پایان نامه نظری: بررسی محوریت وقف در توسعه پایدار اقتصادی ( عملی :طراحی شهرک دانشجویی )

پایان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد در رشته مهندسی معماری اسلامینیم‌سال دوم سال تحصیلی 93 - 1392

چکیده:

          موقوفات در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراکز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی   تأثیر فراوانی داشته و توانسته­اند در دوره­های مختلف تاریخ، منشأ حرکت­های مؤثری باشند.  پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه­های دینی­ آن باعث می­شود، که توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به عمل آید. در تاریخ، مدارس علمیه ، مساجد ، تکایا، حسینیه­ها و حتی کاروانسراهای بسیاری دیده می­شود که محصول وقف هستند. بی­تردید هر یک از این نهادها و مراکز در شکل­گیری نظام فکری و علمی جامعه نقش حائز اهمیتی داشته­اند.  اما  تأثیر مثبت وقف فقط منوط به دوران گذشته نمی­شود بلکه در دوران مدرن امروزی که شاهد شکل­گیری روز افزون تفکر توسعه پایدار در تمامی زمینه­ها به خصوص توسعه پایدار شهری هستیم فرهنگ وقف با توجه به  تأثیری که در ماندگاری و پایایی توسعه اقتصادی دارا می‌باشد  می‌تواند به عنوان عاملی چاره گشا در نظام دینی ایران  با توجه به مؤلفه‌های خود مؤثر واقع شود.

          در پژوهش حاضر در باره نتایج و آثار وقف به خصوص در توسعه پایدار اقتصادی در شهرک­های دانشجویی به صورت واقعی و عینی بحث می‌شود . این پژوهش در قالب مطالعه توصیفی تحلیلی و گذشته نگر با توجه به ادبیات معماری شهر شیراز شروع و با مطالعات میدانی و انجام فرایند تحقیق به ارائه راهکارها و ایده پردازی می­رسد. طبیعی است که مطالعه و پژوهش در این زمینه می‌تواند راهنمای مناسبی برای گسترش فرهنگ وقف و سوق  دادن امکانات جامعه به سوی فراهم آوردن بسترهای مناسب آموزشی، تحقیقی و نظایر آن باشد.

کلید واژه­ها: وقف، توسعه پایدار ، توسعه پایدار اقتصادی، شهرک­های دانشجویی

مقدمه:

            آدمی به حکم فطرت خویش، نوع دوستی و دیگر خواهی را ارج می‌نهد و از تماشای رنج بینوایان آزرده خاطر می­گردد و جان خویش را با یاری محرومان آرامش میبخشد. تاریخ و فرهنگ، آئین ما با وقف و خیر اندیشی واقفان و بیدار دلانی در آمیخته است که نام وی را بر صحیفه ایثار و رادمردی رقم زده­اند (شاکر ، 1373 ص87).

             انسان امروز همچون نیاکان خویش به خوبی در یافته است بسیاری از معضلات که در زمینه‌های مختلف گریبان­گیر مردم یک جامعه است تنها از طریق دستگاه­های اجرایی قابل حل نبوده و مشارکت و معاضدت و یاری خود مردم را می­طلبد. اگر وقف در جامعه نهادینه شود افراد خیر و نیکوکار بخش قابل توجهی از کمبودها و تنگناهای جامعه را خودشناسی کرده و اموال و دارایی­های خود را داوطلبانه در جهت رفع آن‌ها به کار خواهند بست. متاسفانه این نهاد‌های مردمی با وجود برخورداری از قدمت و سابقه پر افتخار تاریخی آن گونه که شایسته است فراگیر نشده و نقش و  تأثیرات فرهنگی و تربیتی آن در ابعاد گوناگون تا حدودی مکتوم و مستور مانده است. در اجرای برنامه‌های بلند مدت و میان مدت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آنچه ذهن برنامه ریزان را بیشتر به خود مشغول می­کند، محدودیت‌های منابع در مقابل مصارف بی حد و حصر است. در نتیجه کشورهایی در این امر موفق خواهند بود که بتوانند از تعدد و تنوع مالی برخوردار باشند. در کشور ما درآمدهای بالقوه موقوفات در صورت شناسایی کامل بهرهبرداری بهینه می‌تواند به طور مستقیم و غیر مستقیم بخشی از نیازهای کشور را تامین کند. یکی از ابعاد وقف بعد اقتصادی آن است در این تحقیق سعی شده است گوشه‌ایی از وقف با رویکرد اقتصادی آن مورد توجه قرار گیرد ( خمینی، 1376).

وقف بارزترین و روشن ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات صالحات است که منشا خدمات فراوان اقتصادی، رفاهی، و بهداشتی در جامعه گردیده است. وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه و ... در سراسر کشورهای جهان شاهد و گواه آن است( دریکوند، 1386).

با این اوصاف بدیهی است توصیه فرهنگ وقف و تلاش برای دست یابی و موفقیت آن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان یکی از مسائل و دل مشغولی‌های مسئولان و صاحب نظران در کشورهای اسلامی و برخی کشورهای غیر اسلامی می­باشد( ارجمند نیا، 1380،ص 10).

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 تعریف مسئله و اهمیت آن

وقف که درآن اصل مال یا ملک می­ماند و منافع و عواید آن در امور عام­المنفعه مصرف می­شود در ساماندهی زندگی فردی و اجتماعی نقش فراوانی دارد.

نماد وقف در ادوار گذشته نیز وجود داشته و پس از اسلام با  تأثیر از جهان­بینی اسلامی به صورت جهت دار مطرح می­شود. هم­چنان که در صدر اسلام نیز مسبوق است بسیاری از موقوفات نه تنها به عنوان پشتوانه اقتصادی نظام اسلامی محسوب می­شوند بلکه در کم کردن فاصله طبقاتی و نهایتا تامین عدالت اجتماعی نقش مؤثری را ایفا می­کند. در مجموع با نهاد وقف که در آن مالکیت خصوصی به نوعی مالکیت عمومی تبدیل می­شود مراکز مختلف آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و اقتصادی ایجاد می­گردد که این امر در شهرنشینی جوامع که از مؤلفه­های توسعه اقتصادی است نقش قابل توجهی دارند؛ و به شهرها نوعی برجستگی دینی، تاریخی و اقتصادی خواهد بخشید و توسعه را همراه با عدالت اجتماعی به ارمغان خواهد آورد( شاکر 1373، ص 87 ).

براساس  تأثیری که فرهنگ وقف در ماندگاری و پایایی توسعه اقتصادی دارا می­باشد می‌تواند در پیشبرد اهداف توسعه پایدار نقش موثری را ایفا نماید.  توسعه پایدار در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست است. توسعه پایدار چهار جنبه دارد: پایداری در منابع طبیعی ، پایداری سیاسی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی، در حقیقت توسعه پایدار تنها بر جنبه زیست محیطی اتفاقی تمرکز ندارد بلکه به جنبه­های اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه می­کند .توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است( دانشنامه حقوق اقتصادی ، 1391، ش 1).

یکی از عوامل مهم توسعه و پیشرفت در هر جامعه آموزش و پرورش است. تاریخ آموزش و پرورش در ایران به دوران­های باستانی و آریایی­های نخستین می­رسد. در دوره مادها، کودکان و نوجوانان راه و رسم زندگانی و کار و جنگاوری را درخانه و قبیله می­آموختند. آموزش رسمی مخصوص روحانیان بود و مردم دیگر از خواندن و نوشتن بی­بهره بودند. در دوران هخامنشی آموزش رسمی ویژه موبدان، شاهزادگان و دولتمردان بود. اما چون در آیین زرتشت آموزش و پرورش مهم شمرده می­شد، مردم ایران اخلاق و مهارتهای سودمند را به فرزندان خود آموزش می­دادند . در دوره ساسانی فرهنگ و تمدن ایرانی به شرق و غرب گسترش یافت اما هنوز هم آموزش به گروهی خاص محدود می­شد (مستوفی، 1377، ص3).

با ورود اسلام به ایران تحولاتی در نحوه آموزش به وجود آمد. با توجه به اهمیتی که اسلام به شریعت و عدالت اجتماعی و تجلی ارزشهای انسانی نهاد موجب گسترش و ارتقاء سطح آموزش برای اقشار مختلف جامعه گردید( فصل نامه تاریخ اسلام ، 1391 ، ش5).

ازجمله مواردی که پس از ورود اسلام به ایران مورد توجه قرارگرفت هنر و معماری ایران است. با توجه به رویکرد عدالت محوری اسلام و اینکه تمام افراد جامعه می‌توانند به طور یکسان از امکانات جامعه بهره مند شوند، بناهای عام­المنفعه و عملکردهای جدید به وجود آمد که از جمله می‌توان به فضاهایی مانند: مساجد، آب انبارها، حمام و کاروانسراها و... اشاره کرد. وجود این فضاها و عملکردهای جدید باعث ایجاد هنر و معماری نوین گردید که با ارتقای معماری گذشته و به کارگیری اصول مبانی اسلام هنر و معماری ایرانی اسلامی را شکل داد (خطیبی، 1390).

مساجد، مدارس و حوزه­های علمیه جزء اولین فضاهای آموزشی بوده­اند، حوزه‌های علمیه از آن دسته فضاهایی بودند که محل اسکان و تحصیل دانش آموختگان توامان در یک مجموعه قرار داشت. این گونه فضاها طی سال­ها با به وجود آمدن مؤسس ات و مجتمع‌های دانشگاهی ارتقاء یافت اما همواره معایب و کاستی‌هایی به همراه داشته­اند.

حال با توجه به مباحث یاد شده سوال این است که چگونه می‌توان با بهره­وری از رویکرد اقتصادی توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف موجب ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی شویم؟

1-2 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

انجام تحقیق در هر زمینه علمی، به دلایل مختلفی صورت می‌گیرد، از جمله این دلایل می‌توان به گسست دانش در آن زمینه یا نبود تحقیق جامع اشاره کرد. تحقیق حاضر از جمله تحقیقات بکر و جدید است که تا بحال انجام نشده است و ضروری است که به آن پرداخته شود.

تاکنون موضوع وقف و موقوفات از ابعاد مختلفی چون فقهی، حقوقی، قضایی و اعتقادی بررسی شده و بعضی از پژوهش­ها بر تأثیر آن‌ها بر محیط­های شهری و روستایی تأکید دارند. اما در زمینه تأثیر وقف در نظام آموزشی به ویژه شهر شیراز پژوهشی صورت نگرفته است. در پژوهش حاضر این موضوع به شکل مبسوط و کامل با مؤلفه­های تحقیق بررسی شده است.

از دیگر دلایل اهمیت تحقیق در ارتباط با موضوع مورد مطالعه، نیاز به ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی و برآورده کردن آن از طریق توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف است.

1-3 اهداف تحقیق

1-3-1 اهداف کلی:

هدف اصلی از طراحی شهرک دانشجویی، علاوه بر اینکه پاسخگوی نیازهای ساکنین در مقیاس شهری– کشوری است، موجب زنده نگاهداشتن هنر اصیل ایرانی در شهر شیراز می‌گردد.

طراحی این مجموعه با هدف احیای فصل مشترک فرهنگ وقف و معماری و معرفی و انتقال این میراث از گذشتگان به نسل­های آینده.

ایجاد مکانی جهت رسیدن به یک کیفیت محوری در فضای معماری که سبب ایجاد بهبود شرایط آموزشی در چهارچوب فرهنگ وقف و توسعه پایدار اقتصادی می‌شود.

1-3-2 اهداف اختصاصی:

این مجموعه علاوه بر آموزش و ایجاد مکانی برای پرورش بدون دغدغه مالی برای دانشجویان در شهر شیراز، اهداف اختصاصی زیر را دنبال می‌کند:

ایجاد مکانی جهت معرفی پیشینه فرهنگی- هنری شیراز هم در هنر و هم در معماری .

ایجاد مکانی جهت احیاء و حفظ فرهنگ وقف.  

اشتغال­زایی و افزایش اشتغال. ایجاد مکانی که موجب تعامل هرچه بیشتر بین هنرمندان، وقف کنندگان و جامعه شود.

ایجاد شهرکی متناسب برای زندگی موقت وشرایط رفاهی و اجتماعی برای دانشجویان

ایجاد زمینه روشن جهت بازیابی تفکر وقف برای کسانی که به این امور می‌پردازند.

1-4 سوالات تحقیق

1-  چگونه می‌توان با بهره وری از رویکرد اقتصادی توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف موجب ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی شویم؟

2- نقش مؤلفه‌های غیرکالبدی و معنوی همچون مفهوم وقف در کالبد شهرک دانشجویی چگونه نمایان می­گردد؟

1-5  فرضیه‌های تحقیق

به نظر می­رسد این شهرک دانشجویی،  پاسخگوی نیازهای علمی دانشجویان و تأمین منابع مالی آنان باشد.

به نظر می­رسد این مجموعه بتواند پیوندی در جهت وقف و توسعه پایدار اقتصادی در شهرک­های دانشجویی ایجاد کند.

1-6 نوع و روش تحقیق

این پژوهش با توجه به فرضیه‌های فوق از لحاظ هدف کاربردی و با روش­های ترکیبی تحقیق از جمله روش مطالعات موردی، توصیفی، تحلیلی انجام گرفته است زیرا از طرفی در پی توصیف و شناخت شرایط موجود ( توصیف) و از طرف دیگر در پی تحلیل مفاهیم و کشف عناصر و مفاهیم اصلی است .

1-6-1 روش گردآوری اطلاعات

در این پژوهش از روش توصیفی و تحلیلی، تکنیک اسنادی (کتابخانه‌ای و اینترنت) استفاده و همچنین مطالعات میدانی و پیمایشی نیز به کاربرده می شود.

-6-2 روش گرد آوری اطلاعات(میدانی ، کتابخانه­ای و غیره )

مطالعات کتابخانه‌ای با بررسی نمونه‌های موردی و ...

1-7 منابع تحقیق:

در این تحقیق از سه گونه منبع استفاده شده است . 1 – منابع روایی: مهمترین منبع برای جمع آوری وقف است. کتاب­هایی مانند بحار النوار، کافی، نهج البلاغه و ... در این طبقه قرار می­گیرند. 2- منابه تاریخی و تفسیری افزون بر منابع روایی : برخی منابع تاریخی نیز منابع خوبی برای دستیابی به موضوع وقف است. این کتاب­ها نیز مورد استفاده قرار گرفته­اند. 3- کتاب­ها و مقالاتی که در زمینه اثرات وقف، وقف در اسلام، وقف در نهاد‌های آموزشی، کارکرد وقف در اقتصاد، اقتصاد پایدار و ... نیز در این پژوهش مورد برسی قرار گرفته‌اند.

1-8 ابزار گردآوری اطلاعات

گردآوری منابع براساس روش­های میدانی. کتابخانه‌ای. برداشت و مطالعه وضع موجود ابنیه سنتی و استفاده از پروژه‌ای مشابه.

1- جداول،

2- اینترنت،

3- کتاب­های مرتبط،

4 – بانک­های اطلاعاتی معتبر و شبکه­های کامپیوتری و غیره ...

1-9 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

در این تحقیق از روش تحلیلی توصیفی و با بررسی  نمونه‌های موردی انجام می‌شود. حل مساله طراحی به صورت یک فرآیند ،صورت می‌پذیرد: شناخت – پالایش- تجزیه تحلیل – ایده پردازی- کانسپت – ساختار- طرح اولیه/نهایی.

در این پژوهش داده‌ها به طور مستقیم تحلیل و تفسیر می­شوند. ضمن مطالعه مستمر ابتدا همه داده‌ها به طور جداگانه مقوله بندی و به دنبال آن مقوله‌های مورد مطالعه کد گذاری ، دسته بندی، مقایسه، و پس از آن مورد تفسبر قرار می­گیرند.  در صورت نیاز از تحلیل­های توصیفی وتحلیل­های همبستگی نیز استفاده می­شود.

1-10 پیشینه تحقیق

وقف همواره در فرهنگ ایران زمین جایگاه والایی در نزد عموم مردم دارا بوده و هست. با توجه به پیشینه فرهنگ وقف در دوران پیش از اسلام، و همچنین بعد از ورود اسلام به ایران و تأکید قرآن بر سنت وقف، این ارزش به مرتبه‌ای والا در جامعه تبدیل شد.

فرهنگ وقف امروز به عنوان یکی از راهکارهای پیشرفت فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ...  در سطح جامعه به شمار می‌رود. اهمیت این موضوع  در توسعه پایدار جامعه موجب پژوهش­های متعددی  در این راستا شده است که از این میان می‌توان به: اسناد تاریخی مانند وقف نامه ربع رشیدی  در تبریز و وقف نامه امامزاده سید محمد بن موسی الکاظم در شیراز اشاره نمود. در زمینه شناخت فلسفه و موجودیت وقف، افرادی چون: سید  مجتبی سجادی جزی، طاهره مهتابی زیناب، ابوالفضل مشکینی، فریده شریفی، ابو سعید احمد سلمان ، کتب متعددی تألیف نموده­اند. همچنین در  راستای نقش وقف در شکل گیری و توسعه معماری و شهرسازی ایران افرادی چون، آزیتا بلالی اسکویی، رفیع کافیه، محمد هادی عرفان، علی  فادران، شهرام یوسفی فر، م.سعیدونی، ابراهیم فلاح، محمد حکیمی، محمد خوش چهره ، م.سیاه جامه، ناصر جهانیان، مصطفی سلیمی‌فر، تحقیق و بررسی نموده‌اند.

در تاریخ وقف می‌توان به خواجه نصیر الدین طوسی اشاره کرد که پس از تأسیس رصد خانه مراغه، سهمی از اوقاف را برای رصدخانه و علمایی که در آن مقیم بودند مصرف میکرد. اموال اوقاف به گونه‌ای خرج می­شد که همه مسلمانان به خصوص علویان و شیعیان از منافع آن بهره مند می‌شدند. به هر دانشمندی براساس رشته تحصیلی مستمری داده می شد و  بالاترین مستمری‌ها را فلاسفه، فقها و طبیبان داشتند ( ابن کثیر ، 1407ق ، ج 13، ص 215). خواجه نصیر از منابع اوقاف برای بهبود وضع اقتصادی طالبان علم  استفاده می­کرد و این کمک‌ها به طور مستمر برای همه دانشمندان مسلمان به خصوص علمای شیعه ادامه داشت( فوطی، 1407ق، 180).

از افراد دیگر می‌توان  به خواجه رشید الدین که در زمان الجایتو به وزارت رسید نام برد . بدون تردید یکی از اقدامات مهم خواجه رشیدالدین، اقدامات فرهنگی به خصوص گسترش موقوفات بوده است.  در وقف نامه ربع رشیدی که امروزه به خط خود او موجود است، شرح اقلام و موقوفات آمده و مشخص شده است که از هر شهر و دیه چه مقدار املاک و اموال وقف شده است ( ابرو ، انجمن آثار ملی، ص 95).

با همه کوششی که در حفظ و حراست موقوفات انجام می گرفت اما گاه دیده می‌شد  که حتی در عهد اسلامی حکومت، ملازمان و بزرگان حکومتی به خصوص اشراف فئودال ایلی، املاک وقفی را تصرف می کردند و در کار آن اخلال به وجود می­آوردند ( حدیث امروز، 1381، ص10).

حال می‌توان این فرهنگ با ارزش را در توسعه پایدار اقتصادی و بالابردن سطح آموزش در یک مجموع آموزشی به کار برد.

1-11 روند تحقیق

مسئله اساسی در طرح‌های پژوهشی از این نوع گزینش و معین کردن مقوله‌هاست، مقوله‌ها باید عمدتا منعکس کننده اهداف پژوهش باشند. مقوله‌های مورد برسی در این پژوهش عبارتند از:

اهداف وقف

اثرات وقف بر توسعه پایدار اقتصادی

 تأثیر گذاری از این مؤلفه‌ها در جهت رفاه در محیط‌های آموزشی

برای شروع در این تحقیق، پس  از آنکه  محقق منطقه‌ای را در نظر گرفت  اقدام  به گردآوری اطلاعات به صورت کلی و اجمالی میکند . بررسی موضوع در این زمینه با   مطالعه عمیق  به  همراه  فیش یرداری  و ثبت موضوعات مورد نظر محقق شده است. و در نهایت با توجه به کارکرد موضوع و مؤلفه‌های  بدست آمده به  پیاده سازی و تطبیق با معماری در منطقه مورد مطالعه می‌انجامد. 

Abstract:

Devotions have great impacts on the establishment and survival of the institutions and cultural, economic and social centers and they have been the origins of useful revolutions during decades. The conjunction between devotion and religion and the religious backups are the reasons for the great focus on this field. During the history, religious schools, mosques, inns etc… have been the results of devotions and with no doubt, all of these places have positive influences on the intellectual and scientific system of the society. Obviously these influences don’t belong to the past only, and they have great impacts on all fields such as sustainable urban development and durability and reliability of economic development in the modern era also.

In this research, we discuss about the results of devotion in durability and reliability of economic development of student’s towns. This research suggests some guidelines and ideas regarding the architectural literature of Shiraz, in a form of descriptive- analytic studies. The researches in this fields can lead to useful guidelines for the developing of the devotion cultures and providing context of appropriate training and researching.

Key words: devotion, sustainable economic development, student’s towns

 فهرست منابع:

اشراق عبدالمجید (بی تا)، طرح جامع شیراز، وزارت مسکن و شهرسازی

اشکذری، خلیلیان (1380) "اصول اقتصادی قانون اساسی با نگاهی به توسعه پایدار"، معرفت، ش 41، 33-46.

افسر، کرامت الله( 1375) "تاریخ بافت قدیم شیراز"، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، نشرقطره.

امیدیانی،سیدحسین(1378)، "ربع رشیدی، مجتمع بزرگ وقفی، علمی و آموزشی در تبریز (قرن هشتم هجری سیزدهم میلادی)"، ش 27، 50-71.

بلر،شیلا( 1787)، "الگوهای هنرپروری و آفرینش هنری در ایران دوره­ی ایلخانیان(مورد خواجه رشیدالدین)"، هنر و معماری، ش 13.

بلر، شیلا (1387)، "معماری و جامعه در دوره‌ی ایلخانیان (تحلیل وقف نامه‌ی ربع رشیدی)، ترجمه مهرداد قیومی"، هنرومعماری، ش 13، 48-73.

پرخیده، احمد؛ تاجیک، مهدی( 1390)، "نقش و اهمیت امنیت اقتصادی در تأمین رشد و توسعه پایدار"، ش59، 13-16.

پور احمدی، حسین (1384) "مبانی استرتژیک اصلاح سیاست­های توسعه اقتصادی و اولویت­های دولت در ایران" ، فصلنامه مطالعات راهبردی، ش4 .

پویای ایرانی، منیره( 138  6) "نمود طبقات و مشاغل در مکاتبات رشیدی"، علامه، ش 16، 1-24.

پیرنیا، محمدکریم(1387) ، معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان ، انتشارات سروش دانش، تهران،.

تقوی نژاددیلمی، محمدرضا ( 1392)، "معماری و شهرسازی و شهرنشینی ایران در گذر زمان" ،انتشارات سیلولی.

حائری،محمدحسن(1378)،  تأثیر وقف بر اقتصاد اسلامی، ش 62-65، 255-279.

حجت، عیسی (1381)، "حرفی از جنس زمان: نگاهی نو به شیوه­های آموزش معماری درایرا"، نشریه هنرهای زیبا، شماره 12.

حسنوی، رضا و پزشکان ، امیر (1386) ، تبین مفهوم سرمایه اجتماعی و نقش آن در توسعه ، مدیریت فردا، 47-35.

حیدری،حسین؛کاردوست،خدیجه(1392)، مبانی عوامل و گستره وقف و شبه وقف، وقف میراث جاویدان، ش 81، 17-52.

خوب نظر، حسن ( 1380) "  تاریخ شیراز از آغاز تا ابتدای کریم خان زند"  ، نشر سخن.

رستم پور ، فریبا ( 1387) اقتصاد جهان: جدیت در نیل به توسعه پایدار ،اقنصاد جهان ،  ش 47، 20-20.

رفیعی، محمد تقی ،(1388) امنیت سرمایه گذاری کلید توسعه پایدار اقتصادی ایران ، مجله اقتصادی ، 55-54

ریاحی، محمدحسین( 1391)، "وقف در مدارس اصفهان عصر صفوی و مروری بر ویژگی­های برخی وقف نامه­های آن" ، وقف میراث جاویدان، ش 77-78، 119-180.

ریاحی سامانی،نادر( 1388) "چگونه وقف کنیم؟ نکات ضروری و راهنمای ثبت وقف جدید"، ش 68، 55-65.

ریاحی سامانی، نادر( 1390) "فرهنگ وقف و شبه وقف و بخشش در بین ادیان و ملت­ها"، وقف میراث جاویدان، ش 73، 33-54.

رییس السادات، تهمینه( 1384)، "ربع رشیدی"، تاریخ پژوهی، ش 24-25، 95-106.

زاهدی،  شمس السادات (1385) "بسط مفهومی توسعه پایدار"، مدرس علوم انسانی، ش 49، 43-76.

ستاریرئوف، ایلقار (1387)، "عوامل اثر گذار بر روند تعلیم معمار در فضای آموزش معماری"، سومین همایش آموزش معماری. دانشگاه تهران.

سرمست،کاوه،( 1390)، "بررسی ظرفیت­های اقتصادی اجتماعی تعاونی­ها در برقراری توسعه پایدار، علوم اجتماعی"، ش 8، 121-152 .

سلطانزاده،حسین (1387)، "آغاز شکل گیری دانشکده هنرهای زیبا"، مجله معماری و فرهنگ، سال دهم، شماره32.

سنگاچین ، فرزام (1386)، "حفاظت از محیط زیست پیش نیاز توسعه پایدار"، اقتصادی ، ش 221، 4-10.

شفیعا، سعید ( 1391)، "تحلیل اثر سرمایه اجتماعی فعالان اقتصادی در پایداری جامعه غیر رسمی"، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی، 102- 79

شفیعا، سعید (1389)، "ارتباط ظرفیت اجتماعی و عملکرد اقتصادی"، تحقیقات اقتصادی دانشگاه تهران.

صافی، قاسم ( 1377)، "شاخص شناسی در توسعه پایدار توسعه اقتصادی و حساب­های ملی در بستر سبز"، ش 12، 163-166 .

صدر، سیدکاظم، ( 1378) ، "توسعه اقتصادی پایدار توسعه سازگار با بهره برداری از محیط زیست و حفظ آن"، نامه مفید، ش1، 9-28 .

عزیزی، محمد مهدی (1380)، "توسعه پایدار- برداشت و تحلیلی از دیدگاه جهانی" : 27-15.

عسگری،علی (1391)، "مدرسه معماری در منطقه کویری با رویکرد طراحی ایرانی پایدار"،  پایان نامه کارشناسی ارشد، استادراهنما:  امیرسعید محمودی، استادمشاور: ریما فیاض،  دانشکده معماری پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران.

علائی ، علی(1391)، "باغ ایرانی از منظر پوپ شرح و تحلیلی بر مقاله «باغها» در مجموعه­ی سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)" ، فصل نامه کیمیای هنر،  22-235.

علی الحسابی، مهران ( 1390)،  "بررسی توسعه پایدار از دیدگاه اقتصادی و محیطی با تمرکز بر جایگاه مسکن"، اقتصاد و توسعه منطقه‌ای ، ش1 ، 152-165.

فلامکی ، محمدمنصور( 1384) سیری در تجارب مرمت شهری (از ونیز تا شیراز)، مؤسسه علمی و فرهنگی فضا.

کسمایی،مرتضی(1363)، اقلیم و معماری، شرکت خانه سازی ایران، چاپ اول.

کیانی، محمد یوسف (1379)، معماری ایران ( دوره‌ی اسلام )، تهران، انتشارات سمت.

کینژاد، محمدعلی، بلالیاسکویی، آزیتا  ( 1390)" باز آفربنی ربع رشیدی"،تهران ، فرهنگستان هنر.

کتابی، مهیان، (1387)،"دانشکده معماری وشهرسازی بوشهر"،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.

مجموعه مقالات معماری و شهرسازی) کنگره بم (

محمد پور زرندی، حسین و طباطبایی، محسن (1391) " تأثیر جذب سرمایه گذاران خارجی و مشارکت­های مردمی بر توسعه پایدار شهری"، اقتصاد شهر، شماره 24

محمودی، کورش(1390)، هند بوک معماری ( استاندارد­های طراحی)، جلد 3 .

محمودی،امیرسعید (1384) ،"تفکردرطراحی، معرفی الگوی تفکر تعاملی" درآموزش طراحی، نشریه هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.

مصباحی مقدم، غلامرضا؛ سیاح، سجاد (1388)، "امکان سنجی وقف سهام و پول؛ مدل صندوق وقف سهام و پول درایران"، جستارهای اقتصادی، ش 12، 59-90.

منشی زاده، رحمت اله ( 1393)، "عملکرد مدیریت نوین روستایی در پایداری اقتصادی سکونت گاه­ها"، جغرافیا، ش 40.

موسویان، سیدعباس؛ نصرآبادی، داود ( 1388)، "طراحی اوراق وقف بر مبنای عقد صلح و وقف جهت تأمین مالی طرح­های عام­المنفعه"، مطالعات اقتصاد اسلامی، ش 3، 39-68.

میرزایی، نقی(1391)، "  تأثیر نهاد وقف در شکل گیری و پایداری بناهای معماری اسلامی" ، همایش ماه و معماری.

نشریه  بررسی­های بازرگانی (1377)، "رشد و توسعه اقتصادی پایدار با اتخاذ راهبرد توسعه صادرات میسر می­گردد"، ش 133، 71-75 .

نشریه بررسی­های بازرگانی( 1393) ، "اصلاح ساختار اداری مهمترین گام برای برای توسعه اقتصادی اجتماعی پایدار "، ش  161، 22-25.

نصر، طاهره (1383)، " معماری و شهرسازی شیراز در دوره پهلوی"، روزنه کار.

هدایتی، علی اصغر (1388)، " مروری اجمالی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف: نقش وقف در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها"، وقف میراث جاویدان، ش 67،  76-81.

هشیار مهدی(1930)، "وقف و عدالت اجتماعی"، نشریه انتظار نوجوان، شماره 59.

هیلنبراند، روبرت( 1377)، " معماری اسلامی، شکل، عملکرد، معنی"، ترجمه ایرج اعتصام، انتشارات شرکت پردازش و برنامه­ریزی شهری.