پایان نامه بررسی تاثیر باز بودن اقتصادی بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی

پایان نامه کارشناسی ارشد

رشته علوم اقتصادی

گرایش علوم اقتصادی

تیر 1392

چکیده:

     با توجه به اهمیت موضوع رشد اقتصادی، بررسی تاثیر باز بودن اقتصاد بر رشد اقتصادی، به عنوان یکی از موضوعات مهم اقتصاد همواره مطرح بوده است. در این تحقیق به بررسی نقش باز بودن اقتصاد بر رشد اقتصادی در کشورهای اسلامی با استفاده از روش Panel data (داده‌های مقطعی- سری زمانی) پرداخته شده است. برای این منظور با استفاده از داده‌های سالانه 2010-2005 برای 57 کشور اسلامی (که داده‌های آنها موجود بوده)، با تعیین مدل مناسب (مدل ادغام شده، اثرات ثابت، اثرات تصادفی)، الگوی تصریح شده از روش حداقل مربعات معمولی برای داده‌های پانل مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج بدست آمده دلالت دارد که سود بدست آمده به واسطه باز بودن اقتصادی، سرمایه انسانی و نیز سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی منجر به تقویت رشد اقتصادی کشورهای اسلامی می‌شود. البته شفافیت سیاست‌های کلان و ثبات نهادها در کشورهای اسلامی از پیش‌ شرط‌های تاثیرگذاری بیشتر و بهتر بازبودن اقتصادی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است. بهر حال اگرچه بازبودن اقتصادی موتور محرکه رشد نیست اما می‌تواند به عنوان یک کاتالیزور برای تقویت رشد اقتصادی بواسطه تحقیق و توسعه، دسترسی به بازارهای بزرگتر و کاهش هزینه تولید، عمل نماید.

واژه‌های کلیدی:

     بازبودن تجاری-رشد اقتصادی- کشورهای اسلامی

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

     طیف وسیعی از مطالعات دهه‌های گذشته به بررسی درجه بازبودن تجاری در کشورهای درحال توسعه پرداخته‌اند. تقریباً تمامی این مطالعات براساس مقایسه صورت گرفته‌اند. در ادبیات کاربردی، ساده‌ترین معیار درجه باز بودن تجاری، بین کشوری بر مبنای جریانات تجاری است که در آن نسبت مجموع صادرات و واردات به تولید ناخالص داخلی و یا نسبت واردات و یا صادرات یا نرخ‌های رشد آنها به تولید ناخالص داخلی، مدنظر می‌باشد. مشکلی که در بکارگیری چنین معیارهایی وجود دارد، این است که آنها بطور مستقیم براساس ابزارهای سیاستی طراحی شده‌اند؛ اما به صورت سطوح تجاری، خود را نشان می‌دهند. معیار درجه باز بودن تجاری متغیری است که ماهیتا، درونزایی بالقوه دارد .در این مقاله نیز به بررسی درجه باز بودن اقتصادی و تاثیر آن بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی می‌پردازیم.

1-2- تشریح موضوع و بیان مسأله

     اینکه آیا باز بودن اقتصاد اثر مثبتی بر رشد اقتصادی دارد یا خیر، در ادبیات تجربی رشد، موضوع بحثهای زیادی بوده است. باز بودن اقتصاد در زمینه تجارت، جریان سرمایه و مهاجرت، می‌تواند بر رشد اقتصادی اثر داشته باشد. زیرا به طور تاریخی، دوره‌های همراه با رشد اقتصادی بالا در اقتصاد جهانی، با توسعه شدید تجارت بین‌المللی متقارن بوده است (بالدوین 2003، رودریگز 2006، توبال و باخ 2009)[1]. در مورد تجارت خارجی، عواملی مانند بهره‌برداری بهتر از منابع محدود، بهبود تکنولوژی و بهره‌مندی از مقیاس‌های اقتصادی، می‌تواند اثرگذاری تجارت بر رشد اقتصادی را تشریح نماید (رودریگز و رودریک 2000)[2]. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)[3] نیز می‌تواند برای رشد اقتصادی مهم باشد؛ زیرا FDI مجرایی برای ورود تکنولوژی به بازار داخلی است (جورج و گرینوی 2004)[4].

     طی 30 سال گذشته، جهان تغییرات قابل ملاحظه‌ای را در فعالیت اقتصادی و در ماهیت اقتصاد جهانی تجربه کرده است. ملت‌ها از طریق تجارت و امور مالی بین‌الملل به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند. نظام پولی بین المللی تغییر کرده است و بسیاری از کشورهای در حال توسعه خود را با مشکلات مستمر توسعه و مقدار زیادی بدهی‌های خارجی مواجه می‌بینند (دنیس و فیلد 2003)[5]. این کشورها از دهه 1980 میلادی، با سرعت بیشتری در اقتصاد جهانی ادغام شدند. به عبارت بهتر، از این تاریخ به بعد، این کشورها در فرایند جهانی شدن به طور فعال شرکت کرده‌اند. تعدادی از کشورهای در حال توسعه با اعمال سیاست‌های برون‌نگر انتظار داشتند که از طریق ادغام در بازارهای جهانی و مشارکت بیشتر در زمینه تجارت بین‌الملل و جذب گسترده‌تر سرمایه خارجی، تخصیص منابع را بهتر نمایند و فرایندهای تولید را در کشورهای‌شان بر پایه مزیت نسبی شکل دهند. همچنین کارایی بنگاههایشان را از طریق افزایش رقابت با بنگاه‌های خارجی بالا برده و یادگیری و انتقال فن‌‌آوری را تشویق نمایند و در نهایت زمینه رشد بیشتر اقتصادی را در کشورشان فراهم آورند (1996)[6]. دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی در دهه‌های گذشته تلاش زیادی را انجام دادند تا از طریق کاهش تعرفه‌ها و آزادسازی مبادلات، تجارت بین‌الملل را گسترش دهند. آزادسازی تجاری می‌تواند توان رقابتی کشورها را افزایش دهد به همین دلیل توجه بسیاری از مجامع بین‌المللی در سال‌های اخیر به این بخش معطوف شده‌است. برای اجرای این سیاست‌ها سه عامل اصلی باید مورد توجه قرار گیرد. سیاستگزاران اقتصادی و بازرگانی کشور باید اجرای این سیاست‌ها را جدی بگیرند و واقعاً تحقق آنها را خواستار شوند. .یک برنامه‌ریزی دقیق و بلندمدت وجود داشته باشد. دستگاه‌های دولتی که در امر صادرات و واردات دخیل هستند همکاری نزدیکی با یکدیگر داشته باشند[7].

     رابطه آزادسازی و رشد اقتصادی موضوعی بحث برانگیز است. برخی اقتصاددانان و سیاستگزاران معتقدند که باز بودن تجاری به عملکرد کلان اقتصادی بهتر و رشد اقتصادی سریع‌تر می‌انجامد. مطالعه تجربی فراوانی از این دیدگاه حمایت می‌کنند. نهادهای بین‌المللی همانند بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و سازمان همکاری و توسعه اقتصادی به کشورهای عضو، این باور را توصیه می‌کنند که آزادسازی تجاری و سرمایه‌گذاری خارجی بر رشد اقتصادی تاثیر مثبت دارند. حتی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول اصلاحات با جهت‌گیری بازار و آزادسازی تجاری را شرط کمک‌های مالی خود قرار داده‌اند[8].

     از دهه ۱۹۸۰ به این سو به ویژه بعد از برچیده شدن دیوار برلین در سال ۱۹۸۹ گرایش کشورها به آزادسازی اقتصادی افزایش یافته به طوری که حتی کشورهای سوسیالیستی نیز به نظام بازار روی آوردند .در سال‌های اخیر (2006) بسیاری از مطالعات نظری و تجربی به مباحث آزادسازی اقتصادی و تأثیر آن بر متغیرهای اقتصادی به ویژه رشد اقتصادی پرداخته‌اند. در این میان انتخاب مقیاس مناسب برای آزادسازی اهمیت ویژه‌ای دارد (حمید آذرمند و احمد جعفری صمیمی 1384). از این لحاظ به طور کلی می توان مطالعات انجام گرفته را به دو دسته کلی تقسیم نمود.

     مطالعاتی که برای باز بودن اقتصادی به معرفی شاخص‌های عددی پرداخته‌اند و با مد نظر قرار دادن عوامل متعدد اثرگذار، عددی را به عنوان درجه آزادسازی اقتصادی اندازه‌گیری می‌کنند. این روش از آن جهت که پیچیدگی‌های محیط اقتصاد را منعکس می‌کند و نیز ابزار مناسبی برای سیاست‌گذاری است، از اهمیت خاصی برخوردار است.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

     در بسیاری از کشورهای در حال توسعه شکاف بین منابع پس‌انداز ملی و نیازهای سرمایه‌گذاری و همچنین عدم تعادل بین هزینه‌ها و درآمدهای ارزی موجب می‌گردد که این کشورها برای تحقق اهداف کلان اقتصادی و برای تکمیل منابع داخلی به منابع خارجی به ویژه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی روی آورند. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در مقایسه با سرمایه‌گذاری غیرمستقیم خارجی از جمله منابع با ثبات و پایدار برای تامین مالی خارجی است که نه تنها مشکلات استقراض خارجی را ندارد بلکه عاملی برای جبران کمبود سرمایه کشورها به حساب می‌آید.

     در اواخر دهه 1960، برخی از کشورهای در حال توسعه آسیا به گونه‌ای موفقیت آمیز از سرمایه‌گذاری مستقیم بنگاه‌های خارجی به سود راهبرد رشد مبتنی بر صادرات بهره بردند. در نتیجه کشورهای بیشتری در جهان تشخیص دادند که فواید خالص سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی برای کشور میزبان، بیشتر تابعی از سیاست‌های دولت و ظرفیت جذب این نوع سرمایه‌گذاری در کشور بوده تا متاثر از استراتژی شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی باشد.

      در مطالعات تجربی (فدر 1982و ادواردز 1998) استدلال شده است که انتقال بین‌المللی فناوری به جریان بازرگانی ارتباط دارد. هرچه بخش‌های بیشتری از اقتصاد در معرض رقابت بین‌المللی قرار گیرند، میزان برخورداری از فناوری برتر و فشار برای اتخاذ و تطبیق فناوری به منظور حفظ قدرت رقابتی، بیشتر می‌شود. تجارت خارجی سبب تغییر دادن تخصیص منابع از بخش‌ها و صنایع با بهره‌وری پایین به صنایع با بهره‌وری بالا شده و منابع را به سوی فعالیت‌هایی که بیشترین کارایی را دارند، هدایت می‌کند. با وجود عقب ماندگی‌های بسیار کشورهای اسلامی، برخی از اعضای OIC به عنوان بخش قابل توجهی[9] از کشورهای در حال توسعه همزمان با این دوره فرایند رشد خود را آغاز کردند.

      ما در این تحقیق به بررسی این موضوع می‌پردازیم که آزادسازی اقتصادی در کشورهای اسلامی به چه میزان در رشد اقتصادی آنها تأثیر گذار بوده است. بنابراین تحقیق، پس از این مقدمه، ابتدا مبانی نظری مرتبط با آزادسازی تجاری، به اختصار تشریح می‌کند و پس از مرور ادبیات مربوط به موضوع، با روش‌های اقتصاد سنجی، تحلیلی از نحوه تأثیر پذیری رشد اقتصادی از متغیرهای آزادسازی اقتصادی ارائه می نماید.

مبانی نظری

     مدلهای نظری مختلفی به اهمیت آزادی تجاری بر ارتقاء رشد اقتصادی تأکید دارند. بطور مشابه در نظریه‌ها،
 

اشارات مستقیم و غیرمستقیمی مبنی بر اینکه افزایش جریانات مالی می‌تواند رشد را بالا ببرد وجود دارد[10].

الف) نقش تجارت خارجی

     نظریه‌های رشد مبتنی بر تجارت خارجی تاکید می‌کنند که تجارت خارجی از طریق بهبود تخصیص منابع، دسترسی به فناوری و کالاهای واسطه‌ای بهتر، استفاده از صرفه‌جویی‌های ناشی از مقیاس تولید، افزایش رقابت داخلی، ایجاد محیطی مناسب برای ابداعات و ارتقاء بهره‌وری عوامل تولید بر رشد اقتصادی تاثیر می‌گذارد (مرادی،1384). همچنین، افزایش کارایی و بهره‌وری ناشی از گسترش تجارت خارجی، منفعت کل اجتماعی را افزایش می‌دهد و سبب بالا رفتن سطح زندگی مردم (سرمایه انسانی) می‌شود (سدربم و تیل،2003).

     آلفرد مارشال درنوشته‌های خود به اهمیت بازرگانی در رشد اشاره کرده است. همچنین، عده‌ای از نظریه‌پردازان اقتصاد بین‌الملل مانند بالاسا (1978)، کوآن و همکاران (1996) و بادینگر و تندل (2002) با اعتقاد فوق العاده به نقش تجارت در رشد و توسعه اقتصادی، از آن به عنوان موتور رشد نام می‌برند.

-ب) نقش سرمایه گذاری مستقیم خارجی(FDI)

     بطور نظری، FDI در مدل‌های رشد نئوکلاسیکی رشد اقتصادی را با افزایش در مقدار سرمایه گذاری و کارایی آن ارتقا می‌دهد. در مدل‌های رشد درون‌زا FDI رشد اقتصادی را بوسیله انتشار تکنولوژی مولد از جهان صنعتی به سمت کشور میزبان انجام می‌دهد (بورنستین و دیگران 1998)[11]. همانطور که در مقاله (سپاسفورد و بالاسابرامایام 1996 و ملو 1999)[12] بطور خلاصه گفته شده است، FDI یک سبد مرکب از انباشت سرمایه، دانش و تکنولوژی است و می‌تواند طی آموزش کارگران، کسب و انتشار مهارت و معرفی شیوه‌های جایگزین مدیریت و آرایش سازمانی، دانش انباشته در اقتصاد پذیرنده (میزبان) را تقویت نماید.

     متاسفانه، اثرات FDI بر رشد اقتصادی برخلاف نظریه‌ها در عمل بسیار متفاوت است. در حالیکه برخی مطالعات بر اثرگذاری مثبت آن بر رشد اقتصادی تأکید دارند، برخی دیگر تأثیر FDI بر رشد را منفی شناسایی کرده‌اند. البته این جدال تا حدی به دلیل نارسایی داده‌ها در هر دو نوع تحقیقات مقطعی و سری زمانی، بالا گرفته است (زیاوینگ و زیامینگ 2005). در برخی تحقیقات FDI با روش OLS تأثیر مثبتی از خود نشان می‌دهند، اما روش پانل دیتا به هیچ وجه تأئید کننده این مطلب نیست (توبال و باخ 2009).

1-4- مرور ادبیات و سوابق مربوطه

     بانک جهانی در سال 1987 یک نمونه 41 تایی از کشورهای در حال توسعه را به چهار دسته و با جهت‌گیری درونی و بیرونی اقتصادی تقسیم‌بندی کرد. تقسیم‌بندی بانک براساس شواهد موجود از سیاست‌های انواع نرخ‌های حمایتی، کنترل‌های مستقیم واردات، کشش‌های قیمتی صادراتی و نرخ‌های مبادله‌ای-  که بالاتر از حد، ارزش‌گذاری شده‌اند – بوده‌ است. نتیجه مطالعه مزبور نشان داد که رشد تولید ناخالص داخلی در بیشتر کشورهایی که دارای جهت‌گیری به سمت بیرون هستند، قویتر است و کمترین مقدار رشد، در اقتصادهایی دیده می‌شود که جهت‌گیری‌های آنها داخلی است.

     معصومه علیپوریان در سال 1384 تحقیقی با عنوان " تحلیل اثر آزادسازی تجاری بر رشد اقتصادی کشورهای عضو اوپک" انجام دادند. نتایج نشان می دهد به دلیل وابستگی این گروه از کشورها به صادرات نفت خام، هرگاه درآمدهای نفتی این کشورها بالا رود، واردات آنان افزایش یافته و در نتیجه تولیدات داخلی را به دلیل غیر رقابتی بودن با کالاهای مشابه خارجی با مشکل مواجه می‌سازد. بنابراین صادرات که سهم عمده آن را صادرات نفت خام تشکیل می‌دهد، تاثیر منفی بر رشد اقتصادی آنان دارد.

     علی غلامی در سال 1384 تحقیقی با عنوان " تحلیل آثار آزادسازی تجاری جمهوری اسلامی ایران با کشورهای مسلمان (دلالت‌های مدل جاذبه)" انجام داده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که آزادسازی تجاری، تأثیر مثبت و معنی‌داری را روی بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران و 16 شریک تجاری اسلامی آن، داشته است. همچنین تشکیل پیمان‌های منطقه‌ای با هدف آزادسازی تجاری، کاهش و نهایتاً حذف محدودیت‌های تعرفه‌ای و گمرکی، می‌تواند کمک شایانی به رشد بخش‌ بازرگانی خارجی کشورهای عضو بنماید.

     سارا آدم بیک در سال 1386 تحقیقی با عنوان "اثرات آزادسازی تجاری بر رشد بخش صنعت در اقتصاد ایران طی سال‌های 1383-1338" انجام داده است. نتایج برآوردها نشان می‌دهد که طی دوره 1383-1338 رشد موجودی سرمایه فیزیکی، رشد سرمایه انسانی، رشد واردات کالاهای واسطه‌ای، رشد صادرات غیرصنعتی و تغییرات درجه باز بودن اقتصاد تاثیر مثبت بر رشد صنعتی کشور دارد. شایان ذکر است به دلایل مختلف نظیر پایین بودن هزینه تحقیق و توسعه داخلی، تاثیر رشد واردات کالاهای واسطه‌ای و باز بودن اقتصاد بر رشد صنعتی پایین است. همچنین به دلیل ساختار سنتی داده‌ها و عدم دسترسی به آمارهای مربوط به سرمایه انسانی، واردات کالاهای سرمایه‌ای و نرخ تعرفه وارداتی، تاثیر این متغیرها بر رشد صنعتی از نظر آماری معنادار نیست. این در شرایطی است که رشد موجودی سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی بیشترین تاثیر را دارند.

Abstract

According to the importance of economic growth, investigating the effect of economic openness on economic growth is always considered as one of the major issues of economy. In this study, the role of economic openness on economic growth in Islamic countries has been investigated using Panel data method (cross-sectional data - time series).

For this purpose, by using the annual data from 2005 - 2010 for 57 Islamic countries (where data were available), and with determining the appropriate model (combined model, fixed effects, random effects), specified model of OLS for panel data were used.

The results indicate that the profits obtained from economic openness, economic openness and foreign direct investment lead to an enhancement of economic growth in Islamic countries. However, the transparency of macroeconomic policies and stability of institutions in Islamic countries are among the prerequisites for more and better influence of economic openness and foreign direct investment.

Anyway, although economic openness is not the driving force of growth, it can serve as a catalyst to promote economic growth through research and development, access to larger markets and reduction of production costs.

Keywords                                           

Economic openness – economic growth – Islamic countries

منابع و مآخذ

منابع فارسی

1-

2-

3-

4-

5-

6-

7-

8-

9-

10-

11-

12-

13-

14-

15-

16-

17-

18-

19-

20-

21-

22-

23-

24-

25-

26-

27-

28-

29-

30-

31-

32-

33-

منابع انگلیسی:

Borensztein, E; Gregorio, J. De; Lee, j-w, “How does Foreign DireInvestment Affect Economt ic Growth”?, Journal of International Ecomonmic, 1998.

Edwards, s., 1999. How effective are capital controls? Journal of economic perspectives 13, 65-84.

 Edwards, S., 1998. Openness, productivity and growth: what do we really know? Economic Journal 108,383– 398..

 Enrico Marelli and Marcello Signorelli. . China and India: Openness, Trade and Effects on Economic Growth . The European Journal of Comparative Economics, Vol. 8, n. 1, pp. 129-154

Rodriguez, F., Rodrik, D., 2001. Trade policy and economic growth: a skeptic’s guide to the cross-nationalevidence. In: Bernanke, B.S., Rogoff, K. (Eds.), NBER Macroeconomics Annual 2000. MIT Press, Cambridge.

Hermes, N; Lensink, R, “Foreign Direct Investment, Financial Development and Economic Growth”, University of Groningen, Research Institure SOM, Research Report, 2000, Number (E27).

Lopez, M. & Alejadro, 1999. Large capital flows, causes, consequence and policy Responses. Finance & Development, vol. 36, No. 3.

Mc Kinnon, R.I. 1991. The Order of Economic Liberalization. Financial control in the Transition to a market Economy. Baltimore Johns Hopkins university press.

Rajan, R. G., Zingales, l., 2003. The great reversals. The politics of financial development in the twentieth century. J. Financial Econ 69, 5-50.

 Young, A., 1991. Learning by doing and the dynamics effects of international trade. Quarterly Journal of Economics 106, 369– 405.