical society of Europe, and unified agreement of Europe was the most important action in that field. EU was formed by signing Maastricht agreement among 12 countries. In fact this caused a new process in making a union close to European people.  It has been mentioned in Maastricht agreement that this union is based on 3 elements: European societies, common security policy and cooperation in judicious field. These 3 elements are the basis of the 3 columns of EU. EU has several columns that among them 5 institutions are the main and in fact the decision making columns. They consist of union council, parliament, committee, justice court and council of union ministers. According to what mentioned in European agreements executive actions and union’s assurance is done by organizations. The 5 mentioned columns are under control of organizations that have the most roles in this field.