پایان نامه نقش توسعه فضای سایبر در روابط ژئو پلتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد

رشته:جغرافیای سیاسی

چکیده

توسعه ارتباطات درقالب ارتباطات فضای مجازی،امکان تبادل اطلاعات،دستیابی و دسترسی افرادونهادها به یکدیگرازطریق اینترنت به صورت همزمان،پارادایم جدیدی را برزندگی بشرحاکم کرده که به عنوان مزیتی برای بشرامروزه به شمارمیرود. واین درحالی است که فضای مجازی به دلیل ماهیت فراکشوری ونیزقابلیت برقراری ارتباط وجا به جایی اطلاعات وداده درمقیاس جهانی عملاً درتعارض با منافع حکومتها ودولتهای ملی قرارمیگیرد. در چنین فضایی، هم ژئوپلیتیک و جغرافیای سیاسی وهم مفاهیم مرتبط با آن دچارتحول شده اندکه این تحول به ویژه درمفهوم حاکمیت نمایان است. ازطرفی نیز منطقه خلیج فارس تبدیل به هدفی برای حملات سایبرشده است وشاهد کشمکش مخفی درحوزه سایبر میان ایالات‌متحده،اسرائیل وکشورهای عرب این منطقه دریک طرف وایران وروسیه درطرف دیگرهستیم.همچنین باید توجه داشت که امروزه همگرایی و واگرایی میان کشورها به طرز روز افزونی وجوه سایبرنتیک یافته است.نوشتارحاضربااستفاده ازروش توصیفی–تحلیلی به تبیین توسعه فضای سایبری درروابط ژئوپلیتیک ایران وکشورهای عرب حوزه خلیج فارس پرداخته و ضمن بررسی توان سایبر بازیگران این منطقه براین نظر است که کشورهای منطقه افزایش توان سایبری ایران را تهدیدی بالقوه برای خود تلقی میکنند همچنان تهدید امنیتی بالقوه‌ای علیه دیگرکشورهای خلیج فارس است وبااین که کشورهای عرب حوزه خلیج فارس شروع به توسعه توان سایبری دفاعی خودنموده‌اند بااین‌حال هنوز نیاز به گسترش توان دفاعی وهمکاری کارآمدترمیان آنها برای ممانعت ازتهدیدات پیش‌ روی حس می‌شود.

واژگان کلیدی :حاکمیت،فضای سایبر،ژئوپلتیک،جغرافیای سیاسی، منافع ملی،خلیج فارس،همگرایی،واگرایی

فصل اول:

کلیات  تحقیق

-1- مقدمه

فضای مجازی و شبکه جهانی اینترنت به دلیل ماهیت عملکردی فراکشوری و نیز قابلیت برقراری ارتباط و جابه جایی اطلاعات و داده در مقیاس جهانی و اتصال کاربران و ابناء بشر از سراسر جهان صرف نظر از ملیت ، قومیت ، مذهب ، نژاد ، زبان و غیره عملاً در تعارض با منافع حکومتها و کشورها و دولت های محلی قرار می گیرد. به عبارتی فضای مجازی و شبکه اینترنت ، قدرت حکومتها و دولت های ملی و نیز حاکمیت آنها بر فضای ملی را به چالش می کشد. این خاصیت فضای مجازی می تواند به تولد و رشد نیروهای ضد حکومتی ، کاهش مقبولیت حکومتها نزد شهروندان افزایش قدرت مانور نیروهای ضد حکومتی چه در مقیاس شهروندی و فضای ملی و چه در مقیاس فراکشوری و جهانی و به طور کلی امکان تهدید ، تضعیف ، سقوط و جابجائی دولتها و حکومتهای ملی و ارزشهای مورد نظر آنها و جایگزینی نیروهای رقیب و نیز کاهش اقتدار حاکمیتی آنان منجر گردد.

از این رو حکومتها و دولتهای ملی به تکاپو افتاده اند تا از پس این چالش برآیند و تهدیدات بر علیه خود را کاهش داده و یا از بین ببرند. آنها گاهی اوقات تهدیدات علیه خود را به تهدیدات علیه امنیت ملی بقیه ، تفسیر و معنی می کنند و از آن بر علیه نیروهای رقیب و ضد خود استفاده می نمایند. بنابراین حکومتها و دولتها و نیروهای خود آنها چه با مبدأ و مقیاس ملی و چه با مبدأ‌ و مقیاس فراکشوری و جهانی ، در فضای مجازی و بر سر فرصتها و قابلیت های آنان با یکدیگر به رقابت و نبرد می پردازند و هم دیگر را به چالش می کشند.

حاکمیت جمهوری اسلامی نیز ، به لحاظ ژئوپلیتیکی با فرصتها و چالشهای ویژه قرن حاضر مواجه است. عوامل ژئوپلیتیکی متعددی بر حاکمیت جمهوری اسلامی ایران تأثیر می گذارند این عوامل که در برگیرنده بعد ملی حاکمیت جمهوری اسلامی ایران با تهدیدهای منطقه ای و فرامنطقه ای که ناشی از رقابت کشور ما جهت تأمین هر چه بیشتر منافع ملی خود می باشند، مواجه است و اعتراضهای مردمی که هم زمان با انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری به وقوع پیوست گرچه ، از سوی حاکمیت کنترل شد. اما ، پیش بینی تحول تهدید حاکمیت جمهوری اسلامی ایران را اجتناب ناپذیر می نماید. نقش آفرینی جمهوری اسلامی و اعمال حاکمیت آن علاوه بر توجه به عوامل قدرت سخت ، توجه به عوامل قدرت نرم را نیز طلب می کند.

از این رو در پایان نامه حاضر ، ضمن تبیین چهارچوب تحقیق در فصل اول به تشریح مبانی نظری و به طور کلی به مفهوم حاکمیت و فضای سایبری در فصل دوم پرداخته می شود. و در فصل سوم به مواد و روشهای تحقیق  پرداخته می شود و به تحلیل روند پیشرفت فضای سایبر بر چشم انداز ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران در فصل چهارم خواهیم پرداخت. ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری نیز محتوای فصل پنجم را تشکیل می دهد.

1-2- بیان مسئله

منطقه خاورمیانه، محل مناقشه‌های سیاسی خاصی است. این مناقشات ،از یک طرف به مسئله فلسطین و اسراییل و از طرف دیگر به نقش ویژه و جدید ایران اسلامی از نظر ژئوپلیتیک بازمی‌گردد. اگرچه مناقشه‌های ایران و سایر کشورهای این منطقه از قبل از انقلاب نیز وجود داشت ولی وقوع انقلاب اسلامی ویژگی خاصی به این روابط مناقشه برانگیز بخشیده است. به عبارت دیگر، با وقوع انقلاب اسلامی و حمایت ایران از فلسطین و تعارض با رژیم صهیونیستی، این مناقشات وارد عرصه خاصی شده است. از طرف دیگر، بعد از انقلاب اسلامی ایران تلاش برخی از کشورهای منطقه در فروکاستن از مناقشه و تعارض با رژیم صهیونیستی و نزدیکی بیشتر به آن رژیم، باعث گردید که ایران به عنوان یکی از قطب‌های اصلی مبارزه با نفوذ این رژیم در منطقه مطرح گردد. جنگ ایران و عراق و مناقشه بر سر جزایر سه گانه و استفاده از میدان‌های گازی و نفتی و همچنین کنترل تنگه هرمز از طرف ایران نیز از جمله عواملی بوده است که روابط ژئوپولیتیک ایران با سایر کشورها را بحرانی نموده است. از آخرین رویدادهایی که این مناقشات قدیمی را وارد مرحله جدید‌ی نموده، پی‌گیری و اصرار ایران بر سر انرژی هسته‌ای در دو دهه اخیربوده است.

در کنار این رقابت‌ها و مناقشات در میان کشورهای قدرتمند عربی حوزه خلیج فارس، در چند دهه اخیر تحولات اقتصادی و اجتماعی دیگری را در منطقه خاورمیانه شاهد بوده‌ایم که می‌تواند پاسخی به مناقشات پیش گفته و محملی برای برون رفت از این رقابت‌ها باشند. توسعه میدان‌های گازی در جنوب ایران، توسعه مناسبات بازرگانی در شیخ نشین‌های حوزه خلیج فارس و دریای عمان و تحولات موسوم به بهار عربی از جمله مواردی هستند که در صورت به کارگیری سیاست‌های مناسب، می‌توانند فرصتی برای ایران و سایر کشورهای قدرتمند این ناحیه در جهت تثبیت و حتی افزایش نفوذ خود در این منطقه را فراهم نمایند. بر طبق اصول متعارف روابط درون منطقه‌ای و بین‌المللی طبیعی است که هر یک از این کشورها به نوعی به دنبال منافع خود در روابط بین‌المللی خود باشند. پی گیری این منافع، مستلزم کاستن از فشار مناقشات و افزایش سطح همکاری‌های درون منطقه است.

یکی از زمینه‌های به وجود آمده برای بهره‌گیری از فرصت‌های پیش آمده در این منطقه از دنیا، استفاده از فضای سایبری است. در دنیای جدید، انقلاب الکترونیکی فرصت‌ها و در عین حال چالش‌های بسیار جدیدی را در اختیار دولت‌ها قرار داده است که بتوانند منافع خود را به شکل‌های مدرن پی‌گیری کنند. بزرگترین موفقیت انقلاب الکترونیکی، دسترسی سریع و آسان به منابع اطلاعاتی در اقصی نقاط دنیا است. در واقع این انقلاب اگرچه زیرساخت‌های الکترونیکی دارد ولی آنچه اهمیت آن را در دنیای امروز افزایش داده نقش اطلاعاتی آن است. بنابراین می‌توان گفت که این انقلاب بیش از آن که الکترونیکی باشد انقلاب اطلاعاتی است که زیر ساختی برای توسعه جامعه فراهم می‌نماید. توسعه روز افزون این فناوری و افزایش میزان وابستگی به خدمات آن ،بیشتر به دلیل نیاز دنیای مدرن به انبوه اطلاعات و داده‌هایی است که دسترسی به آنها می‌تواند مسیر توسعه را هموارتر نماید و در واقع، زیرساخت‌های حیاتی کشورها ،از جنبه های متفاوت،به این فناوری وابستگی شدیدی یافته است.

البته در ادبیات مطالعات سایبری بیش از آن که این انقلاب اطلاعاتی را به عنوان فرصتی برای توسعه روابط بین کشورها بدانند، از آن بیشتر به عنوان تهدیدی برای امنیت کشورها یاد شده است و از نقش توسعه‌ای آن در جهت افزایش امنیت غفلت شده است. در حالی که پدیده‌های مدرن امروزی را هم می‌توان برای اهداف صلح‌آمیز و هم برای افزایش امنیت جامعه مورد استفاده قرار داد. بنابراین، می‌توان پرسید که چگونه می‌توان توانایی این وسیله ارتباطی را برای کاهش مناقشات و افزایش سطح همکاری‌های امنیتی کشورهای حوزه خلیج فارس ارتقاء داد؟ هدف این پژوهش نشان دان نقش فضای سایبری در گسترش روابط ژئوپولیتیک ایران با سایر کشورهای حوزه خلیج فارس و کاهش تنش‌ها و رونق مناسبات این کشورها است.در این پایان نامه روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به عنوان متغیر وابسته و توسعه فضای سایبر به عنوان متغیر مستقل مورد مطالعه قرار می گیرد.

1-3- سوال تحقیق

توسعه فضای سایبر بر روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس چه تاثیری دارد؟

1-4- فرضیه های تحقیق

1-توسعه فضای سایبری می تواند با تغییر فضای امنیتی روابط ژئوپلیتیک ایران را با کشورهای عربی خلیج فارس تغییر دهد.

2-توسعه فضای سایبر می تواند با عث افزایش همکاریهای مشترک بین ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس می شود.

1-5- اهداف تحقیق

1- تبیین توسعه فضای سایبری در روابط ژئوپلیتیک ایران و کشورهای عرب حوزه خلیج فارس

2-تحلیل آثار منفی و مثبت توسعه فضای سایبری بر روابط خارجی ایران

3-ارایه راهکارهای لازم جهت استفاده بهینه از فضای سایبری برای گسترش همگرایی بین ایران و این دسته از کشورها

1-6- روش تحقیق

تحقیق علمی عبارتست از یک روش گام به گام، منطقی، منظم و دقیق برای شناسایی مشکلات، گردآوری داده ها، تجزیه و تحلیل داده ها و استنتاج های معتبر از آنها می باشد. از این رو تحقیق علمی صرفاً مبتنی بر تجزیه یا برداشت های شخصی و درک مستقیم نیست بلکه هدفمند و دقیق است. پایه هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می رود منظور از این روش شناسی تحقیق، شیوه انجام تحقیق است که در آن علم به کار می رود. هدف از انتخاب روش تحقیق اتخاذ شیوه ای مشخص است که محقق را هر چه دقیق تر و آسان تر به پاسخ های احتمالی برساند، این روش بستگی به اهداف و ماهیت موضوع و همچنین امکانات و منابع دارد.

تحقیقات علمی بر اساس اهداف تحقیق به سه دسته تقسیم می شوند : کاربردی و تحقیقی و توسعه ای. پژوهش حاضر از حیث هدف، از نوع کاربردی می باشد. زیرا با هدف کاربردی نمودن یک زمینه خاص علمی تلاش دارد پیش نیازهای اجرا موضوع تحقیق را در عمل بررسی نماید. انتخاب روش اجرایی تحقیق بستگی به ماهیت موضوع، اهداف پژوهش، فرضیه های تدوین شده، ملاحظات اخلاقی و انسانی حاکم بر موضوع تحقیق و وسعت امکانات اجرایی آن دارد. در این مرحله محقق بایستی روش تحقیقی را که برای پژوهش او مناسب است، انتخاب نماید. چون هدف کلی این تحقیق نقش توسعه فضای سایبر در روابط ژئو پلتیک ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بود از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. طبق نظر سرمد و همکاران (1379) تحقیق پیمایشی شعبه ای از تحقیق توصیفی است که هدف آن بررسی وضعیت موجود می باشد. نادری و سیف نراقی (1364) نیز روش تحقیق توصیفی را مطالعه واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع می دانند که در آن محقق سعی می کند آنچه هست را بدون هیچگونه  دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایج عینی از موقعیت بگیرد.

به عبارت دیگر ، روش این تحقیق توصیفی – تحلیلی و بنا به سرشت بر پایه روش کتابخانه ای است ، ابزارهای گردآوری اطلاعات ، فیش ، جدول ، نقشه ، نمودار می باشند. در مراحل اجرایی و جهت تجزیه و تحلیل و اطلاعات از شیوه های قیاسی و استقرایی استفاده شده است به طور کلی ، پایان نامه حاضر ، از ابتدا تا نتیجه گیری چهار مرحله زیر را سپری کرده است :

- شناسایی و گردآوری منابع کتابخانه ای شامل ، منابع و اطلاعات موجود در سازمان ملل و کتابخانه ها

- مطالعه و بر حسب ضرورت ترجمه و کنکاش در منابع گردآوری شده و استخراج مطالب مورد نظر از طریق فیش برداری

- تدوین و جمع بندی اطلاعات جمع آوری شده و در صورت لزوم ارائه جدول ، نقشه و نمودار

- بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات ، تهیه گزارش پایانی و نتیجه گیری.

1-7- اهمیت و ضرورت تحقیق

تضمین امینت ملی از مهم‌ترین شاخصه‌های یک حکومت پویا و مقتدر است که رجال سیاسی، نظامی و امنیتی حاکمیت خود را متعهد به تأمین آن می‌دانند. در گفتمان مدرن، امنیت عبارت است از نیل به سطحی از اطمینان خاطر برای تحصیل و صیانت از منافع ملی به تعبیر «رابرت ماندل» امنیت ملی شامل تعقیب روانی و مادی ایمنی است و اصولاً جزء مسؤولیت حکومت‌های ملی است. بر همین اساس تدوین راهبرد امنیت ملی از راهبردی‌ترین اقدامات نرم‌افزاری در جهت تامین امنیت ملی محسوب می‌شود. نگاه مدرن به امنیت، نگاهی چندسویه است و طیفی از عوامل (فرصت‌ساز و تهدیدآفرین) را شامل می‌شود که در زمینه‌های گوناگون فرصت ظهور و بروز پیدا می‌کنند. یکی از عوامل مهم در این زمینه عامل ژئوپلیتیک و موقعیت سرزمینی است. کشور ایران به علت قرارگرفتن در منطقه راهبردی حساس خاورمیانه از یک موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. بطوریکه نه تنها خود یک کانون ژئوپلیتیکی محسوب می‌شود، بلکه با 6 حوزه مهم ژئوپلیتیکی در ارتباط می‌باشد. این حوزه‌ها با عنایت به وزن و موقعیت خود در تدوین راهبرد امنیت ملی ایران تاثیرگذار هستند. اما در میان این حوزه‌ها حوزه پلیتیکی خلیج فارس به خاطر شأن ژئوپلیتیکی در معادلات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی در منطقه و جهان، نقش بسیار فعال و تعیین‌کننده‌ای در امنیت ملی ایران دارد. بر این مبنا، در این تحقیق  سعی می‌شود به روش کتابخانه‌ای و از طریق روش شناختی توصیفی- تحلیلی رابطه و تاثیر حوزه ژئوپلیتیکی خلیج فارس را در این خصوص از زوایای اصلی بررسی و روشن نماییم.

1-8- تنگناها و محدودیت های تحقیق

گرچه حاکمیت و فضای سایبر یک مفهوم کلیدی در مباحث جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک است. اما هنوز تعریف واحدی از آنها ارایه نشده است ابهام در تعریف حاکمیت و تأثیر فضای سایبر در حاکمیت به خصوص حاکمیت در جمهوری اسلامی ایران در جهان امروز بر مشکل می­افزاید­،­کمبود منابع فارسی و لاتین در مورد تأثیر فضای سایبر در حاکمیت به خصوص در جمهوری اسلامی ایران و فقدان آمار و اطلاعات دقیق و حتی مقاومت در برابر ارایه برخی اطلاعات مانع از دست­یابی به یک چشم انداز واقعی از تأثیر پیشرفت فضای سایبر بر حاکمیت جمهوری اسلامی ایران می گردد.

1-9- پیشینه تحقیق

کتاب خلیج فارس از مجموعه «از ایران چه می­دانم؟» نوشته دکتر ناصر تکمیل همایون،کتاب سیاست­های تهدید و امنیت سایبری با ترجمه محبوبه بیات ،مقالات دو همایش ملی دفاع سایبری­،مقاله اینترنت و توسعه سیاسی و شششمین کنگره انجمن ژئوپلتیک ایران (پدافند غیر عامل) از منابعی بودند که به این مبحث در حدی گذرا پرداخته بودنداما از منظر قابل بحث در این پایان نامه پیشینه ای یافت نشد.

از نظر دکتر تکمیل همایون اوج نام گذاری خلیج فارس را می توان در « اخلال در نام تاریخی خلیج فارس » دانست. وی در اینباره می نویسد:« بلگریو ، یکی از عوامل انگلستان در خلیج فارس، که سی سال فتنه انگیزی های استعمار را در منطقه رهبری کرد و دارای گرایش های ضد ایرانی شدید بود، در کتاب خود نوشت:« خلیج فارس که اعراب آن را خلیج عربی می گویند» در حالی که هرگز تا آن زمان، اعراب به خلیج فارس نام دیگری نداده بودند. اما او فریبکارانه این واژه را به اعراب آموخت و اعراب که از استعمار عقده های فراوان داشتند و بی­تردید، به حکومت سلطنتی ایران نیز دلبستگی نداشتند، گویی غارت نفت یعنی همه هستی خلیج فارس را فراموش کردند. آنان دلخوش بودند که خلیج فارس را « خلیج العربی » بنامند ... سرانجام همسایگان عرب ناآگاهانه، فریب این نیرنگ مخاطره­آمیز را خوردند و اکنون متعصبانه آن را پیگیری می کنند.

1-10- قلمرو تحقیق

منطقه خلیج فارس در طول چند دهه گذشته مهم‌ترین منطقه جهان محسوب شده و در قرن جدید نیز همچنان در سیاست‌های بین‌المللی نقش مهمی خواهد داشت. دلایل زیادی برای اهمیت خلیج فارس وجود دارد. اول آن‌که ذخایر عظیمی از نفت و گاز جهان در کشورهای ساحلی و درون خلیج فارس نهفته و تمرکز یافته است. به عبارت دیگر در افق تأمین نیازهای نفت و گاز جهان منطقه دیگری به غنای خلیج فارس وجود ندارد تا بتواند انرژی کشورهای دنیا بویژه قدرت‌های صنعتی و یا در حال رشد و توسعه در آمریکا، اروپا، ژاپن، چین، کره و شبه قاره هند را در قرن جدید تأمین کند.
بنابراین این منطقه به دلیل ذخایر عظیم انرژی آن و موقعیت ژئوپلیتیکی‌اش، به مهم‌ترین منطقه جهان تبدیل شده است. بنابر یک راهبرد بین‌المللی، قدرت جهانی در اختیار کسانی است که بر منابع و خطوط انرژی تسلط داشته باشند، بر این اصل قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای بسط سلطه خود بر این منطقه در حال رقابت هستند. این رقابت‌ها، تنش‌ها، بحران‌ها و جنگ‌ها از زمان تسلط امپراطوری بریتانیا آغاز شده و امروز نیز توسط قدرت‌هایی چون آمریکا، اروپا، روسیه، چین، هند، پاکستان و ترکیه ادامه دارد. کشور جمهوری اسلامی ایران با قرار گرفتن در ضلع شمالی خلیج فارس، 1534 کیلومتر (از دهانه اروندرود تا شمالی‌ترین نقطه در تنگه هرمز) از ساحل این پهنه آبی را دربرداشته و پیوندهای فرهنگی، تاریخی و سرزمینی با این حوزه دارد. در نتیجه با توجه به جایگاه و وزن ژئوپلیتیکی این حوزه و پیوندهای عمیق جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ایران با آن، نقش و اهمیت راهبردی خلیج فارس بر امنیت ملی ایران مسلم می‌گردد. 

Abstract

The development of communication and the mutual access of people and institutions through the internet have formed a new paradigm on people life which can be considered as an advantage for humanity. Meanwhile , it seems that virtual space may threaten the sovereignty and interests of national states due to its global scale and the possibility of transferring information beyond the control of individual states. Accordingly. It can be argued that geopolitics and dependent concepts especially sovereignty have been transformed and should be redefined. Meanwhile, the Persian Gulf region has become a purpose for cybernetic conflicts between competent states such as the united state, Israel and conservative Arab counties in one hand and Iran and Russia on the other hand., move over  it must be mentioned that integration and divergence between countries have increasingly become cybernetic. The present paper explores the effects of the expansion of cybernetic spaces on the geopolitical relations of Iran and Arab countries of the Persian Gulf region. The author argues that the expansion of cybernetic power of Iran is perceived as a potent threat by other states of Persian region and although these states have incepted the development of their cybernetic power, the expansion of their defensive power and widespread cooperation are needed for preventing the potent threats

Key words: sovereignty, cybernetic space, geopolitics, political geography, national interests, Persian Gulf,integration,divergence