پایان نامه مطالعه رابطه فرم و محتوا در تزیینات شمعدان ها و قندیل های دوره صفویه

پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده هنر و معماری اردکان

شهریور1393

در دوران صفویه شاه اسماعیل مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی سلسله صفوی اعلام کرد. تداوم و عمر طولانی این سلسله و استحکام جنبه های مذهبی و فرهنگی موجب تقویت و تحکیم سنت هنری آن گردید. در این دوره فلزکاری و ساخت و قلمزنی  مصنوعات طلا، نقره، برنج و مس ابعاد وسیعی داشت. از ویژگی های آثار فلزی این دوره، طرح و فرم شمعدانهای بسیار حجیم و سنگین در قرن هشتم و نهم هجری جای خود را به ظرافت شکل و خطی داده است؛ که به زبان فارسی اعم از اشعار عرفانی و نام ائمه به خصوص نام حضرت علی(ع) به تنهای و یا در کنار الله و محمد(ص)، دعا در مدح دوازده امام وقسمت­هایی از دعای پر فیض ناد­علی در این دوره دیده می­شود. کتیبه­های موجود بر بدنه آنها عموماً به خط ثلث و نسخ و نستعلیق است. ما در این تحقیق به روش تحلیلی و توصیفی، بنیادی به بررسی شمعدان­ها و قندیل­ها پرداخته­ایم.

کلمات کلیدی: دوره صفویه، هنر فلز کاری، تزیین، فرم ومحتوا، شمعدان، قندیل، آلات روشنایی

مقدمه

هنر فلزکاری ایران بازتاب جامعه­ای است که آن رآفریده است. اگر چه درمتن تاریخ ایران به هنر، به ویژه هنر فلزکاری توجه زیادی نشده و بدین لحاظ چهره­های بسیاری از هنرمندان بخصوص فلزکاران را غبار فراموشی فرا گرفته است؛ اما شاهکارهای به جا مانده گواهانی پر معنی از اندیشمندی و سخت کوشی آنان در آفرینش هنرهای ارزنده ایرانی است. این هنر که در شمال شرقی ایران، خراسان و ماوراءالنهر شکوفا شده است. متاسفانه به دلیل پایین بودن دمای ذوب فلزات گرانبها، بسیار محتمل بوده است که اشیایی که از فلزات ساخته شده­اند، ذوب شده ومجدداً بکار گرفته شوند.

آغاز تولد دوباره­ی فلزکاری پس از حمله مغولان از اوایل سده ی هفتم­/ سیزدهم میلادی در غرب ایران پدیدار گشت و به تدریج تا اواسط سده هشتم­/ چهاردهم میلادی به خطه­ی فارس و غرب خراسان نفوذ یافت. شاه اسماعیل نخستین شاه ایرانی بود که پس از مرگ آخرین پادشاه ساسانی بعد از هشتصد و پنجاه سال استیلا و حکومت عرب­ها، و تاتار­ها، بار دیگر کشور را منسجم کرد و حکومتی شیعی – ایرانی برقرار کرد. وی توجه فراوانی به فرهنگ و هنر ایران داشت و همین امر باعث شد دوباره در هنرهایی که درآن دوره متأثر از فرهنگ مغولی اواخر دوره تیموری بودند، شیوه­های ایرانی رواج یابند. با روی کار آمدن دودمان صفوی باب تازه­ای در مکتب هنر ایران گشوده شد؛ تا جایی که عصر طلایی هنر در ایران را باید مقارن حکومت همین دودمان دانست.

هنرمندان و فلزکاران این دوره از دواصل تشیع و ملی­گرایی – در آن زمان در جامعه رواج یافته و در حال گسترش و توسعه بود – الهام می­گرفتند واین اصل را در کارهایشان به کار می­بستند و سعی می­کردند تا از خط فارسی برای کتابت خوشنویسی استفاده کنند، مثلاً در نقره کوبی و حکاکی ظروف، پایه­های شمعدان و پایه­های نوشتار اشعار فارسی با خطوط خوش نستعلیق جایگزین کتیبه­های عربی شد. به جز مضامینِ مفاهیم اسلامی مانند آیات قرآنی، احادیث چهارده معصوم و اسامی آنان با توجه به نفوذ رواج بسیاری داشت و معمولاً در قالب خطوط نسخ و ثلث تحریر می­شدند و سایر نوشتار های این زمان بر روی آثار فلزی به خط نستعلیق و توأم با نقوش گل و برگ یا ترکیبات متنوع خطوط اسلیمی و هندسی به دست خوشنویسان صورت گرفت؛ در این میان هنر خوشنویسی علاوه بر نقش تزئینی خود، روح اسلامی را تجلی می­ساخت و این هنر نقش مهمی را در بیان گرایش و احساسات هنرمند ایفا می­نمود.

از آنجای که منابع مستقیم در ارتباط با موضوع فلزکاری دوره صفوی وبررسی شمعدان­ها و قندیل­های این دوره وجود نداشت کوشش شده تا با استعانت از همه منابع اعم ازکتب و مقالات چاپ شده فارسی و استفاده از اینترنت و استفاده آثار موجود در موزه ملی ایران و موزه آذزبایجان غربی به مطالعه هنر فلزکاری این دوره پرداخته و تزئینات شمعدان­ها و قندیل­های دوره صفویه را مورد بررسی قرار داده­ایم.

این تحقیق شامل شش فصل می­باشد؛ که در ابتدا ضمن بررسی کلیات تحقیق به اهداف آن پرداخته شده است. در فصل دوم به سیر تکاملی هنر فلز کاری دوره اسلامی و سابقه آن در ایران پرداخته­ایم و در حد امکان نمونه­هایی از دوره های مختلف را بیان کرده­ایم. در فصل سوم به بررسی فن تزئینات و کتیبه  شناسی این دوره و نوع فلزات آن را بررسی نموده­ایم . و در فصل چهارم به ادبیات قندیل ها و شمعدانهای این دوره را توضیح داده­ایم؛ در فصل پنجم به بررسی چند نمونه از شمعدان­ها و قندیل های دوره صفویه پرداخته شده است؛ و در نهایت در فصل ششم به نتیجه گیری پرداخته­ایم.

به هر حال چنانکه به یقین هیچ تحقیقی خالی از اشکال نیست، این نوشتار نیز با همه تلاش نگارنده، کامل و بدون ایراد نخواهد بود. امیدوارم اساتید و خوانندگان با رهنمودهایشان کاستی­ها را تذکر دهند تا الهام بخش پژوهشگر در تحقیقات آینده باشد. انشا الله.

فصل اول کلیات

-1 شرح موضوع

در حدود دو قرن حکومت شیعی که ایران پس از چند قرن حکومت محلی گشته و اعتلای انواع هنرها فراهم شده؛ فلزکاری عصر صفویه همگام با دیگر هنرها بر پایه سنت­های قدیم استمرار یافت و در سایه هنر پروری حاکمان به رشد و شکوفایی رسید. چنانکه از آثار به جا مانده از این عصر، گواه روشنی در پیشرفت هنری است که از آمیزش سبک­های مختلف قبل از صفویان ایجاد شد و انجام به جایگاه درخشان و بسیار متفاوت خود رسیده است. فلزکاران این عصر، اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز را جایگزین نقوش درشت و زمخت رایج در عهد تیموری و سلجوقی کردند؛ ظروف از جنس مس و برنج بیشتر رواج یافت و در سایه مهارت سازندگان، آثار با کیفیت و نفیس ساخته شدند. در اثر گسترش اعتقادات شیعی و روحیه­ی ملی گرایی استفاده از دعا­های شیعی و نیز اشعار فارسی با خطوط ایرانی همچون نستعلیق، نمود فراوانی در آثار فلزی دوره صفویه یافت. بنابر­این ویژگی ایرانی بودن یکی از مشخصه­های محصولات و تولیدات این دوره است آثار بدست آمده از دوره صفویه که در در موزه و مجموعه­های داخلی و خارجی نگه داری میشوند؛ به خوبی انعکاس دهنده دیدگاه های مذهبی حامیان خود و بازتاب نگرش اجتماعی جامع آن روزگار می­باشد، به طوری که در این پایان­نامه به بررسی آثار جمع آوری شده، می­توان این تاثیرات را بر روی فرم و محتوا ونوع کاربردی آن­ها مشاهده کرد. نتیجه حاصل از این بررسی، علاوه بر شاخصه­های فرهنگی و هنری؛ کاربرد مواد ومصالح، محتوای آثار واستفاده از خط نگاره ها به زبان فارسی در دوره صفویه را نشان دهیم.

1-2 بیان سوالات در تحقیق

آیا عناصر مذهبی، بر آثار فلزی دوران صفویه تاثیر گذاشته اند؟

شاخصه­های تزئینی و محتوایی آثار فلزی دوران صفویه چه چیزهایی بوده­اند؟

 رابطه فرم و محتوادر تزیینات شمدانها و قندیل های دوره صفویه چگونه بود؟

1-3 اهداف واهمیت انجام تحقیق

هدف از این تحقیق، بررسی تغییراتی است که در تزیینات و فرم شمعدان ها و قندیل­های دوره صفویه رخ داده است؛ شکل و جنس آثار تا حدی رشد کرده که امروزه؛ اوج هنرهای فلزکاری ایران در دوره صفوی می­دانند و سبکی که امروزه درکنده­کاری و ترصیع و قلمزنی آثار هنری فلزکاری رایج است برگرفته از همان دوره دانسته­اند. استفاده از خط نستعلیق به عنوان خطی کاملاً ایرانی  از جمله این موارد است که با مطالعه­ی نمونه­های تاریخی موجود می­توان به سابقه آن در هنر ایران می­توان پی­برد.

1-4 روش انجام تحقیق

با توجه به موضوع کار، در روند نگارش این پایان نامه از منابع کتابخانه ای مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به کمبود نمونه­های قندیل ها و شمعدان­ های دوره صفویه از مقالات و آثار موزه­های موجود در موزه ملی ایران و موزه آذربایجان غربی و سایت های اینترنتی در تدوین این پژوهش استفاده شده است؛ و بخشی از این تحقیق به صورت میدانی و مصاحبه با مجموعه داران موزه­ها انجام گرفته است.

1-5 پیشینه تحقیق

در کتاب فلزکاری عصر سلجوقی و صفویه نوشته محمد افروغ برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب به ذهن متبادر می­شود، نویسنده تنها به بازگویی مطالبی تکراری پرداخته و مطلب جدیدی به اطلاعات قبلی نیافزوده است. حتی ازتصاویر مناسبی نیز استفاده نشده و تعداد تصاویر بسیار کمتر از آن است که بتوان آن را مورد بررسی قرار داد. از همین نویسنده مقاله­ای نیز با عنوانی مشابه در دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره دوازدهم  به چاپ رسیده و در آن به سه نمونه ظروف فلزی صفوی پرداخته شده است.

از مقالات چاپ شده یک مقاله که از لحاظ محتوا و تصاویر نزدیکی بیشتری به موضوع تحقیق این پایان نامه دارد اشاره می­کنم: بررسی مضامین و خط نگاره­های شمعدان­ها و قندیل­های دوره صفوی، موزه ملی که نویسنده آن مریم فراست است. در این مقاله هم به بررسی سه نمونه از قندیل­های این دوره و پنج نمونه از شمعدان­های دوره صفوی پرداخته شده است.

از مقالات چاپ شده به دو مقاله که به یک قندیل اشاره شده و توضیحی در این باره نوشته شده یکی مقاله خانم نازله رحمانی در مجله گلستان قرآن، با عنوان معرفی یک قندیل استثنایی از دوره صفویه است که در تزئینات این قندیل از آیات سوره نور و دعای ناد­علی تزئین شده است. و دیگری در مقاله خانم فاطمه حاتمی که در مجله فقه اصول: وقف میراث جاودان است.

از منابع دیگر مقاله دکتر علی سجادی با عنوان بررسی و تحلیل نقوش قندیلی بکار رفته بر روی محرابهای سنگی و کاشی و سنگ قبرها، از این منظر که آیا این نقوش نمادین یا کاربردی هستند و پرداخته شده است.

در مقاله میثم جلالی با عنوان پایه شمعدان های صفوی در موزه مرکزی آستان قدس به بررسی دو نمونه شمعدان­های دوره صفوی در موزه مرکزی آستان قدس که از اقلام روشنایی از بعد هنر و فرهنگی، معرفی شده است.

1-6 مشکلات پیش رو

مشکلات اساسی که در این تحقیقِ پژوهشی وجود داشت:

نبود کتب و منابع کافی مرتبط با تحقیقِ پژوهشی

دسترسی نداشتن به شمعدان­ها و قندیل­های (به تعداد مورد نیاز) دوره صفویه

 عدم دسترسی به تصاویر مناسب و با کیفیت

1-7 جامعه آماری

            ما در این تحقیق به بررسی چهار نمونه از قندیل­ها و هفده نمونه از شمعدان­های دوران صفویه پرداخته­ایم.

فصل دوم

تاریخچه فلزکاری پس از اسلام تا دوره صفوی

 2-1  فلزکاری قرون اولیه

فلزکاری اسلامی، آثار فلزی کشورهایی را در بر می­گیرد که به طور موقت یا دائم تحت حمایت حکومت اسلامی از سال 622 م به بعد قرار داشت و دین اسلام، بر پیشرفت این روش­ها ، تاثیر گذاشت. (وارد 1384: 9)

تزئین آثار فلزی مصنوعات زرین و سیمین متعلق به صدر اسلام ماهیت فرهنگی مادی که مورد بهره­وری توانگران آن دوران قرارداشت و الگوی اصلی آن ها رومی بود. بشقاب دسته­دار سطل اغلب شکل­های چراغ، شمعدان چند شاخه، صندلی، جواهر، اقلام کوچک آرایشی و بزکی انواع تشت و مشربه و پایه چراغ­ها گلابی شکل، تنها بخشی از فهرست کامل آن مصنوعات فلزی را تشکیل می­دهند. و شایان توجه این که از آن پس ریخته­های تازه­ای ماخذ از اشیاء فلزی به کار رفته در جوامع دیگر ندرتاً دیده می­شود. شکل­های دیگری که نفوذ گسترده از سوی استادان فلزگری، و از سوی دیگر بر پسند عمومی گذاردند منحصر به فرد بودن به اشیائی تولید شده در پیشه­های وابسته به فلزکاری، لیکن با کار ماده­های متفاوت، در این گونه مواد مشاهده می­گردد که نفوذ شکلی و شیوه ای عموماً از ماده گرانتر به کار ماده ارزانتر صورت می­پذیرفته است. مثلاً بدلسازی یا تقلید­گری با مفرغ از روی ریخت و هیئت کلی جعبه های عاجی انجام می­گرفت. یا همچنین گلاب­پاش­های نقره­ای به ریخت گلاب­پاش­های شیشه­ای شکننده که مسلماً نفیس تر به شمار می­آمده­اند. (فریه1374: 171،179).

ظروفی که ماده اولیه آنها فلز بود و تزئیناتی استادانه داشت آن قدر ظریف و زیبا بودند که آنها را ذوب نمی­کردند یا آن­ها را تعمیر، تعدیل و یا تزئینات به آنها اضافه و از آن زدوده می­شد. و در مورد کارهای فلزی مرصع شده جواهرات آنها برداشته و جمع آوری می­شدند. از این گونه آثار شمار قابل توجهی باقی مانده که فلز کاری اسلامی را تشکیل می­دهد. (وارد 1384 : 14 )

همانطور که شمایل­ها و بت­ها در ادیان پیشین ممنوع بوده تزئینات پیکره ای هم توسط اسلام منع شده و اشکال انسان و حیوان در تزئینات لوازم مساجد یا اماکن متبرکه به کار نرفته است و استفاده از طرح های جایگزین و مختلف مانند زنجیرهای طوماری اسلیمی، نقش مایه های هندسی و کتیبه ها را ترویج و تشویق نموده. خط عربی، روش برگزیده­ی ارتباطی خداوند در سراسر قرآن، قرینه­ی اسلامی مجموعه­های پیکره دار و شمایل­هایی شد که پیام دین مسیحیت و ادیان دیگر را بیان می­کردند. خوشنویسی؛ حرفه ای افتخار آمیز بود. (همان: 19)

خط عربی در سطر افقی از راست به چپ نوشته می­شود که راست همانا پهنه کار و کوشش باشد و چپ­جای دل و بدین گونه سیری است از بیرون به درون. (بورکهارت 1365 :57)

در دوران اسلامی هنر آفرینان توانستند از فلزاتی مانند آهن و مفرغ، مس و برنج ظروف و اشیاء نفیسی بسازند که همگی نشانی از غنای ذوق و قریحه نزادی سازندگان آنهاست.

فلزکاران این عصر استثنائاً ظروف واشیای دیگری از زر و سیم با نقوش و تصویر انسان، جانوران جهت بزرگان و امیران می ساختند که به اتکای قدرت خاصه خویش از احکام شرعی سرپیچی کرده و از این ظروف استفاده می کردند. (فرد،حیدرآبادیان1388: 138)

ادامه اسلوب تزئینی ساسانی در فلزکاری اوایل دوره اسلامی بخصوص در ظروف نقره که اشتباهاً به دوره ساسانی نسبت داده می­شود کاملاً مشهود است. چندین ظرف نقره که مناظر شکار و صور انسانی سبک ساسانی روی آن ها نقش شده، به اوایل دوره اسلامی تعلق دارد . روی بعضی از آنها نام صاحب ظرف به خط و زبان پهلوی نقش گردیده و بدین وسیله می­توان تاریخ ساخت آنها را معین کرد. ( دیماند 1383 : 134 )

حکاکی فلز از دیرباز درایران رایج بود. اما نقره نشاندن روی فلز ظاهراً از ایالات شرقی نفوذ کرده به ویژه از شهر هرات مرکز ایالات خراسان، آغاز و به سایر نقاط ایران رسیده است. ظروف نقره با تصویر حیوانات و طیور یک دسته مهم از فلز کاری ساسانی، دوره بعد از ساسانی را تشکیل می­دهد و در این دوره قلمزنی و حکاکی بیشتر از برجسته کاری در ظروف به کار رفته. آثار به دست آمده از موزه آرمیتاژ که متعلق به این دوران است ، ظرفی است جنگ بین شیر و غزال، روی آن نقش شده است. طرز ترسیم بدن حیوانات و عضلات و صورت و یال و دقت در کشیدن طرح تصویر حاکی از آن است که این ظرف نه تنها بعد از دوره ساسانی ساخته شده، بلکه تاریخ آن در حدود قرن 10 میلادی است. (دیماند1383: 135)

سبک نقش این ظروف کاملاً اسلامی است و می توان آن را پیشرو و اسلوب سلجوقی به شمار آورد. طرح­های تزئینی نباتی که دارای بعضی از خصوصیات عصر ساسانی است بسیاری از خصائص ممتازه آن را از قبیل برگ­های مدور و برگ نخل قلبی شکل، که مشابه آن ها در آسیای وسطی ساخته شده است.

مصنوعات فلزی که به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده­اند اگرچه بیشتر آنها منسوب به ادوار اولیه اسلامی هستند ولی روح فنی ساسانی در آن ها تجلی می­کند و بیشتر از بخوردان و ظرف­های آبخوری هستند که به شکل مرغابی، خروس، آهو، اسب و یا شیر ساخته شده­اند و در آثار نفیس از قبیل شمعدان­ها و ابریقهائی که منسوب به قرن 6 هجری  12 میلادی است بکار برده­اند. (محمد حسن 1363: 257،256 )

بیشتر این آثار فلزی ایران که فعلاً در دست است و راجع به دو قرن 3 تا 6 (9 تا 12 میلادی) است در خراسان، همدان، ری و سمرقند به دست آمده است و بیشتر تزئینات آن اشکال حیوانات و شاخه­های نباتات و خطوط کوفی است که با کمال دقت و زیبایی قلمزنی شده است ولی رنگی که آن­ها را فرا گرفته است مانع از ظهور تباین بین تزئینات و جاهایی است که نقش و نگاری ندارد. ( همان : 257 )

البته اشیای طلایی و نقره­ای اسلامی زیادی باقی نمانده، زیرا دین اسلام، تدفین کالا و اجناس را همراه  مرده منع کرده است. فلزات ارزشمند به منظور استفاده در زمان­های مورد نیاز، ذوب یا برای طرح تصاویر و تزئینات رایج، اصلاح و تغییر داده می شد. فرهنگ­های مشهور برای کار زرگری خود همواره سنت تدفینی پیچیده و دقیق داشتند. (وارد 1384 : 10 ) 

Abstract

In the era of the safavidshi’a was the official religion of the reign of Esmael The king. The continuity and the long life of this religion helped through the consolidation and the strengthening of the artistic tradition of this era. Duning this time metalworking,Engraving,and making gold,silver,brass,and copper artifacts was very popular. The forms and designs of candlesticks during this era were transformed from the large and heavy designs of the eighth and ninth centuries to the elegant figures and linear designs of the safavid era; These linear designs are clearly shown as the names of Imams especially the name of Imam AliMuhammad, and the names of god, and the prayers about them (especially the famous prayer of Nadeh Ali) which are written on their framework with the fonts and calligraphies of Sols, Naskh,and Nastaliq.

منابع و مأخذ

مقاله ها

جلالی، میثم، پایه شمعدان های صفوی در موزه مرکزی آستان قدس، مجله مشکوه – شماره 99 تابستان 1387، صفحه 115تا 120

حاتمی،فاطمه،قندیلنمادنورالهی،مجلهفقهواصول: وقفمیراثجاویدان،شماره 54،تابستان 1385،سال 14،صفحه 50 تا 68

خزائی،محمد،حسینی،قسیم،محمد،نقشمایههایتزئینیدرسنگنگارههایصحناتابکیآستانمقدسهحضرتمعصومه (س)،تهرانماههنر، شماره 128،سال 1388،صفحه 26 تا33

خودی،الدوز،معانینمادینشیردرهنرایران،کتابماههنر،مهروآبان 1385،شماره 97 و98، صفحه 96تا 105

رحمانی،نازله،معرفییکقندیلاستثناییازدورهصفویه،گلستانقرآن،دورهجدیدخرداد 1380،شماره 68،صفحه 22تا 26

شریعت،زهرا،حضورنمادینامامعلی(ع) درخطنگارههایفلزکاریصفویهوقاجاریه، دوفصل­نامهمطالعاتهنراسلامی،شماره 6، بهار و تابستان 1386، صفحه 77تا 92

صلواتی،مرجان،نمادشناسیبیرقایرانباستانتاآغازدورانصفوی،فصلنامههنرهایتجسمینقشمایه،سالاولشمارهاولتابستان 1387،صفحه 61 تا 72

فردپور،سارا،نگاهیبرفرمونقوششمعدانهایدورهاسلامی،دوفصلنامهعلمی– پژوهشی ، هنرهای تجسمی نقش مایه، سال چهارم، شماره 7 بهار و تابستان1390،صفحه 97 تا 109

فراست، مریم،بررسیمضامینخطنگارههایشمعدانهاو قندیلهایدورانصفوی (موزهملی) ،دوفصلنامههنراسلامی 1384،شماره 3،صفحه 61 تا 67

نوروزی طلب، دکتر علیرضا، افروغ، محمد، بررسی فرم و تزیین و محتوای در فلز کاری دوران سلجوقی وصفوی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی/شماره 12 بهار و تابستان 1389، صفحه 113تا 128

کتاب ها

اسکارچیان، جیانروبرتو،تاریخهنرایران: زندوقاجار، ترجمهیعقوبآژند،انتشاراتمولی 1384،  تهران

 العبیدی، صلاح، آثار فلزی مکتب موصل در عصرعباسی، ترجمه حسین افروغ، محمد، احمدی، مسعود احمدی، انتشارات جمال هنر، تهران1390

افروغ، محمد،فلزکاریدورهسلجوقیو صفویه،انتشاراتجمالهنر 1389، چاپ اول، تهران

بورکهارت، تیتوس،هنراسلامیزبانوبیان،ترجمه مسعود رجی­نیا، انتشارات صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران 1365، چاپ اول، تهران

برند،باربارا،هنراسلامی،ترجمهمهنازشایستهفر،انتشاراتموسسهمطالعاتهنراسلامی1383

پرایس، کریستین،تاریخهنراسلامی،ترجمهمسعودرجبنیا،انتشاراتامیرکبیر 1391،چاپ اول، تهران

پوپ،آرتوراپهام،شاهکارهنرایران،نگارشدکترپرویز خانلری،انتشاراتعلمیفرهنگی 1380

توحیدی،فائق،مبانیهنرهایفلزکاری،نگارگریو... ، انتشارات سمیرا، چاپ اول 1386، تهران

 دیماند، موریس استون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، انتشارات علمی فرهنگی 1383، چاپ سوم، تهران

دهخدا،علیاکبر،لغتنامهدهخدا،انتشاراتسازمانچاپدانشگاهتهران 1349

دهخدا،علیاکبر،لغتنامهدهخدا،انتشاراتسازمانچاپدانشگاهتهران 1339

ذابح،ابوالفضل،خوشنویسیدرجهاناسلام،نشر فرهنگ وهنر1364، ،شماره 8

سیدصدر،ابوالقاسم،دایرهالمعارفهنرهایصنایعدستیوحروفمربوطبهآن،انتشاراتدانش 1388،چاپدوم،تهران

 سبحان، عباس، اطلس چهارده قرن هنر خوشنویسی از آغاز تا امروز، انتشارات موسسه جغرافیایی وکاریکاتورگرافی 1381

 عباسی فرد، ،فرناز، حیدر آبادیان، شهرام، هنر فلزکاری اسلامی، انتشارات سبحان 1388، چاپ اول، تهران

عمید،حسن،فرهنگعمید،نشرتهران: اشجع: میکائیل 1390 چاپدوم

 فریه، ر.دبلیو،هنرهایایرانترجمهپرویزمرزبان،نشرپژوهشفرزانروز 1374

محمدحسن،زکی، تاریخ صنایع ایران ((بعد از اسلام))، ترجمه محمد علی خلیلی، نشر اقبال 1363،چاپ اول

وارد،ریچل،مجموعهآثارهنراسلامیفلزکاریاسلامی،ترجمهدکترمهنازشایستهفر،انتشاراتموسسهمطالعاتهنراسلامی 1384

 هان، جیمز، فرهنگ نگارگری نماد ها در هنر شرق وغرب،ترجمه رقیه بهزادی فرهنگ معاصر 1380، تهران

پایان نامه

ابراهیمی،یعقوب،بررسینقوشانسانیآثارفلزیعصرسلجوقی (درموزهایرانباستان) ،استادراهنماسوسنبیاتی،مقطعارشد،دانشگاهآزادهنراسلامیواحدتهرانمرکز،1385

پژواک، آذین، تاثیر اجتماعی وفرهنگی برکتیبه­های ظروف فلزی دوره صفوی، استاد راهنما غلامعلی حاتم و کوروش قانونی، مقطع ارشد، دانشکده هنر اسلامی تبریز، 1390

ثابتسروستانی،مژده،بررسیفرموتزییندرشمعدانهایفلزیدورهتیموری،استادراهنماشهریارشکرپور ،مقطع کارشناسی، دانشکده هنر اسلامی تبریز، 1391

کریمی،حسین،بررسیسیرتحولیخطونوشتاردرایرانباستانو تداومآنبهصورتخوشنویسیدرهنراسلامی،استادراهنمااکبربهجت،مقطعکارشناسیارشد،دانشگاهازاداسلامیواحدشبستر، 91

اسناد و مدارک

موزه ملی ایران (گنجینه هنر اسلامی)

موزه رضا عباسی (تالار اسلامی 2 / ویترین شماره 28)

موزه آذربایجان غربی

منابع اینترنتی

1-     برزین، پروین. “نگاهی به تحول صنعت فلزکاری در ساخت اشیاء هنری در ایران“. دوره7، ش73 (آبان47): ص8-13، تصویر.

موسسه دایره المعارف الفقه الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام ،جلد اول صفحه 6413 

کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی/ بحثی نو در قندیل

http://www.farhang 1404.com          

http//www.artglass.blogfa.com/post/17

http//www.ghaphic.ir

http//www.superstock.com

http//www.aqm.ir

http://www.metmuseum.org

http://www.lizaphoenix