پایان نامه بررسی ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران و عوامل موثر بر آن در دوره پهلوی اول

پایان نامه ی کارشناسی ارشد علوم اجتماعی

این پژوهش در نظر دارد ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران و زمینه های اجتماعی تاثیرگذار برآن در دوره پهلوی اول را به بررسی و واکاوی بشیند ، برای این منظور در وهله اول پژوهش قصد آن را دارد تا به مراجعه به زمینه های اجتماعیی دخیل برساختار قشربندی همچون سنت های اجتماعی،دین و سیاست آنها را بررسی نموده و سپس با بیان اوضاع سیاسی اجتماعی ایران در دوره پهلوی اول وبررسی اوضاع بلوچستان در همان دوره ، به بررسی اقشار اجتماعی بپردازد.

تاریخچه مطالعاتی [1]

بررسی ساختار قشربندی اجتماعی در دوره قاجاریه از آغاز حکومت آغا محمد خان تا احمدشاه ، موضوع پژوهشی است که نسرین صفوی زاده با راهنمایی دکتر تنهایی و مشاوره دکتر توسلی در دوره کارشناسی ارشد خود در دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک انجام داده است.وی در قسمتی از پژوهش خویش چنین می نویسد:

جامعه ایرانی از زمانهای قدیم تا کنون بر پایه سه نهاد حکومت ، دین و اقتصاد به حیات خویش ادامه داده است و بنیان اجتماعی – اقتصادی قشربندی اجتماعی در دوره قاجاریه نیز مبتنی بر ترکیبی از اقتدار سیاسی ، اقتدار دینی و اقتدار اقتصادی بوده است . به طوری که ارتباط تفکیک ناپذیر این سه محور قدرت تاثیر شگرفی بر ساختار قشربندی اجتماعی این دوران داشت(صفوی زاده ، 154:1374).

خاستگاه و تعلقات طبقاتی زنان در قشر اصلی (طبقه فرادست) در نظام قشربندی اجتماعی ایران در دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان سلطنت احمدشاه موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی خانم زهرا نادری می باشد که در نیمسال دوم 83-82 در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز انجام داده است. در قسمتی از فصل استنتاج این پژوهش چنین آمده است :

ساختار استبدادی حکومت و فرهنگ سنتی ، موجبات محدودیت هایی را برای زنان فراهم نمود و او را در حصار خانه ها محبوس کرد اما این محدودیت ها مانع از تاثیر زنان ایرانی در حوادث و وقایع سیاسی و اجتماعی نگردید .......در عصر قاجار خصوصا از دوران سلطنت ناصرالدین شاه و بعد از شکست ایران از روسیه و انجام اصلاحات و اقدامات افرادی چون امیرکبیر و عباس میرزا و قائم مقام و رفت و آمد خارجیان و... زنان را از حق خود آگاه نمود( نادری ،245:1383).

بررسی ساختار طبقاتی قشر حاشیه ای در طبقه فرادست و تاثیرات آن در جریانات اجتماعی و سیاسی با توجه ساختار قشربندی جامعه ایران در دوره پهلوی دوم موضوع پایان نامه مهدی فراتی در مقطع کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی می باشد . وی در این پژوهش با بررسی اقشار نظامیان ،ملاکین بزرگ ،روحانیون و ... به  توصیف و نقش آنها پرداخته است:

در بررسی ساخت طبقاتی با توجه به ملاک چگونگی در اختیار داشتن وسایل و ابزار تولید و توزیع منابع طبیعی و انسانی و قدرت و ثروت و مشارکت در نظام تقسیم کار به مطالعه دو طبقه فرادست و فرو دست ، مشخص شد که طبقه فرادست که شامل دستگاه سلطنت،شاهزادگان ،ملاکین بزرگ ، تجار و روحانیون وابسته ، خوانین و سران نظامی می شد به دلیل مشارکت مستقیم آنها در نظام تقسیم کار اجتماعی و در تملک داشتن وسایل تولید و به تمرکز ثروت و قدرت و منزلت دست می یافته اند(فراتی ،151:1383).

تحقیقی دیگر تحت عنوان بررسی ساختار طبقاتی ایل قشقایی در دوره پهلوی اول را شهرام رشیدی به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک انجام داده است که وی پس از توصیف و تبیین ساختار به بررسی دو طبقه فرا دست و فرودست و هشت قشر موجود در جامعه آماری خود پرداخته است.

بررسی ساختار فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی و تفسیر طبقاتی قشر حاشیه نشین در شهر اسلام آباد غرب در محله شهرستانی در سال 1379 موضوع پژوهش پیان نامه رضا صیدمحمدی می باشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک انجام داده است.وی در قسمتی از پژوهش چنین عنوان می کند که:اکثز حاشیه نشینان مهاجرانی هستند که به دنبال آرزوها و امیدهای خود به شهر پناه آورده اندو انتظار داشتند که موقعیت بهتری در شهر عایدشان شود. اما به دلیل تخصص گرایی در شهر متاسفانه آنها به چنین موقعیت های دست نیافتند.

تمامی پژوهش های فوق از تئوری قشربندی اجتماعی ابوالحسن تنهایی در تحلیل های خود استفاده نموده اند.

قاسم سیاسر در پژوهشی تحت عنوان"مناسبات سرداران ، علما و تحصیل کردگان بلوچ با دولت مدرن "    به شرح چگونگی ورود نیروهای رضاخان به بلوچستان و بررسی اوضاع داخلی آن پرداخته است. وی با دیدی سیاسی چگونگی نفوذ نیروهای پهلوی به بلوچستان ، به بررسی مناسبات آنها با طبقه فرداست جامعه(علما ، تحصیل کردگان و سرداران) پرداخته است. از این میان خاندان علم را که نفوذ بیشتری در بلوچستان داشته اند ، بیش از همه مورد بررسی و واکاوی قرار داده است. کتاب مورد نظر می تواند اطلاعات خوبی در زمینه اوضاع سیاسی اجتماعی بلوچستان در اختیار خواننده قرار دهد. اما این کتاب به بررسی مفصل قشربندی در آن دوره نپرداخته است و باید از لابه لای مطالب آن به این ساختارها پی برد.

عبدالغنی دامنی در پژوهشی تحت عنوان" سیمای تاریخی بلوچستان " در بحثی تحت عنوان بافت اجتماعی بلوچستان به نقل از ناصر عسگری چنین می نویسد:

به بلوچستان که وارد می شوی دو گروه را می بینی که یکی لباس رسمی و دیگری لباس محلی پوشیده است ، با دقت روی دو گروه احساس می کنی که این دو گروه هیچ رابطه ای باهم ندارند ، از کنار یکدیدگر بی اعتنا می گذرند و به هم سلام نمی کنند و هیچ علامتی که نشان دهنده ارتباط آنها باشد دیده نمی شود. اگر از هر کدام در مورد دیگری چیزی بپرسی بدون تردید اظهار نظر بدبینانه ای می شنوی. آنها از یکدیگر خوششان نمی آید( دامنی ، 81:1380).

او در ادامه این مبحث دلایل این شکاف را عواملی چون علل تاریخی ، علل اجتماعی فرهنگی ، علل اقتصادی ، علل مذهبی و ... بیان می کند. مثلا او در شرح علل اجتماعی و فرهنگی چنین می نویسد:

ماموران و کارمندانی که بعد از سال 1307 به بلوچستان آمده اند ، همگی کسانی بودند که در شرایط خاص اجتماعی افکار خاصی پیدا کرده بودند که با افکار و عقاید و سنت های بلوچستان کاملا تفاوت داشت. فرهنگ کارمندان تازه وارد شباهتی به فرهنگ مردمان بلوچستان نداشت . آنها از این نظر از همه جهات با هم متفاوت بودند. کارمندان مدرسه رفته بودند...................این اختلاف فرهنگی سبب گردید که اختلاف گروه بومی و غیر بومی همچنان باقی بماند و دولت نیز هیچ هیچ اقدامی برای آشنا کردن و آشتی دادن آنها نکرد( همان منبع: 84).

عبدالودود سپاهی در پژوهشی تحت عنوان " بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی بلوچستان در دوره قاجار" به بررسی و شرح اتفاقات آن دوره پرداخته است. از دیدگاه وی توجه به بلوچستان در زمان قاجاریه توسط حکومت با توجه انگلیسی ها به بلوچستان همراه شد. قجرها برای گسترش مرز خود و انگلیسی ها برای ایجاد سپری دفاعی در کنار هندوستان متوجه بلوچستان شدند.در این پژوهش به طور تفضیلی به بیان مطالب پرداخته شده است.

حماسه سرایی در بلوچستان نام پژوهشی است که دکتر عبدالغفور  جهان دیده برای کتابش انتخاب کرده است.این پژوهش به شرح اشعار حماسی بلوچ پرداخته و در کنار آن ترجمه فارسی آنها را ذکر کرده است.هر چند که تحلیل های اجتماعی و زمینه های اجتماعی رشعر را ذکر نکرده اما از لابه لای اشعار می توان به اوضاع اجتماعی و همچنین ساختار قشربندی آن دوره پی برد.

موارد صدرالذکر نمونه هایی از پژوهش هایی بودند که می توانند اطلاعات مفیدی در زمینه بلوچ و بلوچستان و ساختار اجتماعی آن به ما بدهند. اما اکنون به بیان آن دسته از پژوهش هایی که در زمینه قشربندی اجتماعی شکل گرفته است ، می پردازیم:

زمینه های ساختاری پرخاشگری در قشر حاشیه ای (گزارش نمونه تحقیق:بیجه در واقعه پاکدشت)  اثر دکتر حسین ابوالحسن تنهایی است که به شرح و بیان موضوع پرداخته است. محقق در این پژوهش سعی برآن دارد که تلفیق روش چشم انداز نظری هربرت بلومر و اریک فرم و تغییر کاربست ملی آن به کاربری طبقاتی ، مدل دیالکتیکی چند اسلوبی و مدل قشربندی دیالکتیکی – تفسیری  به ایجاد و بسط یک مبانی نظری و نظریه ای تفسیرگرایانه در زمینه قشربندی اجتماعی بپردازد. او در این پژوهش به بررسی نقش فقر ، نوع کنش های اجتماعی و مواردی دیگر  بر پرخاشگری پرداخته است

دکتر محمود روح الامینی در پژوهشی به نام بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ به بررسی نظام قشربندی پرداخته است. او معتقد است که حافظ یک شاعر و عارف بوده و بیشترین اشعار او در قالب غزل سروده شده اند و غزل قالبی مناسب برای بیان اوضاع اجتماعی نیست و او چندان اعتقادی به نظام های زمینی ندارد و بیشتر تفکرات عرفانی را پذیرا می باشد، نمی توان در افکار و سروده های چنین فردی اطلاعات زیادی در خصوص نظام قشربندی پیدا نمود ، اما با دقت قشرهایی که می توان از اشعار او استنباط نمود بدین شرح می باشند: پادشاهان ،وزیران، صاحبان دیوان، محتسب ، قاضیان و مفتیان،صوفیان،کشاورزان و صنعتگران و بازاریان، فقیر و غنی ، ترک و مغول.

دگرگونی نظام قشربندی ایران از سقوط ساسانیان تا پایان امویان نام پژوهش شهرزاد ساسان پور و حسین مفتخری می باشد. در این پژوهش بیشتر سعی برآن شده است که نقش اسلام را در تغییر این ساختار مشخص نمایند. در این پوهش ذکر شده که با ورود اسلام به ایران اعراب و غیرایرانی های مسلمان پایگاه و جایگاه بالاتری در ایران پیدا نموده و همچنین دبیران ، کشاورزان و کارگران نیز تحرکی پیدا نموده اند.

بررسی  ساختار و تعلقات طبقاتی فرق کلامیه موضوع پایان نامه منصوره زارعان می باشد که در فصل پنجم چنین نتیجه گیری نموده است:

رهبران و رهروان شیعه از پایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بودند و مورد اعتماد و احترام مردم آن زمان بودند  لکن از نظر اقتصادی در سطح افراد فرودست جامعه زندگی می کردند( زارعان ، 117:1380).

بیان مساله [2]

قشربندی از جمله مباحث مطرح در علم جامعه شناسی می باشد.  قشربندی اجتماعی در هر جامعه ای نسبت به جوامع دیگر متمایز است. امکان دارد این ملاک در جامعه ای تمایزات قومی و نژادی باشد و در جامعه ای دیگر تحصیلات. قدرت ، ثروت ، تحصیلات ، تمایزات قومی و جنسی و پایگاه اجتماعی  از جمله مهم ترین ملاک های قشربندی می باشند. جامعه بلوچستان ایران یکی از جوامعی است که مانند سایر جوامع قشربندی در آن وجود دارد. مثلا مردم بومی افراد را به بلوچ و غیر بلوچ ، محلی و گجر[3] و... تقسیم بندی می کنند. باتوجه به ایستادگی مردم در مقابل حکومت پهلوی ، ورود قشون های نظامی به بلوچستان ایران با تاخیر همراه بود.سرانجام در سال 1307خورشیدی نیروهای رضاخان به فرماندهی امان الله جهانبانی وارد بلوچستان شدند. با توجه به ساخت عشیره ای بلوچستان نوعی دیگر از مناسبات بر جامعه حاکم شد. با این تغییر ، هیچ اعتراض و مبارزه ای توسط ذات های فرادست جامعه دیده نشد. اگر هم اعتراض هایی کوچک شکل می گرفت سریعا سرکوب می شد. در چنین شرایطی ، قشر بندی و طبقات اجتماعی به شدت در حال تغییر بودند و برای ذات های فرادست نیز گران تمام می شد.  بحث قشربندی یکی از مباحث اساسی و مهم در جامعه شناسی است که برای شناخت بیشتر و دقیق تر جامعه باید در این خصوص پژوهش نمود. از طرفی با توجه به اینکه تحقیق فوق در بلوچستان ایران دوره پهلوی اول انجام می شود که دلیل اصلی آن بکر بودن ساختار قشربندی در آن دوره می باشد و اکنون  ساختار قشربندی دستخوش تغییر شده است ، پس با دیدی تاریخی به موضوع نگریسته و آن را در دوره پهلوی اول بحث می کنیم . این پژوهش قصد آن را دارد که با نگاهی ژرف به این جامعه که همواره مردمانش حس قوم مداری[4]بالایی دارند ، در وهله اول عوامل اجتماعی تاثیر گذار بر ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان را  مشخص نموده و بر اساس تئوری ترکیبی قشربندی در جامعه شناسی تفسیری- ریشه ای ابوالحسن تنهایی به بررسی و توصیف ساختار قشربندی این جامعه بپردازد.از آنجاییکه بحث قشربندی از جمله مهم ترین مباحث در علم جامعه شناسی می باشد و متاسفانه در بلوچستان ایران هیچ گونه پژوهشی در این زمینه شکل نگرفته است ، بنابراین لازم به نظر می رسد که در این زمینه تحقیقاتی اساسی شکل گیرد.

اهداف مطالعاتی [5]

این پژوهش قصد دارد که ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران در دوره پهلوی اول و زمینه های اجتماعی تاثیرگذار بر آن را بر اساس تئوری قشربندی اجتماعی دکتر ابوالحسن تنهایی مورد بررسی و واکاوی قرار دهد. به همین جهت این پژوهش دارای اهداف ذیل می باشد:

هدف اصلی پژوهش: بررسی و شناخت ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران هدف اصلی این پژوهش می باشد.

اهداف فرعی:

شناخت و تعیین نقش سنت های اجتماعی بر ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران

شناخت و تعیین نقش ساختار سیاسی (حکومت های محلی و مرکزی) بر ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران

شناخت و تعیین نقش دین بر ساختار قشربندی اجتماعی بلوچستان ایران

بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی ایران در دوره پهلوی اول

بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی بلوچستان ایران در دوره پهلوی اول

اهمیت مطالعاتی [6]

از آنجاییکه مبحث قشربندی اجتماعی از مباحث مهم و کلیدی در جامعه شناسی است ، واضح می باشد که باید به طور دقیق به این مبحث اساسی پرداخته شود. بلوچستان از جوامع سنتی ایران می باشد که به  گواهی تاریخ مردمانش هیچ وقت اجازه ورود بیگانگان به خاک ایران نداه اند. پس منطقه به لحاظ استراتیژیکی بسیار مهم می باشد.یکی از این اقدامات  ، مبارزه بلوچ ها با سربازان انگلیسی می باشد که  در سال 1917 میلادی قصد ورود به خاک ایران را داشتند ، که از بلوچ های ایرانی شکست خوردند. لذا شناخت دقیق از ترکیب طبقاتی و قشربندی آنها بسیار مهم است. با توجه به اینکه اکنون ساختار اجتماعی بلوچستان نیز به دلیل ورود مدرنیته تا حدی از بین رفته ، لذا ضروری است با نگاهی تاریخی به موضوع پرداخته شود. و دوره پهلوی اول که دوره ظهور دولت مدرن در ایران و تغیر ساختارها در جوامع سنتی و بخصوص جامعه بلوچ نشین  است ، نیز می تواند دوره ای مناسب برای پژوهش مذکور باشد.

اصطلاح شناسی [7]

قشر[8]:

قشر از علم زمین شناسی به عاریت گرفته شده است. زمین شناسان به وجود لایه های مختلف فوقانی و تحتانی زمین در یک نقطه معین اشاره دارند. قشر مجموعه ای از پایگاه هاست که این پایگاه ها در ویژگی بهره مندی از مقادیر ثروت ، منزلت و قدرت تا آن حد به هم شبیه هستند که به مانند یک واحد اجتماعی با آنها رفتار شود(ربانی و انصاری ، 2:1385).

قشر اجتماعی[9]

مجموعه ای متشکل از تعدادی از اشخاص یا گروه هایی که در فرآیند قشربندی اجتماعی در یک سطح جای گرفته اند ، می باشد( همان منبع :2).

قشربندی اجتماعی[10]

وجود نابرابری های سازمان یافته بین گروه ها در جامعه از لحاظ دسترسی به پاداش های مادی یا نمادین تعریف می شود( همان منبع :1).

پایگاه اجتماعی[11]

به موقعیت اجتماعی یا جایگاهی اطلاق می شود که فرد در گروه یا در مرتبه اجتماعی یک گروه در مقایسه با گروه های دیگر احراز می کند( کوئن ،12:1388).

نقش[12]

به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پایگاه معینی را احراز کرده است ، انتظار دارند(همان منبع).

پایگاه انتسابی[13]

پایگاهی که از آغاز تولد به فرد محول شده ، عمدتا بر زمینه های خانوادگی نوزاد استوار است . جنسیت ، دین ، نژاد ، ثروت و معیارهای اجتماعی ، همگی از طریق والدین و خانواده به فرد منتقل می شود( همان منبع ، 81).

پایگاه اکتسابی[14]

به موقعیتی اطلاق می شود که بر اساس تلاش و کاری که فرد از خود بروز داده یا استعدادها یا مهارتهایی که از خود نشان داده است، استوار است(همان منبع) .

طبقه اجتماعی[15]

طبقه اجتماعی به بخشی از جامعه اطلاق می شود که به لحاظ داشتن ارزش های مشترک ، منزلت اجتماعی معین ، فعالیتهای دسته جمعی ، میزان ثروت و دیگر دارایی های شخصی و نیز آداب معاشرت با دیگر بخش های همان جامعه متفاوت باشد(ربانی و انصاری ، 7:1385).

گروه های قومی[16]

گروه قومی گروهی است که اعضای آن ویژگی های فرهنگی یکسانی دارند.این ویژگیها عبارتند از : دین زبان و ملیت. گروه های قومی از نظر جسمی وجوه مشترک ندارند ، بلکه دارای ویژگی های فرهنگی یکسانی هستند( همان منبع :10).

استبداد شرقی[17]

استبداد شرقی به طور اخص به ویژگیهای ساختار سیاسی جوامع آسیایی و در معنای عام آن بر ویژگی های ساختار سیاسی کلیه کشورهایی که شیوه تولید آسیایی در آنها رواج بوده ، دلالت دارد. معمولا ویتفوگل در این حوزه  تلاش های زیادی نموده است که وی در این خصوص چنین می گوید: استبداد شرقی نه تنها نوعی حکومت بلکه نوعی ساختار اجتماعی در کلیت آن است که جوامع آب سالار نیز گفته می شوند که خصوصیات آنها عبارتند از:1-حکومت مطلقه 2- مدیریت دیوان سالارانه متمرکز 3- فقدان اشرافیت ثابت 4- بی اهمیت بودن بردگان و...( عبدی ، 38:1385).

اقتدار[18]

به معنای توانایی اعمال نفوذ بر دیگران است. درادبیات سیاسی ، اقتدار کاربرد مشروع زور است.اقتدار مشروع اقتداری قانونی ، عادلانه و بر حق است.در نتیجه اجباز یا اعمال زور از جانب شخص واجد اقتدار موجه به شمار می رود( گارثویت ، 13:1387).

قدرت:[19]

فرصتی است که در چهارچوب رابطه ی اجتماعی وجود دارد و به فرد امکان می دهد تا قطع نظر از مبنایی که فرصت مذکور برآن استوار است، اراده اش را حتی علی رغم میل دیگران بر آنها تحمیل کند( همان منبع :16).

[1] -Background of the study

[2] -Statement of the problem

- برگرفته از کلمه قجر می باشد. از دوره قاجاریه تمامی غیربومیان در بلوچستان گجر نامیده شده اند.[3]

[4] - Ethnocentrism

[5] - Purposes of the study

[6] -Importance of the study

[7] -Ternslogy

[8] -stratum

[9] -social stratum

[10] -social stratification

[11] -social status

[12] -role

[13] -achieved status

[14] -ascribed status

[15] -social class

[16] -ethnic group

[17] -oriental despotism

[18] -authority

[19] -power