پایان نامه بررسی عناصر زیبایی شناختی در طراحی فضای آموزشی مراکز پیش از دبستان بر اساس دستورالعمل سازمان بهزیستی کشور و تطبیق با استانداردهای موجود

پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته آموزش و پرورش پیش دبستان

چکیده

هدف از این پژوهش بررسی عناصر زیبایی شناختی در طراحی فضای آموزشی مراکز پیش از دبستان بر اساس دستورالعمل سازمان بهزیستی کشور و تطبیق با استانداردهای موجود است.طراحی فضای آموزشی، به منظور ایجاد علاقه و ایجاد فرصت‌های لازم برای کودکان در انجام فعالیت‌های اجتماعی  و آشنایی با محیط زیست از اهمیت بسزایی برخوردار است.

روش تحقیق این پژوهش، روش توصیفی است. برای جمع آوری اطلاعات از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شد که از 68 مهدکودک واقع در منطقه 5 تهران، 20 مهدکودک به صورت تصادفی انتخاب شدند. همچنین برای گردآوری اطلاعات از پرسش نامه محقق ساخته و چک لیست استفاده شد. داده ها با استفاده از آمار توصیفی مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد بین عناصر زیبایی شناختی در مراکز پیش از دبستان و استانداردهای سازمان بهزیستی مطابقتی وجود ندارد و کاربرد عناصر زیبایی شناختی در طراحی فضای آموزشی مراکز پیش از دبستان در سطح ضعیفی قرار دارد. لذا برای رسیدن به استاندارد های سازمان بهزیستی نیاز به اصلاح و تغییر اساسی در این مراکز است.

کلید واژه: عناصر زیبایی شناختی. فضای آموزشی. مراکز پیش از دبستان. 

سرنوشت انسان از کودکی با محیط و فضای اطرافش عجین گشته است. انسان به واسطه یک دوران یادگیری طولانی که تمام کودکی او را در بردارد، یاد می‏گیرد بر فضا تسلط پیدا کند. نحوه به وقوع پیوستن این یادگیری بر پایه تعادل درونی او استوار است. به همین دلیل اولین تجارب کودک ‏در این رابطه بسیار مهم است. این تجارب در محیط زندگی و فضای آموزشی که برای کودک تدارک دیده شده است به دست می‏آید. منظور از فضای آموزشی تنها یک محدوده هندسی نیست بلکه منظور فضایی فعال و تاثیرگذار است که در شکل‏گیری شخصیت فرد نقش مهمی را ایفا می‏کند. فضا یک محیط عادی نیست بلکه یک واقعیت روانشناختی زنده و پویاست. این فضا نباید خود را بر انسان تحمیل‏کند بلکه باید متناسب با شخصیت او شکل گیرد( بارشادت،1386، ص1).

کودکی که وارد مراکز پیش از دبستان می‌شود. در اولین نگاه چه باید ببیند؟ به جز محیطی پرجاذبه و دعوت کننده با انواع وسایل بازی که موجب شود کودک با سهولت و آرامش، دوری از والدین را از بین ببرد؟ فضایی خشک و بی روح و رسمی که نه تنها برای کودک جذاب و دلپذیر نباشد بلکه بر اثر سازماندهی نامناسب، ارتباط لازم را نیز با او برقرار نکند و بدتر از آن، در او اضطراب و دلزدگی ایجاد کند بی تردید موفق به نگه داشتن کودک در آن فضای آموزشی نخواهد شد. در محیطی بارور که از گوشه و کنار آن بازتاب‌های مثبت و سازنده به کودک داده شود، سنگ بنای شخصیت سازگار و خلاق کودک در آن گذارده می‌شود. فضاها و محیط‌های آموزشی، یکی از بخش‌های زیر بنایی فرآیند یادگیری هستند و مربیان و کودکان در هر سنی تحت تاثیر آن قرار می‌گیرند.(لیندون، ترجمه دهقانی، 1389، ص 12)

بیان مسئله

از آنجایی که انسان موجودی چند بعدی است و به تبع ابعاد مختلف وجودی او انتظار می‏رود که نظام‏‏های آموزش و پرورش، به پرورش همه جانبه قابلیت‌ها و ظرفیت‌های انسان توجه داشته باشند(رضایی، 1388، ص9). با توجه به اینکه انسان تحت تاثیر دو عامل ژنتیک و محیط است و فراهم کردن شرایط مناسب محیطی می‏تواند در پرورش قابلیت‌ها و استعدادهای کودکان تاثیر بسزایی داشته باشد. اولین محیطی که کودک در آن تحت آموزش قرار می‏گیرد بعد از خانه محیط مهد کودک است. زمانی که مکانی ساخته می‏شود، اولین سوال این است که این مکان چه خصوصیاتی باید داشته باشد تا به کاربران خود به حد کافی خدمت کند و کیفیت تعامل آنها را با محیط افزایش دهد(کرونر، ترجمه خوشنویس،1385، ص2).

از آن مهم تر فرایند رشد کودک در سال‌های اولیه زندگی متاثر از عوامل متعددی است که نه تنها در برگیرنده روش‏های تربیت کودک و نحوه نگرش خانواده و اجتماع است، بلکه ویژگی‏های ساختاری فضای فعالیت کودک را نیز شامل می‏شود. فعالیت به عنوان عامل اصلی رشد و یادگیری کودک، فرایندی است که در ارتباط با فضا و محیط کودک، رشد همه جانبه او را موجب می‏گردد. طراحی کودکستان به عنوان فضای فعالیت کودکان دارای اهمیت بسیار است و باید دارای شرایط مطلوب برای رشد فیزیکی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان باشد(بارشادت، 1386،ص1).

یکی از اهداف کلی دوره پیش از دبستان، کمک به رشد عاطفی، افزایش حس اعتماد به نفس، درک شرایط محیطی و تقویت درک زیبایی‏ها است. همچنین پرورش ذوق هنری و زیبایی شناسی که خود شامل بیان و توصیف زیبایی محیط زندگی و خلق آثار هنری است،  به عنوان یکی از اهداف برنامه‏ها ذکر شده است(سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، 1389، ص10). بنابراین وجود مولفه‏های زیبایی شناختی در محیط آموزشی کودکان، عاملی برای پرورش حس درک زیبایی‏ها است. 

در پژوهش حاضر به این موضوع‏ها پرداخته شده است که کدام یک از مولفه‏های طراحی و جزئیات معماری برای کودکان جذاب است و کودکان در مهد کودک، چه عناصری را به طور خود به خودی زیبا می‏دانند. همچنین عناصر زیبایی شناختی فضای آموزشی مشخص ‏شود و انطباق عناصر زیبایی شناختی در مراکز پیش از دبستان و استانداردهای موجود بررسی گردد. در نهایت می‌توان از تحقیق حاضر در افزایش درک زیبایی شناختی کودکان، ایجاد محیط جذاب و دلخواه و علاقه‏مند کردن آن‌ها به فضای آموزشی استفاده کرد. با وجود  اهمیت این مسائل و تاثیر بسیار زیاد آن‏ها بر کودک و دوران کودکی تحقیقات بسیار کمی در این زمینه در داخل کشور انجام شده است بنابراین امید است با استفاده از نتایج این پژوهش گامی برای بهبود  و توسعه و به کارگیری  عناصر زیبایی شناختی در طراحی فضای آموزشی مراکز پیش از دبستان برداشته شود.

اهمیت و ضرورت پژوهش

کودکی اولین و مهم ترین دوره زندگی آدمی است، از آنجا که در این دوره ساختار شخصیتی و رفتاری انسان بنیان گذاشته می‏شود، دوران کودکی را دوران سرنوشت ساز دانسته‌اند. رابرت آون جامعه شناس عقیده داشت که شخصیت فرد تحت تاثیر عوامل محیطی است و از این رو در سنین اولیه محیط آموزشی غنی را تعیین کننده شخصیت موثر و سازنده دانست(مفیدی، 1372، ص3). اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر را می‏توان در چند حیطه مورد بررسی قرار داد.

1.  اهمیت محیط زندگی در دوران کودکی:

ارکان وپایه‏های اصلی شخصیت انسان بالغ به چگونگی دوران کودکی او بستگی دارد، انسان بیشتر عادات زندگی خود را در دوران طفولیت کسب می‏کند و تقریبا در این مرحله است که کیفیت سازگاری با محیط را فرا می‏گیرد(عطاران، 1368، ص 18). بنابراین آماده کردن محیط مناسب برای کودکان یکی از راه‌های آموزش و پرورش آن‏ها می‏باشد.

2. توجه اسلام و قرآن به  زیبایی :

تحقیق مسئله زیبایی از دیدگاه اسلام با نظر به اینکه اسلام زیبایی را در چهارچوب قلمرو طبیعت و ساخته‌های فکر و دست بشری و آرمان‏های معقول و ماوراء طبیعت پذیرفته است، نه تنها مفید است بلکه یک کار تحقیقی ضروری است که با متن حیات انسان‏ها سرو کار دارد و از طرفی یکی از اساسی‏ترین مسائل شناخت هنر از دیدگاه اسلام به شمار می‏آید(جعفری،1377، ص3).

الف) خداوند متعال نیز با جمال و زیبایی توصیف شده است : اللهم انی اسئلک من بهائک با بهاه وکل بهائک بهی اللهم انی اسئلک من جمالک با جمله وکل جمالک جمیل  "پروردگارا از زیباترین جمالت مسئلت می‏دارم وهمه جمال تو زیباست. ق آیه 16"

ب) شکوه وجمال هستی از جمله آیاتی که ما انسان‏ها را به درک شکوه و جمال هستی تحریک می‏کند:

اولم ینظروا فی ملکوت السماوات والارض   " آیا در ملکوت آسمان‏ها و زمین ننگریسته‌اند؟" اعراف آیه 185

ج) زیبایی‏ها چه در نمایشگاه طبیعت و چه محصول فکر و ذوق انسانی از دیدگاه اسلام محبوب و مطلوب بوده و همه زیبایی‏ها مستند به خداست.

3.توجه وتاکید بسیاری از فلاسفه و روانشناسان به زیبایی و درک زیبایی شناختی کودک:

·        با توجه به طبقه بندی نیازها ازدیدگاه مازلو زیبایی یکی از نیازهای بنیادی انسان است.

1.جسمانی  2. ایمنی   3.عشق وتعلق داشتن  4.عزت واحترام    5.خودشکوفایی  6.فهمیدن ودرک  7.زیبایی.(هارتلی بروئر، ترجمه ناهیدی،1384،ص75)

·        سقراط :"وقتی که چیزی زیباست علت یگانه زیبایی آن این است که از خود زیبایی چیزی درآن است.(احمدی، 1380، ص 58)

·        هراکلیوس نخستین فیلسوفی بود که می‏توان زیبایی شناسی را درفلسفه او جست(رضایی، 1388، ص 17).

·         افلاطون به زیبایی طبیعت توجه کرد و معتقد است که از گرد هم آوردن این زیبایی‌ها می‏توان محیط مساعدی جهت پرورش همگان و به ویژه کودکان فراهم ساخت(رضایی،1388، ص 21).

·         چخوف :" حس زیبایی شناسی در انسان هیچ حد و مرزی نمی‏شناسد(پرتوی، 1352، ص 97).

·        الکساندر بلیک: "در دریافت زیبایی شناسانه خود موضوع عینی توجه ما را جلب می‏کند، قطع نظر از توانایی آن به ارضاء یک نیاز ویژه(پرتوی، 1352، ص 183).

·         زیبایی از نظر هگل دریک کلام، میانجی امر حس پذیرو امر عقلانی است(هگل، ترجمه معصومی، 1391، ص 6).

4. تاثیر بسیار زیاد استفاده از رنگ و نور، فرم و هارمونی در زیبایی فضا

نور عنصری است که به مکان جان می‏بخشد، برای اینکه فضا حالت زندان نداشته باشد، بایستی منافذی جهت استفاده از نور را داشته باشد(محققی، 1366، ص199). تحقیقات نشان می‏دهد استفاده از نور طبیعی، نه تنها نقش عمده‏ای در یادگیری ایفا می‏کند، بلکه می‏تواند روی سطح سلامت و توجه شاگردان نیز تاثیرگذار باشد(برانتس،2007).سیستم‏های متنوعی برای طراحی روشنایی مصنوعی وجود دارند(هاوس و همکاران،2012).

تاثیر رنگ بر کودکان:

1. کودک از نظر روانی به طور شهودی در مقابل رنگ‌ها عکس العمل نشان می‌‏دهد.

2. رنگ در تعریف فضا به خصوص فضای مربوط به کودکان از نظر فرم و تکنیک نقش بسزایی دارد.

3. رنگ مقدار روشنایی فضا را کنترل می‏کند( کاشانی، 1384، ص 34).

کودکان با رنگ‌های گرم و روشن سازگارند(داگت،2008).

در تحقیق حاضر، با توجه به تاکید زیاد نظریه پردازان برزیبایی و تاثیر زیاد آن بر محیط و رشد و پرورش کودک به بررسی عناصر زیبایی شناختی محیط آموزشی از نظر فیزیکی آن پرداخته ایم. در این ارتباط تا کنون، پژوهش‏های داخلی بسیار کمی انجام شده است. علاوه بر آن، توجه به نحوه ساخت ساختمان‌هایی که  به عنوان مهد کودک از آنها استفاده می‏شود، اهمیت این تحقیق را افزایش می‏دهد. این ساختمان‌ها عموما با کاربری مسکونی و یا کاربری‏های دیگر بوده‌اند که از لحاظ کالبد معماری و عناصر زیبایی شناختی متناسب با نیازهای کودک نمی‏باشد و در کل فضایی با طراوت و زمینه‌ای برای تقویت حس زیبایی شناختی کودک ندارند. همچنین با توجه به اهداف کلی ذکر شده در ماده دوم راهنمای برنامه و فعالیت‏های آموزشی و پرورشی دوره پیش دبستان، تحقیق حاضر می‏تواند در تامین این اهداف موثر واقع شود.

اهداف پژوهش

1.

2.

3.

4.

سوال­های پژوهش

1.

2.

3.

4.

تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم

تعاریف نظری

زیبایی شناسی: واژه استتیک (زیبایی شناسی) از واژه یونانی زیبایی‌شناسی[1] به معنای حساسیت و استعداد دریافت به وسیله حواس است. این رشته را الکساندر بوم گارتن، شاگرد فردریش مولف و منصف کتاب آستیکا[2] که نخستین مجلدش در 1750 منتشر شد به عنوان دانشی ویژه نامگذاری نمود( آونرزایس، ترجمه شایان،1363، ص3).

زیبایی در مفهوم مطلق آن خالق هنر است. زیبایی که امروزه از مباحث عمده ی فلسفی و هنری است از دیرباز در انواع هنر نقشی بسزا داشته است. اگرچه به صورت شخصی و جداگانه و تحت عنوانی ویژه مورد بحث قرار نگرفته است ولی در هنرهای بحث زیبایی و جمال در‌اندیشه‌های اسلامی سابقه‌ای طولانی داشته و مطرح شده است(یزدانی،1382،ص 21).

درک زیبایی‌ها امری مادام العمر است و در تمام زندگی جریان دارد. البته در هر دوره به شکلی است. (بازرگان، 1384، ص86 )

فضای آموزشی: به وضعیت، امکانات‏ و وسایل آموزشی و کمک آموزشی موجود در مراکز آموزشی اشاره دارد. به زعم والبرگ شواهد بسیاری مبنی بر اهمیت تاثیر مواد و تجهیزات آموزشی موجود در آموزشگاه‏ها و افزایش یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان وجود دارد.

آموزش وپرورش پیش از دبستان :آموزشی که از زمان تولد آغاز و تا شروع اولین کلاس رسمی دبستان در پایان ششمین سال زندگی کودک ادامه می‏یابد(مفیدی،1383،ص38).

محیط: مجموعه نیروها یا موقعیت‌های در برگیرنده فرد یا به طور دقیق مجموعه محرک هایی است که از خارج بر انسان وارد شده و بر او تاثیر می‌گذارد. در واقع آن چه در هر فضا یا اتاق یا زمین بازی وجود دارد و نظم و آرایش اشیاء می‌تواند بر رفتار کسانی که در آن محیط به سر می‌برند تاثیر بگذارد. امکان کارها و فعالیت هایی را برای آنان فراهم آورد یا دشواری هایی در کارها و فعالیت‌های آن‌ها ایجاد کند.(مفیدی، 1386، ص 186)

اهمیت محیط در رشد و تکامل انسان قبل از قرن 18 چندان مورد توجه نبوده است. در حالی که توارث در تمام تئوری‌هایی که از بقراط به بعد ارائه شده به نحوی به چشم می‏خورد. امروز باید اعتراف کرد به غیر از چند صفت مربوط به گروه‏های خونی هیچ یک از صفات وراثتی موجود انسانی از نفوذ عوامل محیطی برکنار نیست. عواملی که پیرامون کودک را احاطه کرده است می‏تواند همیشه باعث تحریک یا کاهش امکانات ژنتیکی فرد شود. نوزاد پس از تولد وارد این محیط می‏شود که از محیط داخلی وسیع تر است وتنوع بیشتری دارد. چنین فضایی سرشار از عوامل گوناگون مادی و اجتماعی و فرهنگی است. این عوامل به گونه‌ای آشکار و تردید ناپذیر بر ساخت شخصیت و چگونگی رشد کودک تاثیری تعیین کننده برجای می‏گذارد(احدی، 1391، ص34).

فضا و محیط اطراف کودک باید موجب باروری جسمی، فکری، احساسی و اجتماعی او شود. به خوبی پیداست که استفاده از علم روانشناسی و معماری برای طراحی چنین محیطی می‌توان نقش بسزایی در تحقق این امر داشته باشد(رجبی موسی آباد، 1389، ص2).

پیش از دبستان: به مراکزی اطلاق می‌شود که برای نگه داری، مراقبت و آموزش و پرورش پیش از دبستان کودکان سالم از 3 ماهگی تا پایان 5 سالگی در سه بخش: شیرخوار (3 ماهه تا 18 ماهگی)- نوپا (5/1 تا 5/3 سالگی) و نوباوه (3سال تا پایان 5 سالگی) تشکیل و اداره می‌شود.(مفیدی، 1383، ص 44)

فضای آموزشی: تنظیم و بررسی وضعیت فیزیکی(از نظر زیبایی شناختی) متناسب با ویژگی‏های رشدی، مهارتی، نگرشی، نیازها و روش‌های یادگیری کودکان پیش دبستانی و دبستانی.

عناصر زیبایی شناختی

الف)رنگ: از عوامل موثر فضا در انتقال پیام رنگ فضا است، رنگ تاثیر زیادی بر روحیه و رفتار کاربران فضا دارد و هر رنگ حاوی پیام خاصی به بینندگان می‏باشد.  

ب) نور :یکی از عوامل موثر در طراحی فضا نور است که با میل و رغبت و تمرکز کاربر و ایجاد تنوع فضایی و تاکید رابطه دارد. حس تشخیص رنگ معمول ترین شکل احساس زیبایی شناسی به طور کلی است (پرتوی، 1352، ص 113).  

ج) فرم: فرم با ارزش‏ترین عنصر بصری است و بهترین وسیله بیان ذهنیات و تصورات انسانی است. وسیله‌ای بسیار با ارزش برای تفهیم و بیان‌اندیشه و تفکر انسان‌ها بوده است. عناصر تشکیل دهنده فرم شامل نقطه، خط، سطح، حجم و شکل است(نظارت، 1382، ص 33).

تعاریف عملیاتی

 زیبایی شناختی: در این پژوهش منظور از زیبایی شناختی عناصری مانند رنگ، نور و فرم است که باعث زیباترشدن محیط و لذت بردن و علاقه مندتر شدن کودک به فضای آموزشی می‏شود.

فضای آموزشی: منظور از فضای آموزشی در این پژوهش همان مراکز پیش از دبستان ویا مهدکودک‏ها هستندکه برای مراقبت، نگه داری و آموزش کودکان به وجود آمده‏اند.

پیش از دبستان: منظور از پیش از دبستان در این پژوهش تمامی کودکان تا پیش از ورود به دبستان که در مهدکودک‏ها نگه داری می‏شوند.

[1] Aesthetic

[2] aeshetica