پایان نامه نگرش اساطیری در ساخت خمره های تدفینی ایران باستان

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد

گروه صنایع دستی

مهر 1392

چکیده:

اسطوره روایتگر رویدادی است که بشریت از طریق تمسک به آن به رفع بیگانگی از پدیده های طبیعی پیرامون خود می پردازد. از مهمترین راه های شناخت اساطیر حاکم بر یک جامعه باستانی، مطالعه تدفین های آن است. شاید بتوان گفت آداب تدفین و اساطیر مرتبط، معلول دیدگاه انسان درباره مرگ و درگذشتگان بوده که در طول زمان دستخوش تحول و تطور گردیده است. از دیرباز اهتمام بر نیالودن عناصر اربعه موجب استفاده از مواد خاصی جهت به خاک سپاری مردگان گردید؛ یکی از این موارد با پیشینه کهن در فرهنگ ایران، سفالینه است که به صورت انواع ظروف تدفین ظاهر شده و از پرکاربردترین آنها می توان به گورخمره اشاره کرد. شکل ظاهری خمره ها، تشریفات، نحوه قرارگیری جسد و دفن خمره ها و اشیاء مکشوفه همگی بازتاب برخی مفاهیم اساطیری و فلسفی است و به گونه ای عینی در خمره های تدفینینمود پیدا کرده است.رویکرد این پژوهش نگرش اساطیری به خمره های تدفینی بوده و به روش تاریخی – توصیفی – تحلیلی انجام گرفته است. با فرض تنوع محدوده جغرافیایی و یکسانی محدوده زمانی در نگرش مفاهیم اسطوره ای در تدفین خمره ای در ایران باستان می توان به وجوه اشتراکی در باب اساطیر و آیین هادست یافت.

این پژوهش در 5فصل تدوین گردیده است: فصل اول به ساختار کلی پژوهش می پردازد. فصل دوم دیدگاه های اساطیری مؤثر بر تدفین و شیوه های تدفین در ایران باستان را شرح می دهد. فصل سوم در دو بخش دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی به دسته بندی تدفین های خمره ای می پردازد. فصل چهارم قابلیت های زیبایی شناختی سفال به عنوان یکی از عرصه های ظهور تفکرات دینی، آیینی و اساطیری مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در فصل پنجم نیز به نتیجه گیری خواهیم پرداخت.

کلید واژه: اسطوره، ایران باستان، سفال، گورخمره

مقدمه

یکی از بهترین راه های شناخت اعتقادات مذهبی بشر در یک جامعه باستانی، مطالعه انواع تدفین های آن جامعه است. "تدفین یکی از عینی ترین و ملموس ترین تجلیات تفکر و تخیلات بشر در طول تاریخ بوده است. همچنین با استفاده از اشیاء به دست آمده در انواع گورها می توان این اعتقادات را بررسی نمود. جهت شناسایی شیوه ها و تشریفات وابسته به تدفین ابتدا باید آیین ها و اعتقادات حاکم بر جامعه را مورد مطالعه قرار داد. بطور کلی آداب تدفین تابع نوع برخورد زندگان با مردگان است. این نوع برخورد در هر دوره، بسته به شرایط اجتماعی و اعتقادات، متفاوت بوده است. اما گاه شباهتهایی درباره طرز تلقی انسان نسبت به مرگ و زندگی پس از مرگ در جوامع مختلف وجود دارد. " (چایچی امیرخیز، 1384: 21)اعتقاد به جهان پس از مرگ در اعتقادات اساطیری ایران باستان باعث رواج آیین ها و مراسم خاصی در مورد تدفین مرگان می شود که تابع شرایط زمانی و مکانی است. این اساطیر و باورها عاملی برای توجیه این مراسم به حساب می آیند. هر یک از اساطیر مناسک و آداب خاصی دارند اما چنان که محرض است یکی از آداب مشترک آنها تدفین خمره ای است که موضوع اصلی این پژوهش است.

ادیان و اسطوره های حاکم بر هر جامعه در نحوه تدفین مردگان نقش موثر و مستمر داشته اند. یکی از باورهای بشریت اهتمام بر آلوده نکردن عناصر مقدس چهارگانه، آب، آتش، خاک و باد است. تحقق این باورها در گرو استفاده از ابزار و مواد خاصی جهت به خاک سپاری اموات و در گذشتگان بوده است؛ یکی از این موارد سفالینه می باشد که فراز و فرودهایی را طی کرده و در هر دوره تغییراتی را به خود دیده است. "سفالینه ها به خاطر ترکیبات و جنس مقاومشان در برابر شرایط محیطی یکی از بادوام ترین مواد انتقال فرهنگ هستند و در امر  تدفین به صورت خاکستردان، استخوان دان و ظروف تدفین ظاهر شده اند." (همان، ص17)  از پرکاربردترین ظروف تدفین می توان به گور خمره اشاره کرد که طبق مطالعات نگارنده استفاده از آنها از دوره نوسنگی آغاز می شود، در دوره های بعدی گسترش می یابد و در دوره اشکانی بیشتر و قاعده مندتر مورد مصرف قرار می گیرد؛ تا بدین وسیله سنت های بومی و آیین های نیاکان تداوم یابد و بشر هرچه بهتر و دقیق تر در جهت حفظ تقدس عناصر اربعه برآید. چنان که در فصول پژوهش شرح داده خواهد شد مصرف این خمره ها بیشتر در مورد کودکان و نوزادان دیده می شود و نحوه قرارگیری جسد به حالت جنینی است.  همچنین می توان شکل ظاهری خمره ها را  با شکل رحم تطبیق داد تا شاید بتوان تدفین به شکل جنینی در ظروفی به شکل رحم را تعبیری از تسلسل میان مرگ، مرحله آشناسازی، بازگشت به رحم و تولد دوباره دانست.  شواهد مدلل می دارند که گورخمره های سفالین از پشتوانه اساطیری و آیین های خاصی برخوردار بوده اند. وجه اشتراک بیشتر گورخمره ها انتزاعگری در طراحی آنها است. زیرا هدف سفالگر دستیابی به ذات شیء بوده بنابر این فرم کلی این گونه سفالینه ها حجم های مدور و منحنی است که در نهایت  سادگی و بی پیرایگی متبلور شده اند. فرم هایی که معمولاً بدون تزئین آنچنانی مفاهیم فرازمینی خاصی را به آدمی القا می کنند. در پی آن فرم های طبیعی ساده شدند تا بتوانند به وسیله نیروهای طبیعی خود را بارور سازند. یکی از این فرم ها رحم یا همان زهدان است. تدفین به حالت جنینی در ظروف صورت می گیرد و ظرف نماد زهدان پنداشته شده است. تدفین به شکل جنینی تعبیری از تسلسل میان مرگ، آشناسازی و بازگشت به رحم است. کودکان به حالت جنینی در خمره ها جای گرفته و مانند بذری که در زمین کاشته می شود، در سینه زمین- مادر دفن می گردند تا حیاتی دوباره یابند. بازگشت به مرحله جنینی معادل است با راه یافتن به مرحله اولیه و شاید به منظور کمک به تولد دوباره، کودکان را با حالت جنینی دفن می نمودند. (الیاده، 1375: 194)

چنان که در فصول آینده خواهیم دید در بیشتر موارد جهت خمره ها شرقی- غربی و سر جسد به سمت خورشید است. این امر بیانگر قداست خورشید در جوامع گذشته است. همچنین در نقوش یافت شده بر سطح بیرونی برخی خمره ها طرح های دایره ای شکلی دیده می شود که می تواند تداعی کننده شکل خورشید باشد. بیشتر خمره ها ظاهری ساده دارند یا با نقوش طنابی افزوده تزئین گردیده اند. این نقوش جهت تزئین و استحکام خمره ها تعبیه شده اند. شاید بتوان نقوش طنابی شکل را که زنجیره وارد گرداگرد خمره ها کشیده شده اند بند نافی تصور نمود که جسد متوفی را به رحم، زمین- مادر و در نهایت به عالم باقی گره می زند.  جاودانگی و بقا در میان مردمان نخستین نیازی طبیعی و غریزی تلقی می شد و آدمی راز این بقا در محیط رازآمیز طبیعت را حفظ عناصری می دانست که موجب تداوم هستی وی می گشتند. بدین ترتیب نیروهایی را در باور خود پروراند که موجبات امنیت و بقای او را تأمین می کردند. در این میان با خلق و استفاده از فرم های شکم دار سفالین ارتباط خود با نیروهای ماورایی را برقرار می کرد و به واسطه این روند، نوعی تسلسل، تداوم و بازگشت به سرچشمه زندگی را مصور می نمود.

تحقیق پیش رو در 5فصل تنظیم و تدوین گردیده است. در فصل اول ساختار کلی پژوهش از نظر می گذرد که شامل هدف تحقیق، بیان مسأله و تشریح ابعاد آن، اهمیت مسأله تحقیق، انگیزه محقق در انتخاب موضوع، محدوده مطالعه و مقطع زمانی است و بر مبنای سؤلات پژوهش فرضیه ها مطرح می گردند. در فصل دوم نگرش های اساطیری و تاریخی مرگ در ایران باستان شرح داده می شود و پس از توضیح مختصری درباره اعتقادات و آیین ها در جوامع اولیه، شیوه های تدفین در ایران باستان و اساطیر مؤثر بر آنها مورد بررسی قرار می گیرد. فصل سوم در دو بخش دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی به دسته بندی تدفین های خمره ای می پردازد. فصل چهارم قابلیت های زیبایی شناختی سفال به عنوان یکی از عرصه های ظهور و بروز تفکرات آیینی و اساطیری مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در فصل پنجم نیز به نتیجه گیری و تبیین فرضیات خواهیم پرداخت.

1-1 مقدمه

در فصل حاضر به ساختار کلی پژوهش از جمله هدف تحقیق، بیان مسأله و تشریح ابعاد آن، اهمیت مسأله تحقیق، انگیزه محقق در انتخاب موضوع، محدوده مطالعه و مقطع زمانی تحقیق پرداخته می شود. سپس بر اساس سؤالات محقق، فرضیه های تحقیق مطرح می گردد. در پایان نیز توضیحاتی پیرامون ادبیات تحقیق ارائه می گردد.

1-2 هدف تحقیق

معرفی خمره های تدفینی به عنوان یکی از انواع سفالینه های کاربردی

بررسی مفاهیم اسطوره ای در خمره های تدفینی

دست یافتن به وجه اشتراکی در نگرش مفاهیم اسطوره ای در مکانهای مختلف در محدوده زمانی مشابه در ایران باستان

1-3 بیان مسأله و تشریح ابعاد آن

گرایش به نیروی مافوق بشری و تمسک به آن، سابقه ای دیرینه دارد و بشریت پیوسته در صدد یافتن آن بوده است. انسان عموماً به نیروهای فرا زمینی باور داشته و این باور عمیق به صورت مجموعه ای از رفتارهای خاص نمود پیدا کرده است. مهمترین دستاورد این گرایش پدید آمدن اسطوره با تعاریف متفاوت است.اساساً اسطوره روایتگر رویدادی است فرا زمان و لا مکان که بشریت از طریق تمسک به آن به رفع بیگانگی از پدیده های طبیعی پیرامون خود می پردازد. بنابراین می توان اسطوره را بخشی از عادت های فرهنگی جوامع دانست که برای نظم بخشیدن به جهان و معنا دادن به آن به وجود آمده اند. اسطوره خواستار این است که خاستگاه انسان را به کنکاش گیرد و جایگاه اورا در جهان تثبیت کند.  شاید بتوان گفت یکی از بهترین راه های شناخت اساطیر حاکم بر یک جامعه باستانی، مطالعه انواع تدفین های آن جامعه باشد. تدفین یکی از عینی ترین و ملموس ترین تجلیات تفکر و تخیلات بشر در طول تاریخ بوده است. بطور کلی آداب تدفین و اساطیر مرتبط، تابع نوع برخورد زندگان با مردگان است. این نوع برخورد در هر دوره، بسته به شرایط اجتماعی و اعتقادات، متفاوت بوده است. اما گاه شباهت هایی درباره طرز تلقی انسان نسبت به مرگ و زندگی پس از مرگ در جوامع مختلف وجود دارد.

ادیان و اسطوره های حاکم بر هر جامعه در نحوه تدفین مردگان نقش موثر و مستمر داشته اند. یکی از باورهای بشریت اهتمام بر آلوده نکردن عناصر مقدس چهارگانه است. تحقق این باورها در گرو استفاده از ابزار و مواد خاصی جهت به خاک سپاری اموات و در گذشتگان بوده است؛ یکی از این موارد که پیشینه کهن در فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد سفالینه است. سفالینه ها یکی از با دوام ترین مواد انتقال فرهنگ هستند و در امر تدفین به صورت خاکستردان، استخوان دان و ظروف تدفین ظاهر شده اند. از پرکاربردترین ظروف تدفین می توان به گور خمره اشاره کرد که استفاده از آنها از دوره نوسنگی آغاز می شود. در دوره های بعدی گسترش می یابد و در دوره اشکانی بیشتر و قاعده مندتر مورد مصرف قرار می گیرد. شکل ظاهری خمره ها و نقوش مورد استفاده،  شیوه ها و تشریفات به خاک سپاری، نحوه قرارگیری جسد، جهت قرارگیری خمره ها، اشیاء به دست آمده از گورها همگی بازتاب برخی مفاهیم فلسفی است که به گونه ای عینی درخمره های تدفینیایران باستان نمود پیدا کرده است. رویکرد این پژوهش نگرشی موشکافانه از منظر اساطیری به خمره های تدفینی است.

1-4 اهمیت مسأله تحقیق

چنان که مسلم است سفالگری به عنوان یکی از هنرهای سنتی و بومی ایران زمین از اهمیت ویژه های برخوردار است. گورخمره نیز به قسمتی از هنر-صنعت سفال اطلاق می گردد که در رستۀ سفالینه های کاربردی قرار می گیرد. در بررسی این گونه، دو مقوله بنیادین مطرح می شود: جنبه های کاربردی، عناصر مؤثر بر جلوه های نمادین.  معرفی تکنیک های ساخت بدنه، لعاب و تزیین سفالینه های تدفینی به عنوان یک هنر سنتی می تواند به حفظ و احیاء آن بیانجامد. در مورد این گونه خاص سفالینه معرفی اساطیر مؤثر بر بینش و تفکر ایرانیان باستان در امر تدفین ضرورت دارد.  در این پژوهش سعی بر این است با چشم پوشی از جنبه های کاربردی هنر-صنعت سفال، که باعث اطلاق وجه دوم آن یعنی صنعت می گردد جلوه های نمادین آن مورد بررسی قرار گیرد. مبنای پژوهش، مطالعه کلیه ی خمره های تدفینی یافت شده است و اطلاعات به روش کتابخانه ای گردآوری شده است. چنان که محرز است از طریق کنکاش در این نوع سفالینه ها به لحاظ فنی، فرمی، نقشمایه و آرایه می توان بسیاری از معیارهای سنجش ارزش و جایگاه ادوار تاریخی، فرهنگی و هنری اقوام گذشته را مورد ارزیابی قرار داده و به نتایج ارزشمندی در این زمینه دست یافت.

1-5 انگیزه محقق در انتخاب موضوع

انجام هر تحقیق علمی مستلزم صرف وقت،  تلاش فکری و جسمی و منابع مالی است. همچنین نتایج حاصله باید به پیشرفت علمی بیانجامد؛ لذا به منظور هدر نرفتن این منابع بهتر است تحقیقی که انجام می گیرد در زمینه فعالیت های علمی و عملی محقق باشد. گرایش تخصصی در فعالیت های نگارنده سفال و سرامیک بوده بنابراین مبنای فعالیتهای پژوهشی خود را نیز از میان موضوعات مرتبط انتخاب نموده است. خمره های تدفینی یکی از سفالینه های کاربردی در تاریخ سفال ایران باستان هستند که طبق مطالعات نگارنده تلاشهایی جهت تحقیق و پژوهش در این زمینه انجام گرفته و معدود کتابهایی نیز در این باب نوشته شده است. همچنین پایان نامه دوره کارشناسی نگارنده با عنوان پژوهشی بر تدفین گورخمره ای در ایران باستان، به جمع آوری کلیه موارد یافت شده محدوده های باستانی مختلف می پردازد. بدین ترتیب به نظر می رسد پژوهش های بنیادین در زمینه این گونه سفالینه بر اساس تقدم و تأخر ظهور آنها و اساطیر و نمادهای مؤثر بر بینش و تفکر ایرانیان باستان در خصوص استفاده از گورخمره ها مهجور مانده و کمتر مورد توجه و بررسی پژوهشگران قرار گرفته است؛ لذا این پژوهش می  تواند مفاهیم نمادین و اسطوره ای مؤثر بر خمره های تدفینی را شناسایی و معرفی می نماید و به تکمیل تحقیقات گذشته محقق بیانجامد.

1-6 سؤالات تحقیق

در این پژوهش اهتمام بر این است تا حتی الامکان به پرسش های زیر پاسخ دهیم:

آیا مطالعه انواع تدفین در یک جامعه باستانی می تواند یکی از راه های شناخت اساطیر حاکم بر آن جامعه باشد ؟

آیا با بررسی مفاهیم اسطوره ای در تدفین خمره ای در ایران باستان می توان به وجه اشتراکی در باب این اساطیر دست یافت؟

1-7 فرضیه های تحقیق

به منظور درک پرسش های یاد شده و پاسخگویی به آنها، به بیان فرضیات و بررسی آنها می پردازیم:

یکی از بهترین راه های شناخت اساطیر حاکم بر یک جامعه باستانی، مطالعه انواع تدفین های آن جامعه است.

در نگرش مفاهیم اسطوره ای در تدفین خمره ای در ایران باستان (با فرض تنوع محدوده جغرافیایی و یکسانی محدوده زمانی) می توان به وجه اشتراکیدست یافت.

1-8 محدوده مطالعه و مقطع زمانی تحقیق

در این پژوهش، نگارنده به شناسایی و معرفی انواع ظروف تدفین بالاخص گورخمره ها در ایران باستان می پردازد که کلیه خمره های تدفینی در ایران باستان را شامل می شود. سپس اساطیر مؤثر بر شکل گیری آنها را معرفی می نماید. طبق مطالعات نگارنده، قدیمی ترین گور خمره مربوط به تپه چغاگاوانه است که به هزاره هفتم تا نهم ق.م تعلق دارد و آخرین تدفین ها به روش خمره ای در ایران، متعلق به دوره اشکانی و ساسانی است.

1-9 مروری بر ادبیات تحقیق

طبق مطالعات نگارنده تلاش هایی جهت تحقیق و پژوهش در زمینه تدفین خمره ای انجام گرفته و معدود کتاب هایی در این باب نوشته شده است. در میان کتب به طبع رسیده می توان به  گورخمره های ایران از احمد چایچی امیرخیز اشاره کرد که به اختصار، تدفین خمره ای را بر اساس گاهنگاری و محدوده جغرافیایی مورد بررسی قرار داده است. همچنین پایان نامه دوره کارشناسی نگارنده با عنوان پژوهشی بر تدفین گورخمره ای در ایران باستان، به جمع آوری کلیه موارد یافت شده در محدوده های باستانی مختلف می پردازد. تا اینجا " زمان و مکان" پدید آمدن این گونه سفالینه تنها مواردی است که به تفصیل بیان می شود. بدین ترتیب به نظر می رسد پژوهش های بنیادین در زمینه اساطیر و نمادهای مؤثر بر بینش و تفکر ایرانیان باستان در خصوص استفاده از گورخمره ها مهجور مانده و کمتر مورد توجه و بررسی پژوهشگران قرار گرفته است.لازم به توضیح است تاکنون پایان نامه، تحقیق و مقاله ای در راستای بررسی مفاهیم اسطوره ای در تدفین خمره ای در ایران باستان انجام نشده است. بنابراین چنانکه مسلم است این پژوهش می تواند اولین منبع مکتوب باشد که مفاهیم نمادین و اسطوره ای خمره های تدفینی را شناسایی و معرفی می نماید.

1-10 جمع بندی مطالب فصل اول

در این فصل ابتدا ساختار کلی پژوهش مورد بحث قرار گرفت و سپس به معرفی پژوهش های انجام شده در زمینه تدفین خمره ای در ایران باستان پرداخته شد. لازم به ذکر است در این فصل تنها به ذکر روند شکل گیری تحقیق و چگونگی انجام آن بسنده شد و  درفصل بعد تحت عنوان نگرش های اساطیری و تاریخی مرگ در ایران باستان به بیان عقاید اولیه، تدفین در اساطیر ایران باستان و انواع شیوه های تدفین پرداخته خواهد شد.

Abstract

Narrative myth is an event by which human obviate alienation of it’s around natural phenomenon. Of the most important methods for myths cognition governing on an ancient society is studying its burial. It is said that burial ceremony and related myths depend on way of living’s behavior with dead, which has beard some changes over time. From last time, attempting not contaminating the four elements leads to using some special substances is body’s burial; one of them, with ancient history in Iranian culture, is pottery in the form of burial dishes. One of the most current of these dishes is jar burial. The appearance of jar burial, formality, body placement, vat burring, and detected things all reflect some mythical and philosophical concepts, which have been expressed in jar burial in visual. This study is about a mythical lookout on vats burial and is done in a historic- descriptive- analytic approach. Supposing diversity of geographical areas and equality of periods in mythical concepts approach in jar burials in ancient Iran, some commonalities in myths and rites may be achieved.

This study is codified in five chapters. At first chapter express an overall structure of the study. Second chapter describes effective mythical lookout on burial and its approaches in ancient Iran. Third chapter classifies jar burials in two sections: prehistoric and historic age. In fourth chapter, aesthetic capability of pottery as an arena of religious contemplations advent is perused. Fifth chapter contains a conclusion.

Key words: myth, ancient Iran, pottery, jar burial.       

فهرست منابع و مآخذ:

آموزگار؛ژاله؛ اسطوره زندگی زرتشت؛ چشمه؛ تهران؛1375.

آذرنوش؛ مسعود؛ قبور اشکانیان در گورستان اشکانی همدان (گزارش سومین و چهارمین مجمع سالانه کاوشها و پژوهشهای باستان شناسی در ایران؛ 1353.

اسپور؛دنیس؛ انگیزه آفرینندگی؛ ترجمه امیرجلال الدین اعلم؛ انتشارات نیلوفر و دوستان؛ تهران؛ 1383.

الیاده؛ میرچا؛ آیین ها و نمادهای آشناسازی؛ رازهای زادن و دوباره زادن؛ زنگویی؛ تهران؛ 1368.

الیاده؛ میرچا؛ اسطوره، رویا، راز؛ ترجمه رویا منجم؛ فکر روز؛ تهران؛1375.

بختورتاش؛ نصرت الله،؛ گردونه خورشید یا گردونه مهر؛عطایی؛ تهران ؛ 1365.

بنونیست؛امیل؛ دین های ایرانی بر پایۀ متن های مهم یونانی؛ ترجمه بهمن سرکاراتی( بنیاد فرهنگ ایران؛ چاپ دوم؛ تهران ؛ 1354.

بویس؛ مری؛  تاریخ کیش زرتشت؛  ترجمه همایون صنعتی زاده ؛توس؛ 1375.

بی ناس؛ جان؛ تاریخ جامع ادیان؛  ترجمه اصغر حکمت؛ انتشارات و آموزش اسلامی؛ تهران؛ 1370.

پوپ؛ آرتور؛ شاهکارهای هنر ایران؛ ترجمه پرویز ناتل خانلری؛ انتشارات علمی فرهنگی؛ تهران؛ 1380.

توفیقی؛ حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ؛ موسسه فرهنگی هنری طه ؛ 1386.

چایچی امیرخیز؛ احمد ؛ گورخمره های ایران؛ سمیرا؛ تهران؛1384.

چایچیامیرخیز؛ احمد و محمدرضا سعیدی هرسینی ؛ نگاهی به تدفین تابوتی در ایران باستان؛ تهران؛ سمیرا؛ 1384.

حاکمی؛ اسماعیل؛ حفاری در تپه موشلان اسماعیل آباد ساوجبلاغ؛ آثار و اشیاء چهارهزار سال قبل ازمیلادسالنامه کشور ایران ( بی جا: 1338سال چهاردهم.

حاکمی؛ علی؛ اشیاء مکشوفه در کلورز گیلان؛ پنجمین کنگره بین المللی باستان شناسی و هنرایرانتهران،اصفهان،شیراز؛ 1351.

خطیب شهیدی؛ حمید؛ باستان شناسی اورارتو پس از سال 1960؛ بخش دوم ؛ پژوهشکده باستان شناسی؛ تهران؛ 1383.

دورانت؛ویلیام؛ تاریخ تمدن(مشرق گاهواره تمدن)؛ جلد اول؛ انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی؛ تهران؛ 1370.

دوکولانژ؛ فوستل؛ تمدن قدیم؛ ترجمه نصر اللهفلسفی؛ چاپ دوم؛ تهران؛ 1309.

ضی؛ هاشم؛ آیین مغان(آموزه‏ها و مراسم و باورهای‏ بنیادی):پژوهشی درباره دین‏های ایران‏ باستان به موجب متون باستانی؛ سخن؛ تهران؛ 1382.

رضوی؛ نیلوفر؛ مکان مخیل؛  فصلنامه خیال (فرهنگستان هنر)؛ شماره8؛ 1382.

رفیعی؛ لیلا؛ سفال ایران؛  انتشارات یساولی؛ تهران؛ 1377.

رفیعی؛ لیلا؛ سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر؛ یساولی؛ تهران؛ 1378.

 روستایی؛ کورش؛ گزارشهای باستان شناسی (4)؛ گزارش مقدماتی چهارمین فصل پژوهشهای باستان شناختی هیئت مشترک ایران و آلماندر اریسمان؛ پژوهشکده باستان شناسی؛ تهران؛1384.

روستایی؛ کوروش؛ گزارشهای باستان شناسی (5)؛ گزارش گمانه زنی محوطه الهایی؛ پژوهشکده باستان شناسی؛ تهران؛ 1385.

رید؛ هربرت؛ معنی هنر؛ ترجمه نجف دریا بندری ؛ انتشارات علمی و فرهنگی؛ تهران؛ 1374.

رید؛ هربرت؛ هنری مور (سرگذشت و آثار)؛ ترجمه حشمت الله صباغی؛ انتشارات کارون؛ تهران؛ 1370.

زنر؛آر. سی؛ طلوع و غروب زرتشتی‌گری؛  ترجمه تیمور قادری؛فکر روز؛ تهران: ۱۳۷۵.

سرافراز؛ علیغ و بهمن فیروزمندی؛ باستان شناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی؛ مارلیک؛ 1385.

سعیدی هرسینی؛محمدرضا ؛ بررسی شیوه تدفین در دوره پارت؛ پایان نامه کارشناسی ارشد رشته باستان شناسی،گرایش دوران تاریخی؛ دانشگاه تربیت مدرس؛ 1375.

سیدان؛ شمس الدین؛ نهاوند در هزاره های تاریخ؛ آشتی؛ تهران؛ 1379.

شایگان؛ داریوش؛ بت های ذهنی و خاطره ازلی؛ امیرکبیر؛ تهران؛ 1383.

 شوالیه؛ ژان و آلن گربران ؛ فرهنگ نمادها؛  ترجمه سودابه فضایلی؛ جیحون؛ تهران؛ 1382.

عمید؛ حسن؛ فرهنگ عمید؛  امیرکبیر؛ تهران؛ 1371.

فاطمی؛ سعید؛ مبانی فلسفی اساطیر یونان و روم؛ دانشگاه تهران؛ 1375.

 فهیمی؛ حمید؛ فرهنگ عصر آهن در کرانه های جنوب غربی دریای خزر از دیدگاه باستان شناسی؛ سمیرا؛ تهران؛ 1381.

کابلی؛ میرعابدین؛ گزارشهای باستان شناسی (1)؛ گزارش دومین فصل کاوش جبهه غربی تختگاه آپادانای شوش؛ پژوهشکده باستان شناسی؛ 1367.

کامبخش فرد؛ سیف الله؛ معبد آناهیتا کنگاور؛ سازمان میراث فرهنگی؛ 1374.

کامبخش فرد؛ سیف الله؛ گورخمره های اشکانی؛ مرکز نشر دانشگاهی: 1377.

کامبخش فرد؛ سیف الله؛ سفال و سفالگری در ایران،از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر؛ ققنوس؛ 1379.

کاندینسکی؛ واسیلی؛ معنویت در هنر؛ ترجمه اعظم نورالله خانی؛ انتشارات اسرار دانش؛ تهران؛1379.

کرتیس؛ وستا سرخوش؛ اسطوره های ایرانیغ  ترجمه عباس مخبر ؛  نشر مرکز؛ 1374.

کردوانی؛ محمد؛ باستان شناسی و هنر ایران؛1350.

کریستن سن؛ آرتور؛ آفرینش زیانکار در روایات ایرانی؛ ترجمه احمد طباطبایی ؛ مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران؛ چاپ اول ؛ تبریز؛  1355.

کریستین سن؛ آرتور؛ ایران در زمان ساسانیان؛  ترجمه رشید یاسمی؛ انتشارات نگاه؛ تهران؛ 1384.

 کوپر؛ جی سی؛ فرهنگ مصور نمادهای سنتی؛ فرشاد؛ تهران؛ 1379.

کومون؛ فرانس والریماری؛ آیین پررمز و راز میترایی: رازهای میترا؛ ترجمه هاشم رضی؛ بهجت؛ تهران؛ 1383.

گیرشمن؛ رومن؛ هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی؛ ترجمه بهرام فره وشی ؛ چاپ دوم؛ 1370 .

گیرشمن؛ رومن؛ سیلک کاشان(کهنترین زیستگاه انسان در فلات ایران)؛ پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی  کشور؛ 1379.

گیمن؛دوشن؛ اورمزد و اهریمن؛  برگردان عباس باقری؛ فرزان روز؛ تهران؛ 1378.

ماسکارلا؛ اسکاروایت؛ شمال غرب ایران در گذر از عصر مفرغ به آهن؛ شماره 12؛  باستان پژوهی؛ 1383.

مجید زاده؛ یوسف؛ گزارش سومین فصل حفریات در محوطه باستان شناسی ازبکی؛  پژوهشکده باستان شناسی؛ تهران؛ 1382.

ملک شهمیرزادی؛ صادق؛ ایران در پیش از تاریخ؛ چاپ دوم؛ سازمان میراث فرهنگی؛ تهران؛  1382.

میرفخرایی؛  مهشید؛ آفرینش در ادیان؛ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی؛ تهران؛ 1366.

نگهبان؛ عزت الله؛ حفاری هفت تپه دشت خوزستان؛ سازمان میراث فرهنگی؛ تهران؛ 1372.

ویدن گرن؛گئو؛ دینهای ایران باستان؛ ترجمه منوچهر فرهنگ؛ انتشارات آگاهان دیده؛ تهران؛ 1377.

هاردی؛ فریدهلم؛ ادیان آسیا؛ ترجمه عبدالرحیم گواهی؛ چاپ دوم ؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ 1377.

هیلنز؛ جانراسل؛ شناختاساطیرایران؛ باجلان فرخی؛ انتشاراتاساطیر؛ تهران؛ 1383.

هیلنز؛ جان راسل؛ اسطوره های ایرانی؛ ترجمه مهناز شایسته فر؛ مؤسسه مطالعات هنر اسلامی 1388.

 یغمایی؛ اسماعیل؛ بررسی گورستان شغاب؛ سازمان میراث فرهنگی کشور؛ برشهر؛ 1362.

منابع انگلیسی:

Nelson,Victoria. The secret life of puppet.Alk paper, 1995.

Rahbar Mehdi, Shustar .Las tombeaux d, epoque Parthe de Galalak. DA, NO. 

منابع اینترنتی :

www.cais.soas.com

WWW.CHN.IR

WWW.MCHTO.IR

WWW.FARSNEWS.NET

WWW.SHUSHTARCHTB.IR

WWW.SUSHIANT2.PERSIANBLOG.IR

WWW.KIMICAIRLINE.BLOGFA.COM

http://cnes.cla.umn.edu/courses/archaeology/Ashkelon/AshkelonFindsFramset.html

www.matrifocus.com/LAM09/spotlight.html

http://commons.wikimedia.org/wiki/Tanit?uselang=ar

www.myibizavilla.com/en/archeology-of-ibiza.html

www.forumancientcoins.com/gallery/displayimage.php?album=283&pos=56

www.ebay.com/itm/Carthage-Punic-War-220BC-Rare-Authentic-Genuine-Ancient-Greek-Coin-Tanit-Horse-/350512660431

www.britishmuseum.org

www.mv.vatican.va

www.arcadia93.org/tanit.html

www.hermeticmagick.com/content/deities/aion.html

www.joanannlansberry.com/fotoart/assyrian/pazuzu.html

www.virtuescience.com/prehistoric-yoga.html