پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن

word 492 KB 32721 145
1393 کارشناسی ارشد فلسفه و اخلاق
قیمت قبل:۶۳,۸۰۰ تومان
قیمت با تخفیف: ۲۴,۲۰۰ تومان
دانلود فایل
  • بخشی از محتوا
  • وضعیت فهرست و منابع
  •  

    چکیده

    مسأله احتیاط یکی از اصولی است که فقهای مذاهب دوجا از آن استفاده می‌کنند، نخست در جایی که نصی وجود ندارد، و دوّم جایی که نصّ وجود دارد و آن هم به خاطر تعارض یا اجمال نص می‌باشد، و از آن جایی که اصل احتیاط و قلمرو آن در طول تاریخ بین علما فراز و نشیب داشته است، از این رو، برخی آن را بر اصول دیگر (برائت و استصحاب) ترجیح داده و برخی آن را مرجوح دانسته‌اند و قلمرو و سیر تاریخی آن بین مذاهب متفاوت است؛ در این رساله تلاش می‌شود که ابعاد مختلف اصل احتیاط به ویژه سیر تحوّل و موارد آن در فقه، با استفاده از متون اصولی و فقهی مورد بررسی قرار گیرد.

    امّا شکل خاص کنونی اصل احتیاط از زمان شیخ انصاری (رحمه الله) پدید آمد و وارد اصول علمیّه فقه شیعه گردید؛ لکن کاربرد این اصل نزد علمای اخباری بسیار گسترده‌تر از علمای اصولی می‌باشد.

    علمای اهل سنّت احتیاط را به عنوان اصلی عملی در کتاب‌های خویش با عنوان اصل احتیاط ندارند؛ ولی در برخی از مسائل فتوا به احتیاط داده‌اند. بنابر این؛ کاربرد این اصل میان فقهای اهل سنّت بسیار کمتر از علمای امامیه است.

    واژگان کلیدی: سیر تحوّل، اصول عملیّه، اشتغال و احتیاط.

    مقدّمه

    اصل احتیاط به عنوان یکی از اصول بسیار گسترده در فقه و اصول مذاهب به خصوص مذهب امامیه می‌باشد و اهمیّت آن تا حدّی است که بسیاری از احکام فقهی ما براساس این قاعده تبیین وتفسیر شده به طوری که اخباریون که فرقه‌ای از امامیه در طول تاریخ شمرده می‌شوند آن را به عنوان مهمترین اصل فقهی خود قلمداد کرده‌اند بنابر این بررسی سیر تحوّل احتیاط جایگاه مهمی در فقه و اصول خواهد داشت؛ لکن اهل سنت به اندازه امامیه به این اصل نپرداخته‌اند.

    آن چه مشهود است؛ در این موضوع تحقیقات گسترده‌ای انجام گرفته است اما اکثریت این تحقیقات به بررسی فنی و استدلالی و فروع قاعده احتیاط به صورت عربی، آن هم در امامیه پرداخته‌اند؛ اهمیت این تحقیق در بررسی سیر تحوّل این قاعده و نحوه‌ی شکل‌گیری آن، به صورت مقارنه‌ای و فارسی می‌باشد.

    از آن جا که این تحقیق از نوع بنیادی و با هدف دانش افزایی است در یک حوزه‌ی معرفتی خاص صورت می‌گیرد که می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود؛ بنابر این دستاورد این پژوهش علاوه بر استفاده در مجامع علمی و دانشگاهی و حوزوی می‌تواند به عنوان منبعی برای تحقیقات نظری و تئوری در سازمان‌ها و ارگان‌های قضایی قرار گیرد، و نهاد‌های وابسته به عنوان منبعی کارآمد در فقه و به تبع آن در حقوق مورد استفاده قرار دهند.

    طرح تحقیق

    اصل «احتیاط» که از آن به اصل «اشتغال» هم تعبیر می‌کنند یکی از اصول پرثمر عملیه در فقه اسلامی به طور عام و به ویژه فقه شیعه است. بر همین اساس است که در طول تاریخ فقهای شیعه و تا حدودی هم فقهای اهل سنت به آن پرداخته‌اند.

    البته سیر تحوّل این اصل در طول تاریخ بسته به نگاه‌ها و دیدگاه‌‌های فقهای اسلام در این باره است و مراد از سیر تحوّل بعد مغایر و مصداقی اصل است که در ضمن بررسی دیدگاه‌های فقها مذاهب در سیر تاریخ روشن می‌شود، بنابراین تفاوت دیدگاه‌ها در آثار فقها این سیر تحوّل را می‌سازد. بنای این رساله بر این است که ضمن تبیین اصل احتیاط و اشتغال، سیر تحوّل، ثمره این اصل، دیدگاه‌های فقهای اسلام، اعم از شیعه و سنی، بررسی و در نهایت تبیین می‌شود.

    سؤال اصلی و سؤال‌های فرعی تحقیق

    سئوال اصلی: 

    سیر تحوّل اصل احتیاط در میان فقهای مذاهب اسلامی تبیین آن چگونه است؟

    سئوال‌های فرعی: 

    سیر تحوّل اصل احتیاط در دوره تشریع چگونه است؟

    سیر تحوّل اصل احتیاط در دوره اهل بیت و صحابه چگونه است؟

    سیر تحوّل این اصل در میان فقهای شیعه چگونه است؟

    سیر تحوّل و تبیین آن در میان امامان اهل سنت چگونه است؟

    فرضیه اصلی

    اصل احتیاط از صدر اسلام : دوران تشریع ، عصر صحابه و اهل‌بیت (علیهم السلام)  وجود داشته است همچنین این اصل بین فقهای شیعه از عصر غیبت تا کنون مورد توجه بوده و به عنوان یک اصل مرجع مورد استفاده فقها قرار گرفته است. این اصل در میان اهل سنت هم از زمان پیدایش مذاهب فقهی مورد توجه بوده است و در احکام فقهی خویش به آن پرداخته‌اند. البتّه توجه به آن در زمان های مختلف فرق داشته است.

    پیشینه تحقیق

    اصول احتیاط به طور عام در کتاب‌های اصولی شیعه و برخی از آثار فقه اهل سنت مورد بحث قرار گرفته است.

    اگرچه در مورد قاعده احتیاط تحقیقات گسترده‌ای انجام گرفته است ولی نگارنده به دلایل زیر این موضوع را انتخاب کرده است.

    اکثر تحقیقاتی که در مورد قاعده احتیاط انجام گرفته به بررسی فنی و استدلالی و فروع قاعده احتیاط پرداخته است مانند کفایه الاصول فرائد الاصول نائینی و... و لکن به سیر تحوّل این قاعده و نحوه شکل‌گیری آن پرداخته نشده است.

    اکثر کتبی که به این موضوع پرداخته شده عربی است بنابراین لازم است تحقیقی به زبان فارسی در این مورد نگاشته شود.

    اکثر کتبی که در مورد این موضوع نوشته شده است، اصل احتیاط را در ضمن فقه و اصول امامیه بررسی کرده است لکن اشاره‌ای به سیر تحوّل قاعده احتیاط در سایر مذاهب دیگر نکرده است.

    در این مورد پایان‌نامه‌ای که به صورت مستقل و جدای از مباحث اصولی دیگر به اصل احتیاط بپردازد، وجود ندارد.

    اهداف تحقیق

    هدف نزدیک: دستیابی علمی به چیستی اصل احتیاط،  نحوه استفاده و سیر تحوّل آن نزد فقهای مذاهب.

    هدف دور: بیان محدوده استفاده از اصل احتیاط در فقه

    اهمّیت تحقیق

    اهمیت آن تا حدی است که بسیاری از احکام فقهی که نص خاصی ندارد و یا مجمل است، بر اساس احتیاط تبیین شده است و محدوده استفاده آن بسیار گسترش یافته تا آنجا که اخباریون، که فرقه‌ای شیعه در تاریخ شمرده می‌شوند، این اصل را مهم ترین اصل فقهی خود قلمداد کرده‌اند و در میان مذاهب دیگر هم این اصل اهمیت زیادی دارد هر چند به اندازه امامیه به این اصل اهتمام ندارند. بنابراین بررسی سیر تحوّل احتیاط و بررسی برخی موارد فقهی آن جایگاه مهمی در فقه و اصول خواهد داشت.

    فایده تحقیق

     از آنجا که این تحقیق به سیر تحوّل اصل احتیاط می‌پردازد می‌تواند در بررسی تاریخی «قاعده اصاله الاحتیاط» که یکی از قواعد اصولی میان مذاهب مختلف است مورد استفاده قرار گیرد و از طرفی این قاعده به دلیل گسترش استفاده‌اش در فقه، به طور مستقیم در زندگی روزمره مکلَّفین از قبیل بیع، عبادات و حجاب و ... بسیار تأثیر گذاشته و در جامعه مورد استفاده زیادی قرار گیرد بنابراین بررسی این قاعده و تبیین سیر تحوّل آن به طور مستقیم می‌تواند در زندگی فردی و اجتماعی مکلَّفین مؤثر واقع شود. بنابراین احتیاط راهگشای مقلّد و مجتهد است البته در مورادی که احتیاط ممکن باشد.

    نوع ، روش و روش گردآوری داده‌ و ابزارهای تحقیق

    نوع تحقیق بنیادی است و با هدف دانش افزایی در یک حوزه معرفتی خاص صورت می‌گیرد و می‌تواند بستر پژوهش‌های کاربردی واقع شود.

    گفتار اول: مفهوم شناسی

    اصل

    «الأصل، هو فی الاصطلاح، عباره عن الحکم المجعول للشّاک، لیس فیه ناظریّه وجهه کشف.»، اصل اصطلاحی است که درباره حکم مجعول در موارد شک به کار می‌رود که از آن حکم کشف واقع نمی‌کند؛ چراکه در واقع اگر حکم مجعول برای جاهل در آن جهت کشف وجود داشته باشد به آن «أماره و دلیل» می‌گویند، و اگر جهت کشف در آن نباشد، به آن اَصل می‌گویند و شامل «اَصل عملی» و «اصل لفظی» می‌شود.

    اَصلِ عملی:‌«هو الحکم الظاهری المحتاج إلیه فی مقام العمل من دونِ ارتباط بمقام الألفاظ» اَصل عملی، حکم ظاهری است که در مقام عمل به آن نیاز داریم نه در مقام الفاظ.

    اَصلِ لفظی: «کلّ حکمٍ ظاهریٍّ کان مجراه باب الألفاظ، فهو أصل لفظی»؛اَصلِ لفظی حکمی ظاهریّ است که مجرای آن باب الفاظ است.[1]

    مکلَّف و تکلیف

    مکلَّف، به شخص بالغ و عاقلی گفته می‌شود که مورد خطاب شارع قرار گرفته است و احکام شرعی متوجّه او می‌شود؛ به بیان دیگر، مکلَّف شخص بالغ و عاقلی است که مورد امرونهی شارع مقدّس قرار می­گیرد.

    مکلَّف به، چیزی است که الزام و حکم به آن تعلّق می‌گیرد؛ برای مثال اگر شارع بگوید: «نماز بر شما واجب است» انجام نماز، همان «مکلَّف به» است.

    تکلیف، به معنای الزامی اکید یا غیر اکید است که شارع یا مولا، با وضع قانون آن را متوجّه مکلَّف می‌کند؛ مانند وجوب نماز در مثال قبل.

    احتیاط در لغت و اصطلاح

    احتیاط از مادّه‌ی (ح و ط) به معنای صیانت و برگزیدن مطمئن‌ترین وجوه است،[2] و یا به معنای استعمال آن چیزی که در او جانب احتیاط لحاظ شده است. بنابراین، احتیاط در لغت جمع کردن، محصور کردن و مراقب بودن است.

     احتیاط در فقه و اُصول

            احتیاط در فقه از آن جهت مورد بررسی قرار می­گیرد که در کنار اجتهاد و تقلید، یکی از راه‌های برآوردن تکلیف است.

    در اصول فقه از آن جهت به احتیاط پرداخته می‌شود که مبنا و ملاک وجوب احتیاط در شبهات با قطع نظر از نوع مکلَّف «مجتهد، مقلّد و یا محتاط» بررسی می‌شود. از همین‌رو، احتیاط در اصطلاح اُصولی، یعنی به جا آوردن تکالیف شرعیّه در موارد شک مکلّف در مکلّف به، یا جمع آن‌هاست، به طوری که برای مکلّف ایجاد اطمینان به حصولِ «مکلّف به»، نماید.

    بنابراین، وقتی ذمّه‌ی انسان از سوی خدای متعال به یک کار الزام­آور «چه وجوب و چه حرمت» مشغول شود، عقل حکم می‌کند که اطاعت حقّی است که خداوند بر عهده‌ی انسان قرار داده است، حال چه در تکالیفِ به واسطه علم تفصیلی، و چه آن دسته تکلیف احتمالی که به واسطه علم اجمالی مقرَر می‌شود. از این رو، باید به این حکمِ عقل، اعتنا کنند، مگر اینکه در جایی دلیل خارجی بر خلاف مقتضای حکم عقل وجود داشته باشد.[3]

    از همین رو، عقل به جهت فراغ ذمّه[4]، حکم به وجوب ا حتیاط می‌کند، و از این وجوب عقلی، به «أصاله الاحتیاط» یا «أصاله الاشتغال» تعبیر می­کنند.[5]

    البتّه ناگفته نماند که أصاله الاحتیاط اسامی دیگری مثلِ «اشتغال» «أصاله اشتغال ذمّه»، «اصل اشتغال»، «قاعده‌ی احتیاط» و «قاعده‌ی اشتغال» را دارد.بنابراین، عقل نخست با جریانِ «اصلِ اشتغال» حکم به اشتغال ذمّه می‌کند که لازمه‌ی اعتنای مکلّف به این اشتغال، اجرای أصل احتیاط و انجام تکالیف احتمالی در اطراف علم اجمالی است.[6]

    سیر تحوّل و اصول عملیّه

     سیر تحوّل «اَصلِ احتیاط» در طول تاریخ بسته به نگاه و دیدگاه فقهای اسلام به این اصل بوده و همین تفاوت دیدگاه­ها، در آثارِ فقیهان که ما با آن رو به رو هستیم، این سیر تحوّل را می­سازد و مراد از سیر تحوّل، و بعد مغایر و مصداقی این اَصل است که در ضمن بررسی دیدگاه­های فقهای مذاهب در سیر تاریخ روشن می­شود.

    اُصول عملیّه، اصطلاحی است در اُصول فقه، به معنای اُصول یا ضوابطی که در موارد بُروز شک در تعیین حکم شرعی، تکلیف مکلَّف را روشن می­سازد و ملجأ نهایی مکلّفی است که بر دلیل و اماره­ای دست نیافته است.

    در اُصول متاخّر امامیّه، چهار اصلِ «برائت، استصحاب، اشتغال و تخییر» اُصول عملیه را تشکیل می­دهند. در نگرشی تاریخی، دو اَصل نخست از سابقه­ای دیرین در فقه اسلامی برخوردارند. در حالی که شناختن دو روش، «اشتغال و تخییر» به عنوان مکمل اُصول عملیّه، امری متأخّر است. در مکتب‌های گوناگون اُصولی در تاریخ، با وجود اختلاف در بسیاری شیوه­ها، به طور کلّی قلمرو کاربرد اُصول عملیه محدود بوده و تنها در اُصول متأخّر امامی گسترشی بی سابقه یافته است[7].

    گفتار دوم: واضع علم اصول و اصل احتیاط

    امامیه واضع علم اصول را امام صادق و امام باقر[8] (علیهما السَلام) می­دانند و بر این باورند که این دو امام بزرگوار باب آن را گشوده و مسائل این علم را مورد بررسی قرار داده و شاگردان آنان[9] نخستین کسانی­اند که به تصنیف در علم اُصول دست زده­اند.

    دوره اوّل: امّا مشهور اهل سنّت واضع علم اُصول را محمّد ابن ادریس شافعی[10] می­دانند و حتّا به نقل از فخرالدّین رازی[11] می­گویند: «نسبت شافعی به علم اصول، همچون نسبت ارسطاطالیس به علم منطق، و نسبت خلیل بن احمد فراهیدی[12] به علم عروض است.»[13]

    Abstract:

    The case of precaution is one of the principles that is applied in two cases by jurisprudents of Islamic denominations. First, in the case of nonexistence of clear Text; and second, in the case of existence of clear Text but the conflict of evidence or lack of details in Text. Since principle of precaution and its scope among scholars have had ups and downs during history, some scholars prefer precaution to other principles (exculpation and observation of the customary law in absence of divine prescription), and some scholars consider precaution as preferable;and its scope and historical development is varied among denominations.

    In this dissertation, an attempt is made to study the different dimensions of principle of precaution and in its evolution and its instances in jurisprudence using principle and jurisprudentialTexts in particular. However, the present formulation of principle of precaution appeared and assimilated into Shiite jurisprudential principles at the age of Sheikh Ansari (may god have amercy on him); although, this principle is used among traditionalist scholars much more frequently than among jurisprudence scholars. Sunnite scholarsdo not accept precaution as a practicalprinciplein their jurisprudence and theology; and there is no section of precaution in their resources. However, they issue the fatwa of precaution in some cases. Therefore, the application of the principle of precaution among Sunnite jurisprudents is less frequent than Shiite scholars.

    Historical development, scientific principle, and precaution, the accountable and Object  of  Obligation.

  • فهرست:

    فصل اول:کلیات

    مقدّمه.. 2

    طرح تحقیق.. 2

    سئوال اصلی:.. 3

    سئوال‌های فرعی:.. 3

    فرضیه اصلی.. 3

    پیشینه تحقیق.. 3

    اهداف تحقیق.. 4

    اهمّیت تحقیق.. 4

    فایده تحقیق.. 4

    نوع ، روش و روش گردآوری داده‌ و ابزارهای تحقیق   5

    گفتار اول: مفهوم شناسی.. 5

    اصل.. 5

    مکلَّف و تکلیف.. 6

    احتیاط در لغت و اصطلاح.. 6

    احتیاط در فقه و اُصول.. 6

    سیر تحوّل و اصول عملیّه.. 7

    گفتار دوم: واضع علم اصول و اصل احتیاط.. 8

    جایگاه اصل احتیاط.. 11

    حجیّت انواع احتیاط.. 14

    دیدگاه اخباریان و اصولیان در اصل احتیاط   16

    1) نظریه اخباریان.. 16

    2) نظریه اصولیان.. 16

    شرایط احتیاط.. 17

    1)  مشهور اصولیان.. 18

    2)  دیدگاه آخوند خراسانی.. 18

    ملاک بازشناسی احتیاط مطلوب از نامطلوب.. 19

    عوامل گسترش احتیاط‌های ناروا.. 21

    1) دریافت نادرست از آموزه‌های دین.. 21

    2) استصلاح و احتیاط.. 23

    3) وسواس علمی.. 25

    4) بی‌توجّهی به مقاصد و روح شریعت.. 26

    فصل دوم: اصل احتیاط در دوره تشریع (زمان حضرت رسول اکرم)

    دلایل سهولت شریعت.. 27

    گفتار اوّل: اصل احتیاط در قرآن.. 30

    زمینه‌هاى احتیاط.. 30

    اُمور حقوقى.. 31

    اخبار و گزارش‌ها.. 32

    روابط اجتماعی.. 34

    دوراندیشی قرآن.. 37

    قاعده دفع ضرر احتمالی.. 38

    احتیاط به معنای خاص.. 39

    الف) آیات نهی از سخن بدون علم... 39

    ب) اشارات آیات به تقوا و حقّ تقوا.. 45

    ج) آیات منع هلاکت نفس خویش.. 48

    د) آیات و رویارویی با شبهه.. 49

    گفتار دوّم: اصل احتیاط در سنّت نبوی.. 50

    اصل اوّل عصمت.. 50

    اصل دوّم.. 51

    اصل سوّم.. 52

    اصل چهارم.. 53

    اصل پنجم.. 53

    اصل ششم.. 54

    فصل سوم: اصل احتیاط در عصر صحابه و اهل بیت

    گفتار اوّل: اصل احتیاط و صحابه.. 57

    گفتار دوّم: اصل احتیاط و اهل بیت.. 62

    الف ) روایاتی که نهی از سخن بدون علم می کند   62

    ب) روایات دوری از شبهات.. 63

    ج) روایات ترغیب و دعوت به احتیاط.. 66

    صفات زاهد.. 66

    سفارش به احتیاط در حقوق.. 69

    شکار دسته جمعى، سفره همگانى‏.. 69

    خریدو فروش.. 71

    احتیاط در امر دین.. 72

    فصل چهارم: اصل احتیاط نزد فقهای شیعه و اهل سنت

    گفتار اوّل: بررسی اصل احتیاط از عصرغیبت کبری تا عصر علامه حلّی   75

    گفتار دوّم: بررسی اصل احتیاط از عصر علامه حلّی تا آخوند خراسانی   78

    گفتار سوّم: بررسی اصل احتیاط  نزد اخباریان   86

    گفتار چهارم: سیر تحوّل اصل احتیاط نزد فقهاء اهل سنّت   90

    مذهب حنفی.. 90

    مذهب مالکی.. 95

    مذهب حنبلی.. 96

    مذهب شافعی.. 99

    فصل پنجم: بررسی احتیاط های موجود در فقه

    توجیه احتیاط­های ناپسند.. 110

    درنگی در شرایط احتیاط.. 118

    اقسام شرایط احتیاط.. 119

    بازتاب شرایط مختلف در نوع استنباط.. 121

    اجتهاد نارسا، احتیاط ناروا.. 123

    حقیقت اجتهاد.. 124

    نتیجه گیری.. 126

    پی نوشت‌ها.. 127

    کتابنامه.. 132

     

    منبع:

     

    قرآن کریم.

    نهج البلاغه.

    ابن أبی جمهور، محمّد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه ، محقّق یا مصحح مجتبی عراقى، قم، دار سید الشهداء، 1405ق.

    ابن ادریس، محمّد بن منصور بن احمد‌، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410 ق.

    ابن ادریس محمّد بن احمد،  السرائر الحاوی التحریر الفتاوی(المستطرفات)، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدریسن ، 1410ق.

    ابن أمیر الحاج، التقریر والتحریر فی علم الأصول، بیروت، دار الفکر،  1417 ق - 1996م.

    ابن بابویه، محمّد بن على‏، الخصال، مصحح على اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین‏، 1362 ش.

    ابن بابویه، محمّد بن على،‏ من لا یحضره الفقیه، محقّق و مصحح  على اکبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413ق.

    ابن حزم، ابومحمّد علی‌بن‌احمدبن‌سعید، المحلّی، محقّق موسسه احیاء تراث عربی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، بی تا.

    ابن زهره، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علم الاصول و الفروع، محقّق ابراهیم  بهاری ، قم، موسسه امام صادق (علیّه السلام)، 1375 ش.

    ابن عابدین، عمر بن عبد العزیز، حاشیه ردّالمحتار على الدرّالمختار شرح تنویر الابصار، بیروت، دار الفکر، 1412ق - 1992م.

    ابن عابدین، عمر بن عبد العزیز، مجموعه رسائل، لاهور، بی نا،1400ق.

    ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الانتقاء من فضائل الثلاثه الائمه الفقهاء، بیروت، دارالکتب­العلمیه، بی تا.

    ابن قدامه ، أبو محمّد موفق الدین عبد الله بن أحمد بن محمّد، المغنی ، بیروت ، دار الفکر، بی تا.

    ابنِ نجیمٍ،الشیخ زین العابدین بنِ إِبراهیمِ، الأَشباه والنظائر على مذهبِ أَبِی حنیفه النعمانِ، بیروت، لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1400ه1980م.

    ابن­قیم جوزیه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، بیروت، چاپ طه عبدالرؤف سعد،  1973.

    ابو اللیث، نصر بن محمّد بن أحمد بن إبراهیم السمرقندی،عیون المسائل ، تحقیق صلاح الدِّین الناهی، بَغْدَاد، مطبعه أسعد،1386ق.

    أبو محمّد بهاء الدین المقدسی، عبد الرحمن بن إبراهیم بن أحمد، العده شرح العمده ، القاهره ، دار الحدیث، 1424ق 2003 م.

    أبو محمّد عز الدین عبد العزیز بن عبد السلام بن أبی القاسم بن الحسن السلّمی الدمشقی، الملّقب بسلطان العلماء، قواعد الاحکام ،بیروت – لبنان ، دار المعارف، بی تا.

    ابوزهره، محمّد، ابوحنیفه، قاهره، ، 1955م.

    ابوزهره، محمّد، تاریخ المذاهب الاسلامیه فى تاریخ المذاهب الفقهیه ، قاهره، دارالفکرالعربى. بی تا.

    آخوند خراسانى، محمّد کاظم بن حسین‏، کفایه الأصول، قم، موسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1404ق.

    اردبیلى، احمد بن محمّد، مجمع الفائده و البرهان، قم،  دفتر انتشارات اسلامى1403.

    استر آبادی، محمّد امین ابن محمّد، فوائد المدنیه ، محقّق و مصحح رحمت الله رحمتى اراکى‌، قم، جامعه مدرسین، 1426ق.

    آشتیانی، محمدحسین بن جعفر، القوائد الفقیه (بحر الفوائد)، قم، انتشارات مرعشی نجفی، 1403 ق.

    الأشقر، عمر سلیمان، تاریخ الفقه الاسلامى، الکویت، مکتبه الفلاح، 1412ق 1991 م .

    اصفهانى نجفى، محمّد تقى بن عبدالرحی، هدایه المسترشدین، قم‏، موسسه النشر الاسلامی، 1429ق.

    اصفهانی، محمّد حسین، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه ، قم، سیّد الشهدا، 1374ش.

    اصفهانی، محمّدتقی(مجلسی اوّل)، لوامع صاحبقرانى، قم، موسسه اسماعلیان، 1414ق.  

    اصفهانی، محمّد باقربن محمّدتقی، بیست و پنج رساله فارسی، محقّق و مصحح سیّد مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی،  1412 ق.

    انصارى، مرتضى بن محمّدامین، فرائد الأصول‏، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.

    بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم‌، حدائق الناظره ، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ‌، 1405ق.

    برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق جلال الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه ، چاپ دوم، 1371 ق.

    بروجردی، محمّد مهدی بحر العلوم، فوائد رجالیه، تهران، نشر مکتبه الصادق، 1405 ق.

    البزدوی، علی بن محمّد الحنفى ، کنز الوصول الى معرفه الأصول ، کراتشی، مطبعه جاوید، بی تا.

    بهایی، محمّد بن حسین، زبده الأصول‏، چاپ اوّل، قم، مرصاد ، 1031 ق.

    پیکار صفین، ترجمه وقعه صفین، مترجم پرویز اتابکى، تهران‏ ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى،1370ش‏.

    تبریزى، موسى بن جعفر، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتبی نجفی،‏ 1369ق.

    تونى، عبدالله بن محمّد تونى، الوافیه فی أصول الفقه‏ ، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏ ،1415ق.

    جزایری، سیّد نعمه الله، منبع الحیاه و حجیه قول المجتهد من الأموات، محقّق و مصحح رؤف جمال الدین، بیروت-لبنان،  مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1401 ق.

    الجصاص، أحمد بن علی أبو بکر الرازی الحنفی،الفصول فی الأصول، کویت، وزاره الأوقاف الکویتیه ،1414 ق - 1994م.

    الجوینی، عبد الملک بن عبد الله بن یوسف بن محمّد، البرهان فی أصول الفقه، محقّق صلاح بن محمّد بن عویضه ،  بیروت – لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1418ق.

    چاچی، أحمد بن محمّد بن إسحاق أبو علی ، أصول چاچی ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.

    حائرى اصفهانى، محمّدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویه فی الأصول الفقهیه ، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه،  1404ق.

    حرّ عاملى،  محمّد بن حسن،‌ تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه ‌، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‌، 1409ق.

    حر عاملى، محمّد بن حسن ،وسائل الشیعه ،  قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) ، 1409 ق.‏

    حرّ عاملی، محمّد بن حسن، الفوائد الطوسیه ‌ عاملى، محقّق و مصحح سید مهدى لاجوردى حسینى محمّد درودى‌، قم، چاپخانه علمیه، 1403 ق.

    حکیم، سید محسن طباطبایى، چاپ اول،‌ مستمک العروه، قم، مؤسسه دار التفسیر‌، 1416ق.

    حکیم، محمّد تقى بن محمّد سعید ، الاصول العامه، قم، مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)، 1418ق.

    حلّى، جعفر بن حسن، معارج الأصول، لندن، موسسه امام علی (علیه السلام)،1423ق.

    حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى،‌ قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1413 ق.

    حلّى، حسن بن یوسف، تهذیب الوصول الى علم الأصول، چاپ اوّل، لندن‏، موسسه الامام علی (علیه السلام) ‏1380 ش‏.

    حلّى، حسن بن یوسف، مبادی الوصول إلى علم الأصول، قم، المطبعه العلمیه ، 1404ق.

    حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ‌ یازدهم‌، مصحح حسن حسن زاده آملی، قم‌، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۸۵.

    حلّی، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکات القوائد، قم، المطبعه العلمیه ، بی تا.

    حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‏، 1413ق.

    خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق.

    خمینى، سید روح اللّه موسوى‌، تحریر الوسیله ، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی تا.

    خویى، ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مکتبه الداوری‏، 1422ق.

    الرازی، محمّد بن عمر بن الحسین، المحصول فی علم الأصول، محقّق طه جابر فیاض العلوانی، الریاض، جامعه الإمام محمّد بن سعود الإسلامیه ،1400 ق.

    روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، بی تا.

    زرکشی، بدر الدین محمّد الدین بهادر، الممثور فی القوائد، مصر، دارالکتبی، 1994م.

    سبحانی، جعفر، مفاهیم قرآن، قم، موسسه امام صادق (علیّه السلام)، 1380ش.

    السرخسی، محمّد بن أحمد بن أبی سهل أبو بکر، أصول السرخسی، بیروت لبنان، دار الکتاب العلمیه ، 1414ق.

    سماعی، محمّد عمر، نظریه الاحتیاط الفقهی، بیروت-لبنان ،دار ابن حزم ،1428 ق.

    السمرقندی، علاء الدّین، تحفه الفقهاء، بیروت، دار الکتب العلمیه ، 1405 ق– 1984 م.

    الشافعی، محمّد بن إدریس أبو عبد الله، الاُم، بیروت، دار المعرفه ،1393ق.

    شلبی، محمّد مصطفی ، المدخل فى التعریف بالفقه الاسلامى، بیروت، دار النهضه العربیه، 1985 م. 

    شهرکانى، ابراهیم اسماعیل،‏ ذوی القربی‏، قم 1430ق.

    شهید ثانى، زین الدین بن على، ‌الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ، المحشی- کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.

    شهیدی،  میرفتاح، هدایه الطالب، تبریز، چاپخانه اطَلاعات،‌ 1375ق.

    الشیبانی، محمّد بن الحسن بن فرقد أبو عبد الله، المبسوط، محقّق أبو الوفا أفغانی، کراتش پاکستان، إداره القرآن والعلوم الإسلامیه ، بی تا.

    صدر، محمّد باقر، تقریرات محمود هاشمى شاهرودى، بحوث فی علم الأصول، قم ، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)‏، 1417ق.

    صیمری، حسین بن علی، اخبارابی حنیفه و اصحابه، بیروت، 1405ق.

    طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، 1417 ق.

    طباطبایی، محمّد حسین، حاشیه بر کفایه الاصول، قم، بنیاد علمی و فکری علاّمه طباطبایی‏، بی تا.

    الطرابلسی، عبدالله محمّد بن محمّدبن عبدالرحمن المغربی المعروف، مواهب الجلیل لشرح مختصر الخلیل، طرابلس، مکتبه النجاح 1969.

    طوسى، محمّد بن حسن، الأمالی‏، مصحح مؤسسه البعثه ، قم، دار الثقافه ، 1414 ق.

    طوسى، محمّد بن حسن، تهذیب الأحکام، محقّق  مصحح حسن اوسوى خرسانی، تهران‏، دار الکتب الإسلامیه‏، 1407ق.  

    طوسی، محمّد بن حسن، العده فی اصول الفقه، چاپ اوّل، قم، انتشارات محمّد تقی علاقبندیان، 1417 ق‏.

    عطار، احمدبن ابراهیم، تذکره الاولیاء، تهران، چاپ محمّد استعلامی، 1360 ش.

    علم الهدى، على بن حسین ،کتاب رسائل الشریف المرتضی، چاپ اوّل، قم‏ ،دار القرآن الکریم‏ ، 1405 ق‏.

    علم الهدى، على بن حسین، الذریعه إلى أصول الشریعه ، تهران، موسسه انتشارات و چاپ‏دانشگاه تهران، 1376 ش.

    علم الهدی، علی بن حسین، تنزیه الانبیاء، محقّق فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، 1422ق.

    غزالی، ابی حامد بن محمّد، الاحیاء علوم الدین، بیروت –لبنان، دار الکتب العلمیّه ، 1986 م.

    فخر رازی،  محمّد بن عمر بن الحسن بن الحسین، عصمه الانبیاء، قم، کتابخانه نجفی، بی تا.

    فیض کاشانى، محمّد بن شاه مرتضى،‏ مفاتیح الشرایع، محقّق و مصحح مهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى- ره‏،‏ 1401 ق.

    فیض کاشانى، محمّد بن شاه مرتضى، نقد الأصول الفقهیه ، محقّق  مصحح محمّد امامى کاشانى،  چاپ کنگره فیض، بی تا.

    فیض کاشانى، محمّد محسن بن شاه مرتضى، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على (علیه السلام)، 1406ق.

    قیومى، احمد بن محمّد، مصباح المنیر، قم، موسسه دار الهجره ، بی تا.

    الکاسانی، علاء الدین أبو بکر بن مسعود الحنفی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیه ، 1986م.

    کاشف الغطاء، على، ‏أدوار علم الفقه و أطواره‏، بیروت، دار الزهراء للطباعه و النشر و التوزیع، 1399ق.

    کلینى، محمّد بن یعقوب ،کافی،  قم، دار الحدیث‏،   1429 ق.

    کلینى، محمّد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوى، تهران، کتاب فروشى علمیه اسلامیه، 1369ش.

    کلینى، محمّد بن یعقوب، گزیده کافى، ترجمه محمّد باقر بهبودى، ‏تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، 1363ش.‏

    اللخمی الغرناطی، ابراهیم بن موسى بن محمّد، الموافقات، محقّق أبو عبیده مشهور بن حسن آل سلمان، مصر، دار ابن عفان، 1417ق.

    لنکرانى، محمّد فاضل موحدى‌، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، بیروت - لبنان، دار التعارف للمطبوعات، 1418ق.

    لنگرودی، سیّد محمّد حسن، الدرر النضید، قم، انصاریان، 1412ق.

    مجلسى، محمّد باقر بن محمّد تقى، بحار الانوار، بیروت‏، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.

    مجلسى، محمّد باقر بن محمّد تقى، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقّق و مصحح سید هاشم‏ دار رسولى محلّاتى، تهران، الکتب الإسلامیه 1404ق.

    مصطفوی، حسن، تفسیرروشن، تهران، نشر کتاب،1380 ش.

    مطهری، مرتضی، ده گفتار، بی‌نا، انتشارات صدرا، بی‌تا.

    مفید، محمّد بن محمّد، الأمالی، محقّق و مصحح حسین استاد ولى، و علی اکبرغفارى، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

    مفید، محمّد بن محمّد، مختصر التذکره بأصول الفقه، کنگره شیخ مفید، قم،1413 ق.‏

    مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، 1374 ش.

    میرداماد، محمّد باقر حسینى‌، عیون المسائل، تهران، 1397ق.

    میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمّدحسن، القوانین المحکمه فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430ق.

    میرزای شیرازی، محمّد حسن بن محمود، تقریرات المجدد الشیرازی، قم، مؤسسه آل البیت (علیّهم السلام)، لاحیاء التراث، بی تا.

    نجفى،  محمّد حسن، ‌جواهر الکلام،  محقّق، مصحح عباس قوچانى- على آخوندى،‌ بیروت-لبنان، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

    نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى‌، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، قم، ‌1422‍ق.‌

    نراقى، احمد بن محمّد مهدى،‌ مستند الشیعه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، موسسه آل البیت(علیه السلام)،  1415ق.

    نورى، حسین بن محمّد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‏، 1408 ق.

    نورى، محدث، میرزا حسین‌، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقّق و مصحح گروه پژوهش مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‌، بیروت، لبنان‌، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)‌، 1408ق.

    وحید بهبهانى، محمّد باقر بن محمّد اکمل، الفوائد الحائریه ، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏، 1415 ق.

    وحید خراسانی، حسین، مناسک الحج، قم، مدرسه الإمام باقر العلوم (علیه السلام)‌، 1428ق.

    وهبه الزحیلی، الفقه الاسلامى و ادلّته، سوریَّه – دمشق، دار الفکر. بی تا.


موضوع پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, نمونه پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, جستجوی پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, فایل Word پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, دانلود پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, فایل PDF پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, تحقیق در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, مقاله در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, پروژه در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, پروپوزال در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, تز دکترا در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, تحقیقات دانشجویی درباره پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, مقالات دانشجویی درباره پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, پروژه درباره پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, گزارش سمینار در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, پروژه دانشجویی در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, تحقیق دانش آموزی در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, مقاله دانش آموزی در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن, رساله دکترا در مورد پایان نامه سیر تحول اصل احتیاط نزد فقهای مذاهب و بررسی موارد فقهی آن

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن وحدیث چکیده از آنجائی که گروهی در امر دینداری از مسیر اعتدال خارج شده و به نام تکلیف دینی دشواریهایی بر خود ودیگران تحمیل می کنند و از اغراض شریعت فاصله می گیرند، این پایان نامه باعنوان ( مقایسه دینداری تکلیف محور ودینداری متکلّفانه ) به روش اسنادی وتحلیلی، به بررسی محوریّت تکلیف در دینداری با هدف دستیابی و شناخت دینداری تکلیف محور بر پایه ...

پايان نامه براي در يافت درجه کار شناسي ارشد "M.A " رشته: مديريت آموزشي چکيده پژوهش حاضر با هدف شناخت و تحليل  بررسي رابطه بين اعتماد به مديريت با رضايت شغلي آموزگاران مدارس اب

پايان نامه براي دريافت درجه کارشناسي ارشد مديريت «M.A.» گرايش: مالي زمستان 1391   چکيده     هدف پژوهش حاضر، تبيين رابطه­ي بين شايستگي­هاي رهبري

پایان نامه تحصیلی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد «M.A » رشته جغرافیا – گرایش اقلیم شناسی چکیده هر کار تحقیقی قطعاً در پی یافتن مشکلی در جامعه صورت می گیرد. زمانی که مسأله در جامعه ای به حدی برسد، انسان احساس می کند باید در پی یافتن راه حلی باشد و به همین سبب به تحقیق و پژوهش می پردازد. جابجایی انسانها بدلایل پیچیدگی زندگی روزمره و اشتغال افراد و گذران اوقات فراقت از ارکان مهم زندگی ...

چکیده ربا در اصطلاح شرعی عبارت است از زیادی که در معاملات و معاوضات با شرایط خاص حاصل می شود . ربا بر دو قسم است : الف : ربای معاملی ب : ربای قرضی . موضوع ربا در فقه اسلام ، صرف نظر از مباحث نظری ، پیامدهای عملی دارد که جامعه ما ، امروزه سخت به این مسأله مبتلا گردیده است . لذا می طلبد که پیرامون آن بحث و تحقیق صورت گیرد ، تا شبهات و ابهامات آن بر طرف شود . از آن جایی دو کتاب ...

(M.A) فقه و مبانی حقوق اسلامی پایان نامه کارشناسی چکیده اختلال وسواس فکری عملی (OCD) که از دسته ی اختلالات اضطرابی محسوب می شود، یک ناهنجاری رفتاری و شخصیّتی است که از دیر باز، جنبه های گوناگون زندگی بشر را تحت تأثیر عوارض مستقیم و غیرمستقیمِ خود قرار داده است. محتوای این وسواس ها که منعکس کننده ی نگرانی ها ودغدغه های مردم در هر فرهنگی می باشد، عمدتاً جنبه ی مذهبی داشته است. صرف ...

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A.) گرایش: عمومی پیش‌بینی تاب‌آوری بر اساس سبک‌های فرزندپروری و هوش هیجانی دانش‌آموزان دبیرستان‌های شهر سیرجان چکیده: هدف پژوهش حاضر پیش بینی تاب آوری بر اساس سبکهای فرزند پروری و هوش هیجانی در دانش آموزان دبیرستانهای شهرستان سیرجان بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل 300 نفر از دانش آموزان مقطع دبیرستان بود که به روش نمونه گیری تصادفی ...

پايان­ نامه براي دريافت درجه کارشناسي ارشد گرايش: حقوق جزا و جرم شناسي سال 1386 چکيده قرارهاي تأمين کيفري از جمله قرارهاي اعدادي هستند که در مرحله تحقيقات مقدماتي از سوي مقام قضا

مقدمه: با رشد فکري انسانها انتخاب فعاليتها و فرآيندهاي عملياتي به شيوه تهيه و استفاده بهينه مواد اوليه کمياب، روشهاي تصميم‌گيري و ماحصل کار تکامل بسزا يافتند ، در يک مقطع از زمان ديگر انسان م

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشدM .Sc رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی چکیده اهمیت مسائل و موضوعات گوناگون روستاییان و سکونتگاه های روستایی ازجمله مسئله جابجایی روستاها برای کشور پهناوری چون ایران با تنوع ویژگی های طبیعی (اقلیم ، توپوگرافی ) و تفاوتهای اجتماعی ، فرهنگی و قومی همراه با تعداد زیاد سکونتگاههای روستایی کم جمعیت و پراکنده بسیار مهم است . سکونتگاههای روستایی به ...

ثبت سفارش