پایان نامه تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه

چکیده

     ربا  در اصطلاح شرعی عبارت است از  زیادی که در معاملات و معاوضات با شرایط خاص حاصل می شود . ربا بر دو قسم است : الف : ربای معاملی ب : ربای قرضی . موضوع ربا در فقه اسلام ، صرف نظر از مباحث نظری ، پیامدهای عملی دارد که جامعه ما ، امروزه سخت به این مسأله مبتلا گردیده است . لذا می طلبد که پیرامون آن بحث و تحقیق  صورت گیرد ، تا شبهات و ابهامات آن بر طرف شود .

     از آن جایی دو کتاب جواهر و مفتاح دو اثر ارزشمند و کامل و جامع فقه شیعه می باشند و فقهای ما پس از ایشان در مباحث فقهی خویش بطور گسترده از این دو منبع استفاده کرده و در ارائه آراء فقهی خود توجه خاصی به  نظرات فقهی این دو فقیه داشته اند ، برای بررسی مسأله ربا ، این دو کتاب برگزیده شد . در این تحقیق با روش توصیفی -تحلیلی به بحث و بررسی و تطبیق آراء دو عالم بزرگ شیعه صاحب مفتاح الکرامه و صاحب جواهر الکلام پیرامون تعریف ربا  و اقسام آن ، شرایط  تحقق ربا ، حیله های ربا و استثنائات آن  پرداخته شده ، و چنین نتیجه گرفته شده است که ایشان در این دو کتاب در مسائل اصلی و کلی مربوط به ربا ، از جمله این که برای تحقق ربای معاملی دو شرط همجنس بودن و مکیل یا موزون بودن عوضین ، لازم است و ربا در کل معاملات و معاوضات می تواند اثبات شود و همچنین در باره ی مسائل ربای قرضی ، بدون هیچ اختلاف نظری ، با هم وحدت نظر دارند . امّا  در برخی مسائل، از جمله ، به کار گیری بیع محاباتی برای فرار از ربا ، بیع اشیاء معدود به صورت نقد و نسیه ؛ و عدم ربا بین جدّ و فرزند با هم اختلاف نظر دارند .

کلید واژه ها :

ربا ، مکیل، موزون، معدود، معاوضه .

مقدمه

      حرمت ربا بوسیله کتاب خدا و سنت یعنى کلمات معصومین (علیهم السلام ) و اجماع مسلمین ثابت شده است، بلکه بعید نیست که از ضروریات دین باشد، و در کتاب عزیز و اخبار بسیارى برحرمت آن به شدّت تأکید شده است . تا جایى که از امام صادق علیه السلام خبر صحیح وارد شده که فرمودند: «گناه یک درهم ربا ، از گناه هفتاد بار زنا با محارم مثل مادر و خواهر و... بزرگتر است » .[1]

        ربا و ربا خوارى در دین مبین اسلام از جمله گناهان کبیره است که هیچ گناهى بدتر و هلاک‌کننده‌تر از آن نیست، و مسلمین به شدت از آن نهى شده اند و مجازات هاى سنگینى نیز براى این کار در نظر گرفته شده است . شاید یکى از علل این مسأله ، ضربات شدیدى است که ربا بر پیکره اقتصادى جامعه وارد مى کند و از آنجا که طبق نص صریح قرآن کریم مسلمانان نباید تحت سیطره هیچ قوم و ملتى قرار گیرند ، اسلام با نهى عمل زشت ربا ، قصد شکوفایى اقتصادى مسلمین را دارد.

اما با این حال  به علت مشکلات شدید اقتصادى و معیشتى مردم  و سود بالایى که ربا براى رباخواران دارد ، نزول خوارى همچنان در سطح اجتماع در ابعاد مختلف وجود دارد.

پس بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است که در معاملات خود بطور کامل احتیاط نمایند ، تا اینکه مبادا- نعوذ باللّه- مرتکب این صفت خبیثه  که باعث هلاکت دنیا و آخرت است ، بشوند . و به تجربه ، اثبات شده که هر رباخوارى سرانجام به فقر مبتلا مى‌شود .

    شکّى نیست که پرهیز از ربا متوقف بر دانستن مسائل رباست ، پس برای ارباب معامله لازم و ضروری است که مسائل تجارت را کسب نمایند . خصوصاً مسائل ربا را چنان که حقّ مطلب است ، یاد بگیرند ، تا ازآن مصون بمانند.

   در این تحقیق تلاش شده که ربا و مسائل آن  از دیدگاه دو فقیه بزرگ شیعه سیّد محمّد جواد حسینی عاملی در کتاب مفتاح الکرامه فی شرح قواعدالعلامه و محمّدحسن نجفی در کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار گرفته ، سپس آراء این دو فقیه بزرگوار با هم تطبیق داده شده است .  تحقیق در پنج فصل تدوین شده است . در فصل اول کلیات تحقیق، فصل دوم ربای معاملی، فصل سوم ربای قرضی، و فصل چهارم حیله های ربا و فصل پنجم استثنائات ربا پرداخته شده است .

 از بررسی و تطبیق آراء صاحب مفتاح الکرامه و صاحب جواهر الکلام ، این نتیجه بدست آمد که این دو فقیه بزرگوار ، در اکثر مسائل ربا با هم وحدت نظر دارند ؛ امّا در بحث بیع اشیاء معدود و حیله های ربا و استثنائات ربا ، در برخی موارد جزیی با هم اختلاف نظر دارند .

فصل اول  :

کلیات تحقیق

و

مفاهیم

1-1. بیان مسأله

 حرمت ربا از مسائل مهمّ در فقه اسلام است و بازتاب گسترده‌اى در آیات و روایات دارد .  بسیارى از

فقهاى بزرگ هنگامى که وارد این مبحث شده‌اند ، تنها به بیان دلایل سه‌گانه ( قرآن و حدیث و اجماع ) بسنده کرده‌اند . در حالى که بدون ‌شک ، تحریم ربا با دلیل عقل نیز قابل اثبات است ، بنابراین ادلۀ اربعه (قرآن ، سنّت ، اجماع و دلیل عقل) بر تحریم رباخوارى و اهمیّت این گناه بزرگ گواهى مى‌دهد و حدّ اقل هفت آیۀ قرآن به وضوح تحریم ربا را ثابت مى‌کند.

     ربا در اصطلاح شرع ، معامله‌ی دو همجنس همراه با زیادی در یکی از آن دو است ، که در زمان شارع و یا در عرف، با کیل و وزن تقدیر می‌شوند . خواه این زیادی حقیقی باشد یا زیادی حکمی . یا وام گرفتن یکی از آنها همراه با زیادی است . هر چند با کیل و وزن اندازه‌گیری نشوند ، در صورتی که زیادی دهنده حربی نباشد . و همچنین طرفین ، پدر و فرزندش یا  زوج و زوجه اش نباشد .  

   ربا بر دو قسم است :

    1- ربای معاملی( معاوضی ) :  ضابطه ی آن همجنس بودن است و اینکه هر دو مکیل یا موزون باشند .  برای تحقق ربای معاملی ، دو شرط لازم است :

    الف- همجنس بودن معوضین یعنی ثمن و مثمن باید از یک جنس باشند . ب- هردو عوض باید مکیل یا     

 موزون باشند ، به عبارتی هر دو باید با پیمانه یا وزن کردن اندازه گیری شوند .

    2- ربای قرضی : ضابطه اش این است که بر قرض گیرنده زیادی عینی یا وصفی شرط شده باشد ، خواه ، کیلی یا وزنی باشد یا نه . پس ربای قرضی اعم از موضوع ربای معاملی است و آن خود همچنین دو قسم است :

    الف- ربا به اعتبار زیادی عینی که همان ربای مفضل است . مانند یک درهم به دو درهم .

    ب- ربا به اعتبار زیادی حکمی : مانند دادن درهم نقد به درهم مهلت دار و آن ربای نسیه است .

     برای فرار از ربا راه ها و حیله های مختلفی مطرح گردیده که  فقهاء با  هم  اختلاف نظر دارند که برخی مانند  امام خمینی این حیله ها را قبول ندارند و برخی دیگر تعدادی از این حیله ها را جایز و مابقی را ممنوع می دانند .

   چند دسته از افراد ، از ربا استثناء شده اند یعنی با وجود شرایط تحقق ربا ، اما بین آنها ربا اثبات نمی شود . که عبارتند از : الف- بین پدر و فرزند ب- بین زن و شوهر ج- بین مسلمان و کافر (در صورتی که مسلمان زیادی بگیرد د- بین مولی و عبد .

1-2. اهمیت و ضرورت تحقیق

       با عنایت به این که مناسبات اقتصادی و داد و ستدهای مردم براساس احکام و قوانین  شرع مقدس اسلام است و با التفات به ارتباط موضوع  پایان نامه با حوزهای مختلف اقتصادی ، و این که تاکنون کاری در زمینه تطبیق آراء صاحب جواهر الکلام و صاحب مفتاح الکرامه صورت نگرفته است ، لذا تحقیق  در این زمینه لازم ضروری به نظر می رسد . 

1-3. پیشینه تاریخی موضوع تحقیق

      با توجه به مطالعات و بررسی های انجام شده می توان دریافت که در زمینه تطبیق آراء این دو فقیه در باره ی ربا تحقیقی صورت نگرفته است اما در باره موضوع ربا کتب ، تألیفات و مقالات فراوانی در زمینه موضوع ربا نوشته شده است ، لذا در ذیل به ذکر چند بسنده می شود :

1- « الرَبا فقهیاً و اقتصادیاً ، تألیف محمدتقی جواهری » : در این کتاب به بحث و بررسی مسأله ربا از دیدگاه فقهی و اقتصادی پرداخته شده ، و مؤلف معتقد است که ربای قرضی عبارت است از این که کسی مالی از دیگری بگیرد و مقدار معینی اضافه بدهد . که این نوع ربا درعصرجاهلیت مرسوم بود . و اگر طرف در پرداخت تأخیر می کرد ، مقدار دیگری برآن افزوده می شد .

2- «کتاب پیشینه تاریخی ربا در قرآن و سنت ، انواع ربا و فرار از ربا توسط بخش فرهنگى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم » : به بررسی تاریخچه ربا از منظر قرآن کریم و سنت و انواع ربا و راه ها وحیله های فرار از ربا پرداخته اند .

3- « مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه » مؤلف‌این کتاب علامه سید محمد جواد بن محمد حسینى شقرائى عاملى نجفى( م 1226 ق)می باشد.

   دراین کتاب تمام اقوال و نظریات فقهاى عظام ، اجماع اصحاب و حتى موارد مشهورترین آنان با دقتى کم‌نظیر و روشى بدیع گردآورى شده است .

    با توجه به این که کتاب در اواخر عمر مؤلف تألیف شده است و بنابراین چکیده و خلاصه افکار علمى بلند و فقهى این فقیه بزرگوار بوده و همین‌طور حلقه واسطه افکار بلند اساتید بزرگوارش همچون سید محمد مهدى طباطبایى مشهور به بحر العلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء و شاگردانى هم ‌چون شیخ محمد حسن نجفى، صاحب جواهر الکلام و شیخ حسن بن جعفر کاشف الغطاء مى‌باشد.

   این کتاب  در 23جلد نگارش یافته است . ایشان در جلد14 (چاپ جدید) فصل سوم مسأله ربا را تشریح کرده اند . و در باره ربا  می گوید : کلمات و عبارات فقهاء نشان می دهد که ربا از لحاظ لغوی به معنای زیادی است . اما درمورد معنای شرعی و دینی آن اختلاف شده است . علت آن هم ثابت شدن حقیقت شرعی یا حقیقت متشرعه است .

 4- « کنز العرفان  فی فقه القرآن اثر مقداد بن عبدا... حلی » : ایشان درصفحه517 به بیان و تشریح موضوع ربا می پردازند و اظهار می دارند : « بنا بر اجماع علماء ربا در شش چیز که رسول اکرم (ص) بر آنها تصریح کرده است ، وجود دارد و آنها عبارتند از : طلا ، نقره ، گندم ، جو، خرما و نمک . فقهاى اهل سنّت در آن عواملى که مؤثّر در دیگر موارد شش‌گانه مى‌باشد ، اختلاف نموده‌اند » .

  5- کتابی تحت عنوان « یک دوره فقه کامل فارسى توسط علامه محمد تقى مجلسی » نوشته شده ، ایشان گفته است که میان  پدر و فرزند ، و میان  مولی و عبد ، و میان زوج و زوجه و میان مسلمان و کافر حربی اگر مسلمان زیادی را بگیرد ، ربا نیست . و قول اقرب آنست که ربا ثابت است میان مسلمان و ذمى .

   6- پایان نامه ای با عنوان « نقد و تحلیل حیل ربا بر پایه آراء فقهای امامیه »توسط رضا عباس پور، نگارش یافته که در بخش نتیجه گیری چنین می گوید  : حیله به کار بستن راه هایی است که اگر چه ظواهر قانون درآن رعایت شده است ، ولی چه بسا با روح آن مخالف است . در نتیجه حیله های شرعی ربا آن است که شخص برای فرار از حرمت ربا بکوشد ، تا از طریق بعضی از عقود و معاملات ، که  ظاهری شرعی دارند . به هدف اصلی خود که دریافت سود است برسد . به دلیل وجود روایات دال بر حرمت ربا ، اصل بر عدم جواز حیله های شرعی ربا است .

  7- کتاب « بررسی طرق فرار از ربا ، اثر آیت ا... ناصر مکارم شیرازی » است که در صفحه14 به بحث و بررسی  حیله های فرار از ربا از منظر ادله اربعه و آراء فقهای اسلام و دلیل ناسازگاری روایات فرار از ربا با فلسفه حرمت ربا پرداخته شده است . ومعتقد است که : «حیله عبارت است ازحفظ ظاهر قوانین شرع ، اگرچه روح قانون موجود نباشد».

   8- کتاب « ربا و بانکدار ی اسلامی تألیف آیت ا... مکارم شیرازی » به توضیح و تبیین ادله حرمت ربا و

فلسفه تحریم آن و همچنین اقسام پرداخته است .

   در خصوص تحریم ربا می فرمایند : « تحریم ربا ازمسائل مهمّ اسلامى است و بازتاب گسترده‌اى در آیات و روایات دارد . بسیارى از فقهاى بزرگ هنگامى که وارد این مبحث شده‌اند . تنها به دلایل سه‌گانه بسنده کرده ‌اند در حالى که تحریم ربا را بدون ‌شک ، مى‌توان با دلیل عقل اثبات کرد » .

   9- کتاب « انیس التّجار اثر ملا محمد مهدی نراقی » است که در فصل دهم کتاب طی سی مسأله به تعریف ربا و شرایط تحقق آن و این که در معامله چه اجناس و  کالاهایی ربا  وجود دارد ، اقدام  کرده  است و گفته

است : « بر هر یک از اهل دین و ایمان لازم و واجب است که در معاملات خود احتیاط تمام به عمل بیاورند تا اینکه مبادا مرتکب این صفت خبیثه  که باعث هلاکت در دنیا و آخرت است ، بشوند » .

10-کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام تألیف‌ شیخ الفقهاء و امام المحققین، محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم نجفى می باشد .

    از مشهورترین و با ارزش‌ترین آثار فقهى قرن سیزدهم  مى‌باشد . این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمع‌آورى و احاطه به اقوال و دلایل نظریات فقهى علما بر تمام کتاب‌هاى فقهى برترى دارد . هم‌چنین از نظر توجه و روى آوردن اهل علم و بزرگان از فقهاى شیعه کمتر کتابى مانند جواهر الکلام توفیق داشته است . علت این توفیق بى‌نظیر وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهاى عظام و مناقشات آنان با دقتى کم‌نظیر و تحقیقى بى‌همتا بوده است .

    ایشان در جلد 23 مسأله ربا را مورد بررسی قرار داده ، و در باره حرمت ربا چنین می گوید : ربا هم در کتاب و هم در سنت پیامبر (ص) و نیز اجماع مؤمنین (شیعه) و بلکه اجماع مسلمین حرام است ، بلکه بعید نیست که این قضیه از ضروریات دین باشد . و کسی که آن را حلال بشمارد در زمره کفار به شمارآید.

Subject :  

The comparative study of usury in books : "Javaherolkalam and Meftaholkeramah"

Abstract :

The " usury  " issue Islam religion, without consideration oF theoretical matters , viewing

 its cosequences a series of  investigations are need to clarify its content and doubts  abou it .

Therefor , in current study , studies have been dealt to it with  regard  to  two  great shiat religious men owning  works  of " Meftaholkeramah "  and  " Javaherolkalam "  which are about usury  and its  kinds , its conditions , usury  deceptions and exceptionals .

The result  are as so that  viewing  these  two  books contents  about  usury  the conditions for  usury   certainty  are  that   they  be  homogeneous  and  measurable and   usury  in  all transactions  can  be  proved  and this  under the  condition  of  having  consensus .

But  in some statements like sale for scaping from  usury  , the  sale in cash or borrow form , and not existing usury  between parent and child have shade of opinion.

Key Words :

usury, measurablility , weighable , countable , alterable , borrow .

By : mohammad vali siefi