پایان نامه نقد و بررسی دیدگاه‌ فیلیپ کلایتون در باب نفس از دیدگاه‌ های ملاصدرا و علامه طباطبایی

پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته دین شناسی

چکیده

در باب ماهیت نفس و چگونگی پیدایش آن مکاتب بسیاری اظهار نظر کرده‌اند که از آنها می‌توان به مکتب نوپدیدارگروی که فیلیپ کلایتون یکی از طرفداران آن می‌باشد اشاره کرد. این مکتب هر چند در دسته ماده گرایان قرار می‌گیرد اما نگرشی خاص از آن را عرضه می‌کند که بر اساس آن، آنچه به عنوان حیات نامیده می‌شود از ماده پدید می‌آید اما قابل تقلیل به ماده نیست. این ویژگی خاص از نگرش به حیات موجب شده است کلایتون سطوح متعددی از آگاهی و حیات را در طبیعت مشاهده نماید که بر مبنای سیر تکامل طبیعی پذیرفته شده از جانب ماده‌گرایان از ماده پدید آمده است و ابتناء وجودی بر آن نیز دارد اما قابل تقلیل و تحلیل به ماده نباشد. مهم‌ترین این سطوح سطح ذهن بشر است. ذهن به خاطر ویژگی های منتسب به آن همان نفس نزد دیگر فیلسوفان است. نگرش فوق در بادی نظر با دیدگاه فیلسوف و اندیشمند مسلمان ملاصدرای شیرازی و علامه طباطبایی در مسئله جسمانیت الحدوث بودن نفس انسانی نزدیک به نظر می‌رسد. در ضمن مسیر تکاملی که کلایتون برای نوپدیدار شدن نفس ترسیم می‌کند بسیار با آنچه ملاصدرا آن را به عنوان ویژگی ذاتی نفس یعنی حرکت جوهری اثبات می‌کند نزدیک است.  در طول بررسی دیدگاه این سه اندیشمند به نفس و چگونگی پدیدار شدن آن می‌توان قرابت این دو دیدگاه در مخالفت با جوهر مجرد بودن نفس نسبت به بدن را مشاهده نمود. به نظر می‌رسد مکتب نوپدیدارگروی که کلایتون به دنبال ارائه مبانی آن می‌باشد می‌تواند به عنوان حلقه واسطه‌ای میان اندیشه مادی‌گروی محض مغرب زمین و نگرش کاملاً عقلانی فلسفه اسلامی باشد زیرا به نحوی مطالعات طبیعی در فلسفه اسلامی پذیرفته شده است و به همین خاطر ملاصدرا بحث نفس را در زمره مطالعات طبیعی طبقه‌بندی می‌نماید.

واژگان کلیدی

1. فیلیپ کلایتون: فیلسوف و دین شناس آمریکایی(1955م) است. او دکترای خود را در دو رشته فلسفه و دین پژوهی از داشگاه ییل دریافت کرد و در دانشگاه های هاوفورد، ویلیامز و دانشگاه ایالتی کالیفرنیا به تدریس اشتغال داشته است. وی از زمره اندیشمندانی است که در موضوعات مختلف در زمینه تناسبات موجود میان باورهای دینی و علمی به مطالعه می‌پردازند. از جمله موضوعات مورد توجه او مسئله نوپدیداری در سطح ذهن و آگاهی می‌باشد.

2. ملاصدرا شیرازی: صدرالمتألهین محمد قوامی شیرازی معروف به ملاصدرا (1050 -980.ق) در شیراز به دنیا آمد. وی اندیشمند و فیلسوف بزرگ اسلامی است که مکتب حکمت متعالیه را پایه گذاری نمود. در این زمینه شاگردانی را تربیت کرد که از میان آنها ملامحسن فیض کاشانی و ملاعبدالرزاق لاهیجی از نام می‌برند. وی کتاب هایی نیز تألیف کرد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، اتحاد عاقل و معقول و تفسیر قرآن کریم اشاره نمود.

3. علامه طباطبایی: علامه محمد حسین طباطبایی (1321.ق) در شادآباد تبریز متولد شد. برای تحصیل علوم دینی به نجف اشرف هجرت کرد و از اساتید بزرگ آنجا در زمینه فقه، اصول فقه، فلسفه و ریاضیات استفاده نمود. پس از پایان دوران تحصیل به قم نقل مکان نمود و در آنجا به تدریس و تألیف پرداخت. یکی از مهم‌ترین تألیفات ایشان کتاب المیزان فی تفسیر القرآن است که در قم نگاشته شد. او به عنوان استاد و مدرس در مکتب فلسفی ملاصداری شیرازی شناخته می‌شود. ایشان در سال 1402 قمری در قم درگذشت.

4. نو پدیدار گروی: مکتب اصالت مادی است که در مقابل در مکتب ماده گروی محض و دوگانه گروی قرار می‌گیرد. این مکتب قائل به وجود سطوحی در عالم ماده است که قابل تقلیل به ماده و خواص آن نمی باشد.

5. نو پدیداری حداکثری: محتوای مکتب نوپدیدارگروی است که ماده را امری حقیق می‌داند اما طبیعت را منحصر به ماده نمی داند بلکه اجزای مادی جهان را پیوسته در حال تأثیر و تأثر در یکدیگر می‌بیند که بر اثر آن پیوسته سطح جدیدی در  هستی نوپدید می‌شود.

6. نفس و ذهن: این دو واژه به حقیقتی واحد اشاره دارند. در نگرش نوپدیدارگروی نفس و ذهن سطحی از طبیعت است که برخاسته از ماده می‌باشد اما قابل تقلیل به آن نمی باشد.

سه

7. فرا رویدادگی: رهیافتی برای تبیین چگونگی ارتباط ذهن و مغز و یا رشته های عصبی مغزی است ک می‌گوید: ذهن به عنوان سطحی فوقانی ابتناء وجودی بر مغز دارد و مغز به عنوان سطح زیرین تعیین کننده فعل و انفعالات موجود در ذهن است.

مقدمه

نفس در طول تاریخ بی‌گمان یکی از بحث برانگیز‌ترین مباحثی است که اندیشه بشر را به خود معطوف داشته است. از طرفی شناخت واقعیت عالم و نقش انسان در آن و از طرف دیگر پرسش از چیستی انسان، انگیزه مناسبی است که فکر تیزبین و موشکاف اندیشمندان را به دنبال خود تا اعماق جهان هستی و تا ژرفنای وجود آدمی برای یافتن واقعیت آن بکشاند. طبیعی است که سؤالاتی به لحاظ وجود شناختی درباره حقیقت انسان چه پیش از پیدایش در عالم مادی و چه پس از آن مطرح است. سؤال درباره نفس از این پرسش آغاز می‌شود که، واقعیت انسان چیست؟ آیا انسان با دیگر موجودات تفاوتی دارد؟ اگر متفاوت است، این تفاوت در چیست؟ آیا انسان بُعدی غیر از بدن نیز دارد؟ اگر چنین است پیدایش و استمرار آن به چه نحوی است و با بدن چه ارتباطی دارد.

واقعیت این است که ویژگی‌هایی مانند رشد و نمو، تولید مثل و مرگ، صفاتی مشترک میان همه موجودات زنده است. همچنین غرایزی میان انسان و حیوان مشترک است. غرایزی که برای بقاء واستمرار نوع جانداران ضروری است. در محدوده غریزی، بیشتر حیوانات یکسان عمل می‌کنند؛ اما بین حیوان و انسان تفاوتی وجود دارد. این تفاوت در این است که حیوانات از محدوده غریزی فراتر نمی‌روند، در حالی که انسان حق انتخاب دارد و پاسخش به غرایز اساسی مانند گرسنگی، درد، احساس خطر، کشش‌های جنسی و بسیاری از امور دیگر کاملاً با حیوانات تفاوت دارد. به عنوان مثال انسان می‌تواند در عین گرسنگی و تشنگی بسیار شدید و نیز فشار غریزه جنسی مدت‌های مدید تحمل از خود نشان دهد.

علاوه بر آن، صفاتی ویژه و اختصاصی مانند تفکر، اراده و امید در انسان وجود دارد که در باقی جانداران مشاهده نمی‌شود. از مشاهده این تفاوت ها، سؤالات فوق پدید آمد ودر جستجوی پاسخ آن اندیشمندان و فیلسوفان به دسته‌ها و گروه‌های فکری مختلف از جمله دوگانگی طبیعت انسان یا انکار بُعد غیر جسمانی یا حتی بُعد جسمانی تقسیم شدند. نوشتار حاضر به بررسی دیدگاه سه اندیشمند از دو مکتب متفاوت فلسفی یعنی فیلیپ کلایتون با نگرش نوپدیدارگروی و ملاصدرا و علامه طباطبایی از فلسفه اسلامی در باب نفس اختصاص دارد. هر دو دیدگاه با نگاه خاص خود سعی در تبیین ماهیت نفس و چگونگی پیدایش آن و رابطه آن با بدن دارند.

1. اهمیت و ضرورت پرداختن به این بحث

در باب اهمیت و ضرورت بررسی نفس میان کلایتون و ملاصدرا می‌توان گفت: مطالعاتی تطبیقی از این دست می‌تواند نقش مناسبی را در ایجاد نزدیکی لااقل میان مسائل فلسفه غرب و آنچه به عنوان فلسفه اسلامی شناخته می‌شود ایفا کند؛ زیرا از طرفی نوپدیدارگروی به مطالعات تجربی و تبیین سیر تکامل تاریخی پایبند است و از طرفی نفس را حقیقتی فراتر از ماده می‌داند. این دیدگاه می‌تواند تا حدودی به دیدگاه حکمت متعالیه در فلسفه اسلامی نزدیک باشد که نفس را برخاسته از ماده و در عین حال دارای سیر تکاملی تا فراسوی ماده می‌داند. دیدگاه نوپدیداری کلایتون و مکتب حکمت متعالیه ملاصدرا همانند هر مکتب فکری دیگری می‌توانند دارای وجوه اشتراک و افتراق باشند.[1]

2. پرسش‌های اصلی

پرسش‌های اصلی که این نوشتار به دنبال یافتن پاسخ آن می‌باشد، ماهیت نفس و چگونگی پیدایش آن و رابطه آن با بدن از نظر فیلیپ کلایتون و ملاصدرا و علامه طباطبایی است. در واقع این نوشتار به تبیین دیدگاه آنها در مکاتبی که به آن تعلق دارند می‌پردازد. در این میان به دلیل جدید بودن نگرش کلایتونی در باب نفس به ناچار به تاریخچه و رویکردهای این مکتب نیز اشاره می‌شود تا درک بیشتری از این نگرش به نفس به دست داده شود.

3. پرسش‌های فرعی

پرسش‌های فرعی که در ادامه نوشتار مطرح می‌شود امکان گفتگو میان دو نگرش کلایتونی و صدرایی در باب نفس است و این که آیا آنها نفس را به عنوان حقیقت خارجی می‌پذیرند یا خیر و این که آیا این دو دیدگاه اشتراک یا قرابتی در باب حقیقت نفس، نحوه پیدایش، و رابطه آن با بدن و یا بر سر لوازم بحث نفس شناسی دارند یا خیر.

4. فرضیه

یکی از مهم‌ترین کارهایی که در بررسی میان مکاتب گوناگون بایسته است، شناسایی مؤلفه‌هایی است که در هر کدام از مکاتب یافت می‌شود، با این ویژگی که می‌توان با مطالعه و بررسی آنها میان دو مکتب قرابتی یافت؛ این امر در مورد دو مکتب نوپدیداری و حکمت متعالیه در باب نفس قابل اجرا به نظر می‌رسد. فرضیه مورد ادعا در این نوشتار این است که می‌توان اشتراک یا لااقل قرابتی در نحوه پیدایش نفس، رابطه آن با بدن و یا لوازم مترتب بر بحث نفس شناسی میان دو دیدگاه کلایتون در مکتب نوپدیداری و ملاصدرا و علامه طباطبایی در مکتب فلسفه اسلامی یافت.

5. روش تحقیق

در این نوشتار با مراجعه به متون مکتوب توسط کلایتون، ملاصدرا و علامه طباطبایی و به شیوه توصیفی به تبیین آراء آنها پرداخته ایم و در مواردی اندک نیز از اظهار نظر نویسندگانی در مورد آراء ایشان بهره برده‌ایم. در تمام مواردی که به کتب منبع مراجعه شده نقل قول به صورت ترجمه دقیق نیامده است بلکه سعی شده مقصود مؤلف از کلامش برداشت شود و به طور آزاد به فارسی ترجمه شود.

6. تنگناهای تحقیق

مهم‌ترین تنگنایی که این نوشتار با آن مواجه است نبود کتاب یا مقالات معتبر به زبان فارسی و یا حتی ترجمه‌ای کامل از موضوع مورد بحث در مکتب نوپدیداری به زبان فارسی است. از طرف دیگر اختلاف نظر بسیار زیاد نسبت به آراء ملاصدرا در باب نفس و این که آیا نظرات ایشان در باب نفس به صراحت ارائه شده یا کدام نظر، نظر نهایی یا صریح ملاصدرا در باب نفس است و نیز نبود نظراتی صریح و کافی از جانب علامه طباطبایی در باب نفس از تنگناهای این نوشتار در مسیر به انجام رسیدن است.

7. مروری بر فصل‌ها

این نوشتار در سه فصل و خاتمه تدوین می‌شود. در فصل اول سعی خواهد شد به طور کلی دیدگاه‌های رایج دررابطه با ارتباط نفس و بدن، به همراه تاریخچه کوتاه و گذرایی از بحث ارائه شود. سپس جایگاه و نسبت موضوع نوپدیداری در این کارزار علمی با دیگر مکاتب همراه با تعریف، بیان مفاهیم، رویکردهای درونی آن و رویکرد متخذ کلایتون و در ادامه نظرات فیلیپ کلایتون درباره نفس و رابطه آن با بدن مطرح می‌شود. در فصل دوم آراء و نظرات فیلسوف و اندیشمند اسلامی، صدرالدین‌محمد‌قوامی‌شیرازی ملقب به صدرالمتالهین، مشهوربه ملاصدرا و درکنار آن آراء علامه سید محمد حسین طباطبایی درباب حقیقت نفس، چگونگی پیدایش، نحوه وجود و رابطه آن با بدن ارائه می‌شود. در فصل پایانی به بررسی آراء کلایتون و ملاصدرا و علامه پرداخته و تلاش می‌شود تشابه یا قرابتی میان این دو دیدگاه بیان شود. در خاتمه نتیجه گیری، پیشنهادها و بیان محدودیت‌ها خواهد آمد.

ذکر این نکته حایز اهمیت است که این نوشتار بیشترین تلاش خود را به منظور تبیین آراء و نظرات فیلیپ کلایتون در باب نفس و مشخص نمودن دیدگاه وی در این باب اختصاص می‌دهد و ذکر آراء صدرالمتألهین و علامه طباطبایی به تبع و جهت بررسی نسبت میان آن دو بیان خواهد شد از این رو سعی می‌شود مهم‌ترین مطالب مورد نظر ایشان عنوان شود.

Abstract

Soul is one of those issues that had been discussed all the time. There are lots of schools that explain the Soul and one of them is Emergentism. Philip Clayton is an Emergentist. He is a materialiist but does not accept the reducibility of all levels of being to the material level. Clayton states that there are lots of levels of being that raise from the matter but most of those sciences that established to explain the material level cannot explain them.

This notion seems to be close to the Mullah Şadrā`s approach about the emergence of soul from body within in his great Islamic Philosophy that is known as al- ħīkmat al Muta`alīah. Clayton emphasizes that the Mind is a level of being that raises from the material level but is not reducible to the matter level and futures. In the Islamic side we have the Soul as the subject that is not material but raises from the material level of being.

Similarity between these two approaches led me to study them even they have some differences and they have their owe principles, rules and methods; at the same time I think they can have discussion because they are thinking in philosophical way.

Key words:

1. Philip Clayton: Philip Clayton (born 1955) is a contemporary American theologian and philosopher who currently holds the Ingraham Chair of Theology at Claremont School of Theology. He received dual PhDs from Yale in philosophy and theology, working with Louis Dupre. He also studied as a DAAD fellow under Wolfhart Pannenberg, eventually working as a translator of Pannenberg's theology. He has studied and written about related issues between religion and science.

2. Mullah Şadrā: Şadrulmut`allehīn Mohammed Ghavāmī Shīrāzī is known as Mullah Şadrā (1050-980AH) was born in Shiraz. He is the founder of Ħīkmat al Muta`alīah as a new school in Islamic philosophy. He trained some students the most famous of them are Mullah Muħsin Faiz Kāshānī and `Ābdūrrazāgh Lāhījī. He has written some important books including Al-Ħīkmah al-Muta`alīah and Īttħāde āghīl wa ma`ghūl and the Qur`an commentary