پایان نامه طراحی، ارزیابی و اجرای دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر

پایان نامه رشته دکتری

رشته روانشناسی تربیتی

سال 1386

چکیده

طرح حاضر با هدف طراحی، ارزیابی و اجرای دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای  دانش آموزان مقطع متوسطه انجام یافته است. جهت طراحی دوره، نظریات  سوء مصرف، پیشگیری و منابع مرتبط مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موارد مشترک و متفاوت  نظریات و دوره های پیشین و اعمال نظر متخصصین، دورۀ مذکور طراحی و تدوین شد و مورد تأیید 5 نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسی مبانی نظری مرتبط و ابزارهای پیشین به صورت مقدماتی طراحی گردید. روایی محتوایی آزمون با استفاده ازضریب توافق داوران (28 نفر از اساتید روان شناسی و مشاوره و عموماً با تجربۀ کار بالینی با معتادان) مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آزمون مذکور، با اجرای مقدماتی (Pilot) بر روی 30 نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبیرستان، با استفاده ازآلفای کرنباخ محاسبه شده و ضریب بدست آمده 733/0 می باشد. جهت اجرای دوره، 2 گروه از دانش آموزان مقطع دبیرستان در پایۀ سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجرای پیش آزمون بر روی  گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دورۀ آموزشی طی 4 جلسه برای گروه آزمایشی برگزار گردید. در نهایت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماری Spss . 12 و با استفاده از آزمون های t مستقل وتحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار گرفت. تفاوت معنی دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمایشی گواه از اثر بخشی دوره در ایجاد نگرش منفی به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از این رو دورۀ مذکور می تواند در سطح وسیع تر برای پیشگیری اولیه کاربرد داشته باشد.

مقدمه

سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات  فردی و روان  شناختی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. شیوع روز افزون، درگیری اقشار مختلف اجتماعی در مصرف، تنوع گسترده و کاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ریزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جویی نمایند.

کاهش عرضه و کاهش تقاضا، همواره و از دیر باز دو سیاست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش های قابل ستایش در کاهش عرضه، تقاضای مصرف روز به روز افزایش یافته و قربانیان بیشتری را به کام خود فرو می برد. از این رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعلیم و تربیت و ... اهتمام خود را صرف کاهش و کنترل تقاضا  نموده اند.  

طرح نظریات متعدد در تعلیل گرایش ها و پیشگیری شاهدی براین مدعا ست. و باز نیز برغم تمامی تلاش های ارزشمند صاحبان اندیشه، این مسأله به قوت خود باقی است.

سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابیت های آنی فیزیولوژیکی و روانی مصرف مواد، هزینه های سرسام آور درمان و توانبخشی معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته که این بار، مشکل را پیش از پدیدآیی حل نمایند.

دو دهۀ اخیر انقلابی  در پیشگیری از مصرف مواد بوده است. طراحی نظریات و برنامه های متعدد برای پیشگیری اولیه در کشورهای مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه، دستاورد این کوشش ها بوده است.

رویکردهای القای ترس، هنجاری، آموزش مهارت های زندگی، آموزش مقاومت اجتماعی ...  و برنامه های آموزشی منتج از آنها، همه و همه در پژوهش های بسیاری چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند  که به رغم سودمندی قابل توجه برخی از برنامه ها، راه درازی تا دستیابی به نظریه یا نظریات منسجم و برنامه های قابل اعتماد آموزشی باقی است.

بررسی آسیب شناسانۀ برنامه های آموزشی در حوزه پیشگیری، فعالیت بسیارمهمی در بهبود برنامه های آموزشی است. شاید بتوان تنگ نظری در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخیل در برخی از رویکردهای نظری و به تبع آن در برنامه های آموزشی را اساس این ضعف ها دانست.

هدف پژوهش حاضر، طراحی و تدوین دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار در ابتلا بوده است.

جهت انجام طرح  حاضر، ابتدا تمامی نظریات سوء مصرف و پیشگیری-  یا دست کم مهم ترین آنها-  مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نقطۀ عطف هر نظریه و اصول اساسی در هرکدام استخراج شده. موارد مذکور همراه با تجربۀ پژوهشگر، به صورت منسجم برای اجرا تدوین گردید. بدین ترتیب مجموعۀ به دست آمده مجموعه ای است از تلفیق تئوری های  متعدد که از موارد مشترک و متفاوت نظریات مختلف و تجربۀ پژوهشگر غنی شده و مورد تأیید 5 تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، 2 گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه 30 نفر و در مجموع 60 نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسی ادبیات تحقیق و سنجه های مختلف در موضوع نسبت به تهیه و تدوین آن اقدام شده است. جهت بررسی روایی آزمون ازضریب توافق 28 تن از داوران (اساتید محترم دانشگاه در رشته های روان شناسی و مشاوره) و جهت بررسی پایایی آن از ضریب آلفای کرنباخ استفاده شده است. نتایج نشان دار که ابزار مذکور دارایی روایی و پایایی قابل قبول        می باشد. دورۀ آموزشی طی 4 جلسه برای گروه آزمایشی، برگزار شده و طبق طرح، پیش آزمون و پس آزمون برروی گروههای آزمایشی و گواه اجرا  گردید. در نهایت نتایج با استفاده از آزمون های آماری t مستقل و تحلیل کو واریانس مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشانگر اثر بخشی دوره در تغییر نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسیاری از پژوهش های مشابه همسو می باشد. از دورۀ مذکور     می توان به طور وسیع تر برای تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسطۀ سراسر کشور به سوء مصرف مواد، سود جست.

طرح کلی تحقیق

بیان مسأله

سوء مصرف مواد مخدر هر چند پیشینه ای به قدمت بشر دارد، اما در طی سدۀ گذشته توجه مضاعف جامعۀ بشری را به خود معطوف داشته است. دلایل این عطف توجه را در گسترش و تنوع روزافزون وکاهش میانگین سن شروع به مصرف  می توان جستجو کرد.این مسئله امروزه پا را از مرزهای بهداشتی- درمانی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی در سطح جهانی مبدل شده است.

مطالعات نشان داده اند که مصرف مواد مخدر در بین جوانان به طور مشخص از سال 1992 افزایش یافته و مصرف برخی از مواد حتی به 6 برابر رسیده است (پراید[1] ، 1997 ؛به نقل از جمالی و قربانی، 1384).  

برای نمونه میانگین سن شروع، طی سال های اخیر در کشور سوئد کاهش یافته و اکثر مصرف کنندگان از سنین 17-16 سالگی مصرف را آغاز کرده اند. طبق بررسی های سال 1990، 6% از دانش آموزان دبیرستان های سوئد از مواد مخدر استفاده نموده، در حالیکه این رقم در سال های 1993 و 1994 به ترتیب 3% و 5% بوده است. مطالعات بر روی دانش آموزان مدارس انگلستان نشان می دهد که 3% از دانش آموزان 13-12 ساله و 14% از نوجوانان 15-14 ساله در حال تحصیل، سابقۀ مصرف داشته اند. سوء مصرف ماهانۀ حشیش در میان نوجوانان و جوانان امریکایی نیز از رقم 2/8% در سال 1994، به رقم 6/10% در سال 1995 افزایش یافته و درصد سوء مصرف کنندگان ماهانۀ کوکائین هم در میان جوانان در سال 1995 (8%) نسبت به سال قبل (2%) بالا رفته است. در این چارچوب، بانک جهانی اعلام کرده است که بطور میانگین، مصرف کنندگان مواد در گروه سنی 44-15 سال قرار می گیرند، هر چند که اغلب بین 30-20 سال هستند(گارسیا[2] ، 1997؛ به نقل از جمالی و قربانی، 1384).

در ایران علیرغم پژوهش های متعدد، اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی پژوهش ها معتادان رسمی را 000/200/1و تفننی را به چند میلیون نفر برآورد نموده اند.که تعداد قابل توجهی از ایشان جوانان و نوجوانان   می باشند.

این معضلات، جامعۀ جهانی را برآن داشته است تا بخش بزرگی از نیروی خود را به سمت کنترل اعتیاد هدایت نماید. در این مدیریت بحران همواره دو راهبرد اساسی از دیر باز یعنی کنترل عرضه وکنترل تقاضا وجود داشته است.

تشخیص کم اثر بودن تلاش ها در کاهش عرضه و نتایج مأیوس کننده ای که دراین راستا وجود داشته، غالب محافل علمی را به سوی کنترل تقاضا متوجه نموده است. در این میان روانشناسان، جامعه شناسان، پزشکان و سایر متخصصان در حوزه های متعدد موضوع، تحقیقات بسیار وسیع و دامنه داری را انجام داده اند.

این پژوهش ها عمدتاً ناظر برعلت یابی، شناسایی عوامل خطر و عوامل محافظت کننده، درمان و بازتوانی    بوده اند. با این حال به علت شکست در نتایج، ضعف در درمان و هزینه های سرسام آور بازتوانی در دهۀ گذشته، مسأله پیشگیری بیشتری مورد توجه قرار گرفته است. با وجود این، شناسایی رویکردهای مؤثر پیشگیری بسیار مشکل بوده است.البته در این زمینه، پیشرفت هایی حاصل شده و شواهد دال بر مؤثر بودن رویکردهای پیشگیری بوسیلۀ مطالعات تجربی ژرف ارائه گشته تشکیل و نتایج این تلاش ها در مجلات علمی متعدد منعکس گردیده است (برای نمونه بوتوین و بوتوین[3] ، 1992؛ گوداستات[4] ، 1989؛ شینک[5]، بوتوین و اورلاندی[6] ، 1991). جدیدترین پژوهش ها در محیط مدرسه انجام گرفته است و تأثیر رویکردهای پیشگیری از مصرف مواد مخدر به وسیلۀ پرداختن به عوامل روانی و اجتماعی مؤثر بر شروع و مراحل اولیه مصرف مواد آزموده شده است. این مطالعات، طیفی گسترده از مطالعات نیمه تجربی در مقیاس کوچک تا مطالعات تجربی وسیع را در برمی گیرد.تحقیقات اولیه عمدتا برروی سیگار بوده ولی مطالعات تازه ترنه تنها وسیع تر و بهتر طراحی گردیده اند، بلکه بر تأثیر مواد مخدر در پیشگیری متمرکز بوده اند. (کلانتز و هارتل، 2002).

[1]- Prid

[2] -Garsia

1- Botvin&Botvin

2- Good stade

3- Shinke

4 - Orlandi

منابع:

- آذری نواز، خیراله و آزاد حسین، (بهار 1383).  بررسی آموزش نقش فیلم مستند و کاریکاتور با محتوای ضد اعتیاد در نگرش دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانی منطقۀ 7 تهران، نسبت به اعتیاد و مقایسۀ آنها، محل نشر: تهران ، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمارۀ 6.

- اباد نیسکی هوارد، ترجمۀ محمد علی زکریایی و همکاران، (1384). مواد مخدر، نگاهی اجمالی (فصل دهم، پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ریاست جمهوری ستاد مبارزه با مواد مخدر، صفحات 291 الی 308 .

-  باقری منصور و بهرامی احسان هادی، (تابستان 1382).  نقش آموزش مهارت های زندگی، بر دانش و نگرش نسبت به مواد مخدر و عزت نفس دانش آموزان، محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال اول،   شمارۀ 2.

- جمالی اختر و قربانی مجید، (پاییز 1383). بررسی زمینه های آموزش پیشگیری از اعتیاد ودر مدارس کل کشور، محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمارۀ 8 .

- دلاور علی، (1383).  مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، محل نشر: تهران، (چاپ سوم از ویرایش جدید) انتشارات رشد. 

- دلاور علی، علیزاده ابراهیم و رضایی علی محمد، (1384).  ساخت و استاندارد سازی آموزش نگرش سنج به مواد مخدر و تعیین رابطۀ میان مؤلفه های فردی و خانوادگی با آن برای دانش آموزان مقطع متوسطۀ شهر تهران، محل نشر: تهران، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شمارۀ 79.

-  دفتر پیشگیری، (1384).  مدرسۀ مروج سلامت (راهنمای دبیران رابط)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.

-  دفتر پیشگیری، (1384).  مدرسۀ مروج سلامت (راهنمای دبیر)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.

- دفتر پیشگیری، (1384). مدرسۀ مروج سلامت (خود آموز پیشگیری ویژۀ دانش آموزان سال دوم متوسطه)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.

- سازمان جهانی بهداشت،(1379).  برنامۀ آموزش مهارت های زندگی واحد بهداشت و روان و پیشگیری از سوء مصرف مواد (ربابه نوری قاسم آبادی و پروانه محمد خانی،مترجمین، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، 1979).

- شریفی حسن پاشا و  شریفی نسترن، (1380). روش های تحقیق در علوم رفتاری، (چاپ دوم)، محل نشر: تهران، انتشارات سخن.

- کلانتز و هارتل، (2002). پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان، یافته های جاری و جهت گیری های آتی، (مسعود محمدی و همکاران، مترجم)، فصل 12، بوتوین گیلبرت جی. (مجید قربانی، مترجم)، چاپ نشده.

- لیتری ون. جی، سیرز مولیه، پیرسون هلن و انشتاین، (1984).  نظریه های سوء مصرف مواد، (چاپ اول)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری، (تاریخ نشر اثر به زبان اصلی، 1980).

- مکری آذرخش،(1380). پیشگیری از مصرف مواد مخدر، به نقل از جزوۀ آموزشی «پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر» محل نشر: تهران،  ستاد مبارزه با مواد مخدر، گروه آموزش های تخصصی، مرکز مطالعات، پژوهش و آموزش.

- ملکی حسن، (1379). گزارش جامع مطالعۀ تطبیقی پیرامون آموزش و پیشگیری از اعتیاد در چند کشور جهان و سنجش دانش و نگرش دانش آموزان، معلمان، مدیران و عوامل اجرایی مدارس کشور نسبت به مواد مخدر، محل نشر: تهران، دفتر پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر وزارت آموزش و پرورش.

- وزیریان محسن و مستشاری گلاره، (اسفند 1382). راهنمای کاربردی درمان سوء مصرف کنندگان مواد، (چاپ چهارم، ویرایش دوم، همراه با بازنگری)، معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری دبیر خانۀ ستاد مبارزه با مواد مخدر،محل نشر: تهران، مؤسسۀ انتشاراتی پرشکوه.

- ون دلن، دئو بالدبی، ترجمۀ دکتر جعفر نجفی زند، (1373).  مبانی پژوهش در علوم تربیتی (و سایر زمینه های وابسته)، (چاپ اول)، محل نشر: تهران،  نشر قومس.

- هاوکینز، کاتالانو و میلر، (1380).  عوامل خطر و عوامل حفاظت کننده در پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در جوانان و نوجوانان، (چاپ اول)، (ماهیار ماه جویی، مترجم)، تهران: چاپخانۀ مدرسه (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، 2002).

- هندرن رابرت، الی جان و بیرل روانا، (1379).  برنامه های بهداشت روانی مدارس (واحد بهداشت روان – سازمان جهانی بهداشت)، (ربابه نوری قاسم آبادی، کارینه طهماسبیان و پروانه محمد خانی، مترجمین)، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.

- Botvin, G. J., Baker, E., Botvin, E.M., Filazzola, A. D. and Millman, R.B (1984). Alcohol abuse prevention through the development of personal and social competence: a pilot study. Journal of Studies on Alcohol, 45, 550-552.

- Botvin, G.J., and Eng, A. (1982). The efficacy of a multicmponent approach to the prevention of cigarette smoking.  Preventive Medicine, 11, 199-211.

- Botvin, G.J., Eng, A. and Williams, C. L., (1980). Preventing the onset of cigarette smoking through life skills training preventive medicine, 9,135-143.

- Caplan; M., Weissberg, R. P., Grober, J. S., and Jacoby, C. (1992). Social competence promotion with inner city and suburban young adolescents: effects on social adjustment and alcohol use. Journal of consulting and clinical psychology, Go (1), 56-63.

- Glynn, T. J. (1989). Essential elements of school based smoking prevention programs. Journal of school Health, 59(5), 181-189.

-  Gonzalez, R.(1990). Ministering intelligenc: a Venezuelan experience in the promotion of cognitive abilities. International Journal of mental Heath 18(3), 5-19.

-  Kumfer, K. L. and turner,C. W. (1990-1991). The social ecological model of adolescent substance abuse: Implications for prevention.  International Journal of the Addictions, 25(4), 435-463.

-  Mac Donald L., Bradish,D.C., Billingham,S., Dibble, N., and Rice, C, (1991). Families and Schools together: An innovative substance abuse prevention program. Social work in Education, (13) 2, 118-128.

- Olweus, D. (1990). A National Campaing in Norway to Reduce the Prevalence of Bullying Behaviour. Paper Presented to the Society for Research on Adolescence Biennial Meeting, Atlanta, December 10-12.

- Pentz, M.A. (1983). Prevention of Adolescent substance abuse through Social development. In Glynn, T. J. etal. (Eds). Preventing Adolescent Drug Abuse: Intervention Strategies,  NIDA Research monograph No 47 Washington DC: NIDA, 195-235.

- TAC ADE (1990). Skills for the primary school child: Promoting the protection of children. Salford, Uk.