پایان نامه بررسی رابطه سواد رسانه ای با سبک زندگی(مورد مطالعه) نوجوانان 15 تا 18 ساله دبیرستانی منطقه شش تهران

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی

چکیده

در عصر حاضر که ارتباطات مبتنی بر اطلاعات مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و تحولاتی شگرف را در عرصه جهانی رقم زده است, رسانه در مقام ابزاری مفید می تواند به انسان قرن بیست و یک کمک کند تا با استفاده از آخرین دستاوردهای علمی به زندگی دلخواه, آرمانی و پربار دست یابد; ضمن آن که اگر ابزار مزبور به اشتباه و یا همراه با سوء نیت به کار گرفته شود می تواند چون نیرویی ویران کننده و مصیبت بار عمل کند. برای این که بتوان در برابر رسانه های متکثر موجود مخاطبی داشت که بتواند در کنار بهره مندی آگاهانه و فعالانه از پیام های رسانه ای, زندگی خود را در برابر چالش ها و پیامدهای مخرب آن محافظت نماید; باید مهارتی نوین آموخته شود که از آن با نام سواد رسانه ای یاد می شود.

سواد رسانه ای علاوه بر توانایی ملحوظ در سواد سنتی که همان مهارت خواندن و نوشتن است, توانایی تحلیل و ارزشیابی پیام و قدرت انتقال اطلاعات موجود در پیام به دیگران را در قالب های مختلف و با ابزارهای گوناگون در انسان پدید می آورد. هم چنین با توان مند کردن فرد جهت درک شیوه کار و نحوه معنی سازی رسانه یعنی ماهیت پیام و اهداف تولید آن و نیز تاثیر رسانه بر مخاطب و تکنیک هایی گوناگون که برای این امر به کار گرفته می شود, او را از مصرف زدگی صرف خارج کرده و از سبک زندگی او در برابر اثرات مخرب رسانه صیانت می نماید. لذا مسئله اساسی پژوهش این است که چه رابطه ای بین سواد رسانه ای با سبک زندگی وجود دارد؟ برای یافتن پاسخ این مسئله در حوزه سواد رسانه ای از دیدگاه های پاتر, تامن و هابز, و پیرامون سبک زندگی از دیدگاه های وبر و وبلن استفاده شده است.

این تحقیق به لحاظ نوع اکتشافی, به لحاظ راهبرد کمی, و به لحاظ روش پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش شامل نوجوانان 15 تا 18 ساله دبیرستانی منطقه شش تهران, و حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان برابر با 379 نفر است که با روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسش نامه محقق ساخته از نوع بسته پاسخ بر اساس مقیاس پنج درجه ای لیکرت بوده, داده های تحقیق با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس مورد تحلیل قرار گرفت.

یافته های پژوهش حاکی است که بین سواد رسانه ای و ابعاد آن شامل آگاهی از اهداف پنهان پیام های رسانه ای, درک محتوای پیام های رسانه ای, گزینش آگاهانه پیام های رسانه ای, نگاه انتقادی به پیام های رسانه ای و در نهایت تجزیه و تحلیل پیام های رسانه ای با سبک زندگی و ابعاد آن شامل رفتار با والدین, ارتباط با جنس مخالف, تفریحات, رفتار در مدرسه و نوع لباس پوشیدن رابطه ای مثبت و معنی دار وجود دارد.

واژگان کلیدی: سواد رسانه ای, سبک زندگی, نوجوان

مقدمه

بسیاری تصور می کنند که کم و بیش دارای سواد رسانه ای هستند. نام بسیاری از تارنماها, آهنگ ها, کتاب ها, مجله ها, فیلم ها و برنامه های تلویزیونی را می دانند. چهره و نام شخصیت های مشهور را تشخیص می دهند. می دانند که چه طور باید مطالعه کنند. به راحتی می توانند موضوع اصلی را در فیلم های سینمایی و برنامه های تلویزیونی پیگیری کنند. معنی اصطلاحاتی چون فلش بک را دانسته و می دانند وقتی موسیقی متن ملایم یک فیلم با پای نهادن یکی از شخصیت های فیلم به صحنه ای خطرناک اوجی تکان دهنده می گیرد, باید بترسند. حتی ممکن است در انجام بازی های یارانه ای, دانلود آهنگ و آپلود ویدئو در صفحه اینترنتی شخصی مهارت لازم را داشته باشند. به طور مشخص می دانند که چه طور خود را در برابر رسانه ها قرار داده, اطلاعات را جذب کرده و خود را با آن ها سرگرم کنند. آیا این افراد دارای سواد رسانه ای هستند؟ بله البته. حجمی عظیم از اطلاعات را به دست آورده و مهارت هایی مهم را بسط داده اند. توانایی صحبت کردن با زبانی مشخص, خواندن, فهم تصاویر و پیگیری روایات دستاوردهایی هستند که اغلب آن ها را بدیهی می انگارند. نباید از فعالیت هایی که در آن ها موفق بوده اند صرف نظر کنند. با این وجود طرح این موضوع نیز مهم است که تمام انسان ها می توانند بسیار بیشتر از وضعیت فعلی سواد رسانه ای کسب کنند.

شاید سطح سواد رسانه ای برخی افراد به اندازه زمانی باشد که نوجوان بوده اند. از آن زمان تا کنون بنیان اطلاعاتی آن ها در برخی از انواع پیام های رسانه ای نظیر آهنگ های عامه پسند, فیلم های سینمایی, برنامه های تلویزیونی, بازی های رایانه ای و تارنماهای اینترنتی رشدی چشمگیر داشته است. در عین حال بنیان اطلاعاتی افراد در حوزه های دیگر مانند چگونگی تولید و برنامه ریزی پیام ها, مالکیت رسانه ها, اقتصاد و صنعت رسانه ای و چگونگی اعمال تاثیرات مستمر رسانه ای بر فرد و سبک زندگی مخاطب رشدی چندان نداشته است. از این رو سطح فعلی سواد رسانه ای افراد به آن ها اجازه می دهد کارهایی زیاد با رسانه ها انجام دهند. با این وجود اگر دانش خود را در سایر حوزه ها نیز پرورش دهند می توانند با کسب کنترل بیشتر, رهایی هر چه بیشتر خود را از مواجهات رسانه ای تمرین کنند(پاتر,1391,صص17و18).

هر چه بیشتر افراد نسبت به عملکرد رسانه ها و چگونگی تاثیر آن ها بر مخاطب آگاه شوند, کنترلی بیشتر بر تاثیرات رسانه ای داشته و بیشتر خود را از مخاطبان معمولی رسانه ها که اداره بخشی عظیم از زندگی خود را بر عهده رسانه ها گذاشته اند, بدون این که آن ها را بشناسند; جدا می کنند. اداره بخشی عظیم از زندگی خود را بر عهده رسانه ها گذاشتن یعنی چیزی بیشتر از صرف زمان و پول هر چند هر دو این ها نیز قابل توجه اند. رسانه ها به طور معمول عادات رویارویی افراد با رسانه ها را برنامه ریزی می کنند. نحوه نگریستن افراد به جهان را با طرح انتظارات شان از نحوه مصرف, روابط, جذابیت, موفقیت, شهرت, سلامت, حوادث دارای ارزش خبری, مسایل و راه حل ها توسط رسانه ها برنامه ریزی شده است. در سطحی به نسبت پایین از سواد رسانه ای, افراد به اندازه کافی می دانند که چه طور به پیام های رسانه ای دسترسی پیدا کنند ولی به اندازه کافی قادر نیستند از خود در برابر تاثیرات چشمگیر و مداوم رسانه ای در چارچوب شکل دهی به ادراک افراد از زندگی محافظت کنند.

اگر سبک زندگی افراد را در تعریفی موجز ترجیحات فردی در رفتار شخصی و مجموعه ای از طرز تلقی ها, شیوه های رفتاری, حالات و سلیقه ها بخوانیم همین که رسانه ها به تدریج زندگی را برای مردم تعریف کردند رفتار, نگرش ها و عواطف این افراد با این تعریف هم جهت می شود. رسانه ها به دلیل حضور مداوم و موثر در ایجاد و شکل گیری سبک های جدید زندگی از جاذبه های عینی و مجازی برخوردارند که نه تنها می توانند نیازهای اجتماعی افراد را به نوعی برآورده سازند بلکه فراتر از آن, در ساخت انسان جدید بر اساس نوعی از تفکر جمعی که در فرهنگ خاص هویت مدار ریشه ندارد تاثیرگذاری جدی داشته باشند. دستیابی به سطحی بالاتر از سواد رسانه ای به افراد این توانایی را می دهد تا به تدریج تعاریف رسانه ای را شکافته, خطوط رمزی را که رسانه ها در ذهن افراد برنامه ریزی کرده اند پاک کرده و دیدگاه های خود را جایگزین برنامه ریزی رسانه ای نمایند(پاتر,1391,صص17و18).

1-1- طرح مسئله

پژوهش حاضر پیرامون موضوع سواد رسانه ای و سبک زندگی و پرسش آغازین آن این است که مهارت سواد رسانه ای چه رابطه ای با سبک زندگی دارد. از سبک زندگی در حوزه روان شناسی و جامعه شناسی تعاریفی متعدد ارائه شده که اکثر قریب به اتفاق آنان سبک زندگی را روش زندگی و بازتابی کامل از ارزش های اجتماعی، شیوه برخورد، فعالیت‌ها و ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادات مصرفی فرد در زندگی می دانند که در پی فرایند جامعه پذیری به وجود آمده است.

در مورد شاخص های سبک زندگی اجماعی کلی مابین صاحبان رای وجود ندارد اما با تکیه بر این که برخی چون آدلر سبک زندگی را مجموعه ای از رفتار می دانند می توان برای آن مصادیقی یافت. در این میان سوبل بر این باور است که شاخص های سبک زندگی باید ابزاری بوده و در جامعه قابل تشخیص و مشاهده باشند. البته دیگر پژوهش گران نیز از مقوله مصرف, مصرف فرهنگی, و فعالیت های فراغت در مقام شاخص های سبک زندگی نام می برند. در کنار این شاخص ها می توان از شاخص هایی از جمله مدیریت بدن, الگوهای خرید, نام گذاری کودکان, رفتار خانوادگی, و الگوهای مصرف غذا نیز نام برد که گروهی دیگر از جامعه شناسان به آن ها تاکید دارند.[1]

عوامل متعدد اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, و فرهنگی بر سبک زندگی اثرگذارند که در این میان رسانه در مقام یکی از متغیرهای فرهنگی از عوامل موثر بر سبک زندگی قلمداد شده, مهم ترین شاخص در تغییر سبک زندگی در دنیای معاصر به شمار می رود. در حوزه ماهواره و فضای مجازی، وقتی فرد در مقابل تلویزیون های مختلف ماهواره ای و تنوع فضاهای اینترنتی قرار می گیرد ناخودآگاه احساس اختیار در انتخاب می کند اما به واقع فرد به شیوه جبری و مدیریت شده وارد این عرصه شده و تحت تاثیر این فضا قرار می گیرد یعنی اراده ای نامحسوس پشت تنوع و ذائقه سنجی شبکه های ماهواره ای و فضای مجازی برای جذب مخاطب و ایجاد تغییرات فرهنگی نهفته است.[2]

آمارها نشان می دهد در سال 1374 در تهران یک ‌درصد از مردم ماهواره داشته و از آن استفاده می‌کردند در حالی که در سال 1392 این میزان به 71‌ درصد رسید که این جهش آماری به معنای انفجار مصرف ماهواره است.[3]

نتایج تحقیقی دیگر حکایت از آن دارد که بین تماشای برنامه های شبکه های ماهواره با طلاق رابطه وجود دارد چرا که آمارها نشان از رشد دو برابری میزان این پدیده شوم در بازه زمانی 10 ساله از سال 1375 تا سال 1385 دارد.[4]

بدیهی است که تاثیر پیام های این رسانه بر نسل جدید بیش از دیگر نسل هاست چرا که نتایج پژوهشی دیگر نشان می دهد اما نسل جوان نسبت به نسل میان سال بیشتر از تلویزیون های ماهواره استفاده می کنند و این خود حاکی از آن است که هر چه میزان استفاده از ماهواره افزایش یابد، میزان گرایش به معیارهای مدرن در انتخاب پوشش افزایش و میزان گرایش به معیارهای سنتی در انتخاب پوشش کاهش می یابد.[5]

با عنایت به آمار ارائه شده, آن چه که اهمیت و چگونگی اثرگذاری رسانه ها بر سبک زندگی را مشخص می کند سواد رسانه ای است و نحوه مواجهه با رسانه و میزان اثرپذیری از آن منوط به میزان سواد رسانه ای فرد است. از آن جا که سواد رسانه ای گستره ای فراگیر است و شامل همه رسانه های ارتباط جمعی می شود بنابراین دارای ویژگی هایی است که مهم ترین آن ها پیوستاری و چند بعدی بودن آن است.

سواد رسانه ای مانند دماسنجی مدرج پیوستاری تلقی می شود که همه افراد در این پیوستار جایی را به خود اختصاص داده اند. هیچ نقطه ای بر این پیوستار وجود ندارد که به اتکای آن بتوان گفت کسی فاقد سواد رسانه ای است و هیچ نقطه ای نیز در بالاترین سطح این پیوستار نیست که موید سواد رسانه ای کامل کسی محسوب شود چرا که در این پیوستار همواره جا برای پیشرفت وجود دارد. البته جای افراد بر روی این پیوستار بر اساس دیدگاه و چشم انداز آن ها در ارتباط با رسانه ها تعیین می شود. هم چنین سواد رسانه ای که از چهار بعد شناختی, حسی, اخلاقی و زیباشناسی تکوین یافته مستلزم آن است که شخص دانش و اطلاعاتی که به دست می آورد فقط در بعد شناختی نبوده بلکه در بر گیرنده ابعادی دیگر چون احساسی, زیباشناختی و اخلاقی نیز بشود(پاتر,1385,ص81).

بر اساس آمار ارائه شده از سوی منابع رسمی مبنی بر این که 20 درصد افراد جامعه در فاصله سنی 15 تا 24 سال قرار دارند[6] می توان ادعا نمود که جامعه ایرانی جامعه ای جوان است و چون این قشر جامعه به ویژه نوجوانان پر مصرف ترین استفاده کنندگان از رسانه های نوین محسوب می شوند لذا ضریب نفوذ مصرف رسانه ای در بین آنان بیش از بقیه است. طیفی که از سواد فنی بالایی برخوردارند اما سواد رسانه ای آنان در سطحی بالا قرار ندارد که این مهم به طور طبیعی سبک زندگی آنان را در مواجهه با اثر پیام های رسانه ای بسیار آسیب پذیر می کند. پیام هایی که می توانند منجر به کاهش پایبندی آن ها به مباحث اخلاقی شده بر کیفیت روابط شان در نهادهای مختلف جامعه از جمله خانه و مدرسه هم چنین در روابط بین فردی هم چون ارتباط با جنس مخالف اثرگذار شوند.

لذا در این تحقیق با عنایت به مندرجات مذکور مبنی بر این که اکثر قریب به اتفاق نوجوانان به رسانه ها اجازه می دهند تا سبک زندگی آن ها را برنامه ریزی کنند, سعی می شود رابطه سواد رسانه ای با سبک زندگی در دوران نوجوانی طی بازه سنی 15تا 18 سال با تاکید بر شاغلان به تحصیل در دوره متوسطه دوم منطقه شش تهران در سال تحصیلی 1393-1392مورد بررسی قرار گیرد.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

با ورود وسایل ارتباط جمعی به عرصه اجتماع, قدرت دچار تحول شد و اطاعت پذیری جامعه تحت تاثیر شیوه های ناپیدا و غیرملموس اقناع و تبلیغ قرار گرفت. امروزه سبک زندگی انسان زیر بمباران پیام های رسانه ای قرار دارد کما این که تلویزیون در جایگاه یکی از تاثیرگذارترین رسانه های عصر حاضر نقشی عمده در شکل گیری رفتار, عقاید, عواطف و هم چنین روابط فردی و اجتماعی ایفا می کند. منتقدان بر این باورند که رسانه ها همان گونه که می تواند آگاه کنند, بیاموزانند, روشن سازند, ترغیب کنند, الهام بخشند و احساس برانگیزند; می تواند آسیب برسانند و گمراه کنند.

بنا به نظرسنجی ارائه شده از سوی منابع رسمی[7] میزان بینندگان تلویزیون های ماهواره ای در سطح کشور از 3/19درصد در سال1383 به 9/34 درصد در سال 1388 افزایش یافته است. شبکه های تلویزیونی فارسی زبان از جهت تعدد و تنوع نیز درخور توجه اند چرا که بر اساس آمار اعلام شده تعداد این تلویزیون ها از 3 شبکه در سال 1373 به 125شبکه در سال 1391رسیده که از این تعداد بیش از 13تلویزیون بیست و چهار ساعته فقط به پخش سریال و فیلم سینمایی اختصاص دارند. مخاطبان تلویزیون های ماهواره ای در کشور روزانه به طور متوسط 3 ساعت از وقت خود را به تماشای برنامه‌های مختلف اختصاص می‌دهند که رقم مزبور در روزهای تعطیل به 6 تا 7 ساعت می رسد. بخش اعظم این برنامه‌ها شامل فیلم‌های سینمایی، موسیقی و برنامه‌های سرگرم‌کننده و تفریحی و یا اخبار و برنامه‌های تحلیلی است. آمارها در سال جاری نیز حکایت از آن دارد که در سال 1393تعداد تلویزیون های ماهواره ای به ۱۴۸ شبکه رسیده یعنی طی 20 سال اخیر سالانه به طور متوسط 5 تلویزیون فارسی زبان با رویکرد ذائقه سنجی و نیز تغییر ذائقه مخاطب اضافه شده است.[8]  فصل مشترک نتایج این قبیل پژوهش ها نشانگر استفاده ناآگاهانه بخشی قابل توجه از مخاطبان شبکه های ماهواره ای و پیدایش نشانه هایی از انحطاط اخلاقی در میان این خیل عظیم از جمله نوجوانان است.

به موازات تلویزیون های ماهواره ای, اینترنت نیز امروزه بخشی مهم از زندگی نسل نوجوان را از جمله درس، سرگرمی و فعالیت­های اجتماعی تحت تاثیر قرار داده است. در زمینه اینترنت آمارها نشان می­دهد که در سال1373 یعنی یک سال پس از ورود اینترنت به ایران 250 هزار کاربر شهروند وجود داشت ولی در سال 1384 این تعداد به 15میلیون کاربر شهروند رسید. ایران در سال ۲۰۱۰ با 2/43 درصد ضریب نفوذ، بیشترین میزان استفاده از اینترنت را در غرب آسیا به خود اختصاص داد که طی آخرین آمار رسمی اعلام شده در حال حاضر 20 تا 25 درصد ایرانیان از اینترنت استفاده می‌کنند[9] که 5/4 میلیون نفر از آنان عضو شبکه اجتماعی فیس بوک هستند.[10] نیمی از این کاربر شهروندان میانگین سنی زیر 15سال را دارا هستند و از این تعداد 56 درصد علاقه ای زیاد به استفاده از فضاهای مجازی و بازی های رایانه ای در اوقات فراغت دارند. لازم به ذکر است که سالانه حدود 9 میلیون تارنما راه اندازی می شود که 12درصد آن ها غیر اخلاقی هستند[11].

استفاده گسترده از اینترنت علاوه بر مشکلات جسمی و روحی, از هم گسیختگی اجتماعی و خانوادگی را نیز در پی داشته است. در چنین شرایطی که رسانه ها از جمله تلویزیون های ماهواره ای و تارنماهای اینترنتی نقشی مهم را در پر کردن اوقات نوجوانان بازی می کنند, پرداختن به مهارت سواد رسانه ای و بررسی رابطه آن با سبک زندگی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

[1] www.farhangemrooz.com/print/5363

[2]  www.jameeirani.ir

[3] www.life.shafaqna.com/healthy-community/item/18190

[4] www.basijnews.ir/social/1393/04/11/print.html:id=2019775

[5]  www.ricac.ir/print.php?plugin:content.1419

[6]  www.amar.org.ir/Portals/0/Files/abstract/1390/sarshomari90_nahaii.pdf

[7]  مرکز تحقیقات صدا و سیما, خلاصه نتایج نظرسنجی درباره شبکه های ماهواره ای, شماره30

 [8] www.jameeirani.ir

[9]  www.fardanews.com/fa/print/237352

[10]  www.isna.ir/fa/print/93031809058

[11] www.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=81017002

Abstract

In the modern day that information-based communication has gone beyond geographical borders provided the world with a dramatic evolution, media as a useful tool may help the man in the 21th century to attain its ideal and fruitful living by using the state of art technologies; this is while should this tool has been used mistakenly and by bad intention, it can perform like a devastating and catastrophic force. Should we have some audiences against diverse media, being able to protect its living against its devastating challenges, besides wisely and actively benefiting from the media messages, it is necessary to learn a skill called as “Media Literacy”.

 Besides capability as mentioned in the traditional literacy, the same as reading and writing skills, it provides also the man with capability of analysis and evaluating the message as well as power of transferring the existing message to others in different formats and by various tools. By empowering the man for understanding the way it works, as well as how media can make the meaning, i.e. nature of the message and objectives for producing it and also influence of the media on the audiences and different techniques used for this reason, it could take him out of the mere consumerism and protects his lifestyle against destructive effects of the media. Therefore, this study is going to answer to this question is whether there is a correlation between media literacy and life style? To find an answer for this question, there has been used of perspective of media literacy Potter, Hobbes and Tamen and theories provided by sociologists such as Weblen and Weber.

 This is an exploratoried study based on its type and is quantitative based on its approach within is surveying method. The population of this study includes high school students between 15 and 18 years old in district 6 of Tehran and sample size taken by Krejcie and Morgan table equal to 379 that was selected by random sampling method.  Data collection tools include a questionnaire provided by the author of closed type based on Likert’s Five-Option Scale; data of this study were analyzed by SPSS.

The most important result of this study indicate that there is a significant correlation between media literacy and its dimensions including understanding the contents of media message, knowing the hidden objectives of a media message, deliberate choices of media messages, analysis of media messages, and a critical view to media messages with the lifestyle and its dimensions including behavior with parents, relationship with opposite sex, recreations, behavior in the school, and types of dressing.

Keywords: Media literacy, Lifestyle, Young adult