پایان نامه بررسی قالی های طرح درختی در موزه‌ آستان قدس رضوی

پایان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد صنایع دستی

گرایش پژوهش هنرهای سنتی

فصل اول

کلیات طرح تحقیق

- مقدمه

 طبیعت با همه زیبایی­اش همواره الهام بخش هنرمندان در عرصه­های مختلف هنری بوده و طبیعی است طراحان با ذوق قالی ایرانی با طبع لطیف و ژرف­نگری هنرمندانه­شان این همه زیبایی را که خالق بخشنده و مهربان در اختیار آنها نهاده و اطرافشان پراکنده است به دیده دل بنگرند و در آثار خویش از آنها بهره گیرند. نماد درخت یکی از قدیمی ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به کار برده است. این نماد که بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی می­ستودند، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است. حضور این نماد که با اشکال مختلف به کار گرفته می­شده است، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم می­خورد، اما این باور نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری، بلکه در نقش آفریده با برکت خداوند، تسبیح کننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود است.

    از این نقش به کرات در تمام شاخه­های هنری از جمله قالی استفاده شده است. در هنر قالی­بافی طرح­های درختی از جمله مهمترین و متنوع­ترین شاخه­های طراحی قالی است که در اشکال مختلف از جمله طرح محرابی درختی، طراحی شده است. اما به کارگیری نقش درخت در جایگاه محراب، مطمئناً از فلسفه­ای برخوردار بوده است که می­توان بعضی از اشکال آن را تمثیلی از بهشت دانست و بعضی دیگر را تمثیلی از موجودی تسبیح­گر یعنی انسان، چرا که  شکل  درخت علاوه بر آنکه برخلاف  شکل  انسان، مشمول ممنوعیت نقاشی در مکان نماز نمی­باشد، در عین حال با توجه به آیات قرآنی، موجودی تسبیح­گر و مبارک است که می­تواند جانشین خوبی برای نقش انسان در مکان محراب باشد.

    این نوشتار در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد که نقش درخت از چه جایگاهی در فرهنگ و هنر ایرانی برخوردار است؟ آیا طرح درختی در قالی­های موزه­ی آستان قدس از قداست خاصی برخوردار است و ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟ و در نهایت آثار موجود در آستان قدس با سایر قالی­های همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟

1-2- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئله­ی پژوهش:

 طرح درختی، تاریخی به گستردگی بهره برداری از این نقش از دوره­ی پیش از تاریخ تا کنون دارد و هر دوره و هر طرحی نیز برآمده از برداشت­های ذهنی و فرهنگی صاحبان چنین طرح­هایی است که در جای خود قابل بررسی است. تمایل به جاودانه کردن سرسبزی و ایجاد فضاهای خرم و پوشیده از درخت نزدیکی انسان به طبیعت را مهیا ساخت و میل به بهره مندی از این نعمت طبیعی رو به فزونی نهاد. به تدریج بلوغ فکر و اندیشه این فرصت را به بشر بخشید که فضاهای مورد نظر خود را با تسلط بر طبیعت در هر مکانی فراهم آورد و به دلخواه خود زینت بخشد. از آنجا که طرح­های درختی مضامینی چون شجره­نامه، خانواده، ارتباطات قدسی و معنوی و امثال آنها را در بر می­گیرد، این موضوع قابل طرح است که آیا طرح­های درختی موجود روی قالی­های آستان قدس ارتباط ماهوی، معنوی، خانوادگی و قدسی با این فضای روحانی دارد؟ و یا اینکه حداقل این امر ملحوظ نظر قرار گیرد که طرح­های درختی قالی­های موجود در آستان قدس دارای چه ویژگی­هایی است و آیا این ویژگی، قابل مقایسه با نمونه­های همانند و همزمان خود است؟

قالی­ های طرح درختی مورد مطالعه در این پژوهش با انتخاب کارشناسان موزه­ی فرش آستان قدس رضوی صورت گرفته است. مجموع آثاری که با این عنوان در موزه فرش نگهداری می­شود 9 اثر است و همه­ی آنها در این پژوهش مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. دوره­ی زمانی این قالی­ها مربوط به دوره­ی صفوی تا دوره­ی معاصر می­باشد. برای مطالعه­ی تطبیقی قالی­های موزه­های آستان قدس، آثاری با مضمون و نقش مشابه از  موزه­های تهران انتخاب شده است.

1-3- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش:

در زمینه طرح درختی می توان مطالب زیادی را بدست آورد از جمله این منابع می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

     1- عابددوست، حسین و زیبا کاظم پور (1388)، «صورت­های متنوع درخت زندگی بر روی ­فرش­های ایرانی»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 12. این مقاله به بررسی صورت­های مختلف درخت و گیاه مقدس (درخت زندگی) بر روی قالی­های ایرانی ­پرداخته است. علاوه بر این با مقایسه مفاهیم باستانی­تر این صورت­ها، اصل تداوم حیات مفاهیم این نماد را بر روی قالی­ها مورد توجه قرار داده است.  همچنین ابتدا به بررسی ارتباط درخت زندگی با نمادهای محراب و نور، سبو، حیوانات محافظ، نیلوفر و سیمرغ پرداخته و نمونه­های موجود در هنر باستانی ایران و اسطوره­های زرتشتی را معرفی کرده و سپس طرح درخت زندگی را همراه با این نمادها بر روی قالی­های ایرانی  معرفی می­کند. مضمون و محتوای این مقاله بر مبنای درخت زندگی بر روی فرش­های ایرانی است و اگرچه به نقش طرح درختی در قالی­های موزه­ی آستان قدس که موضوع این پژوهش است، اشاره­ای نکرده است،  اما برای مطالعه­ی طرح­های درختی و شناخت جایگاه طرح­های موجود می­توان از مقاله استفاده کرد.

    2- مریم قائمی، هلینا (1384)، اسطوره درخت زندگی، پایان نامه کارشناسی، تهران، دانشگاه سوره. این پایان نامه پس از ارائه­ی مقدمه­ای در خصوص مفهوم درخت و درخت زندگی، فصل اول آن به نمادگرایی درخت می پردازد. در فصل دوم اسطوره­ی درخت زندگی و مضامین آن را به تفصیل بررسی کرده است. فصل سوم، به نمادهای درخت زندگی در قالی طرح درختی اختصاص داده است.

این پایان­ نامه نیز به بررسی درخت زندگی پرداخته و کمک می­کند تا با اشرافی بیشتر و آگاهی کاملتری طرح­های قالی­های موزه، مورد مطالعه قرار گیرد.

      3- شجاع نوری، نیکو (1385)، «درخت نقشی بر فرش، رویی بر عرش»، گلجام، تهران:  فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 3. این مقاله به بررسی انواع نقوش قالی محرابی که قالی محرابی درختی گونه­ای از آن است پرداخته است. همچنین به صورت فلسفی دو نقش درخت و محراب را تحلیل کرده است. همانطور که ذکر شد این مقاله به بررسی طرح درخت و محراب می­پردازد که بخشی از عنوان این پژوهش است، با این تفاوت که در پژوهش پیش رو  به مطالعه نقش طرح درختی در قالی­های موزه آستان قدس می­پردازیم که در این مقاله اشاره­ای به آن نشده است.

     4-اربابی، بیژن(1387)، «ارزیابی شیوه­های طبقه بندی طرح و نقش فرش ایران»، گلجام، تهران: فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره11. این مقاله در پی شناخت طرح و نقش در قالی های ایران می­باشد و سعی نموده تعریفی دقیق را اتخاذ نماید که جامعیت لازم را داشته باشد. همچنین در ادامه به معرفی و تقسیم انواع نقوش قالی پرداخته است. مقاله­ی ذکر شده به طور کلی تنها به معرفی نقوش در قالی­ها پرداخته است و اشاره­ای به طرح­های درختی در قالی­های موزه آستان قدس ندارد.

     5- صالح شوشتری، سمیه و علی اصغر شیرازی( 1387)، «تطبیق شکل درخت در طبیعت با آثار نگارگری ایرانی»، نگره، تهران: فصلنامه تحلیلی پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، شماره5. این مقاله پس از نگاهی گذرا  به طبیعت در عرفان اسلامی و رویش گاه­های درختان ایران، ضمن آشنایی با گونه­های درختان باغ­های ایرانی، برخی از انواع درختان ایران را با گونه­های همسان آن­ها در آثار نگارگری مورد تطبیق قرار داده است. در این مقاله نیز، تنها به معرفی تطبیقی نقش درخت در نگارگری و طبیعت پرداخته است و مطالعه­ای بر روی طرح درختی قالی­ها صورت نگرفته است.

 در زمینه­­ی قالی­های موجود در آستان قدس رضوی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

    1-  تیموری بریوانلو، زهرا و منا سلطانی( 1389)، «بررسی طرح بته در قالی بیرجند با تأکید بر قالی­های موزه آستان قدس رضوی»، مشهد: نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه­ها و موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره 7و8. این مقاله به بررسی موردی طرح­های بته­ای مراکز مختلف بافت مرتبط بوده و پژوهش­هایی با هدف بررسی سیر تحول نگاره بته متمرکز بوده است. همچنین به شناسایی طرح­های بته­ای منطقه­ای بیرجند به عنوان نمونه مطالعاتی مطلوب پرداخته است. هدف این مقاله معرفی انواع طرح­های بته­ای رایج در منطقه بیرجند از دوره قاجار تا کنون، بررسی ویژگی­های هر یک از آنها و در نهایت معرفی و طبقه­بندی قالی­های بته­ای بیرجند موجود در گنجینه آستان قدس رضوی می باشد. این مقاله تنها به بررسی طرح بته در قالی­های موزه­ آستان قدس پرداخته است و اشاره­ای به انواع طرح درختی ندارد.

    2- کمندلو، حسین( 1388)، «نگاهی به فرش­­های محرابی موزه فرش آستان قدس رضوی و بررسی قالی هفت شهر عشق»، نگره، تهران: فصلنامه تحلیلی پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد، شماره 11. در این مقاله نگاهی کوتاه به قالی­های محرابی موزه آستان قدس رضوی و همچنین طرح قالی هفت شهر عشق دارد. این مقاله به صورت مختصر به معرفی قالی­های محرابی موزه آستان قدس پرداخته شده و تحلیلی درباره­ی نقوش صورت نگرفته و تنها به توصیف بسنده شده است.

    3-حاجی زاده، محمد امین( 1386)، بررسی تحولات نقش فرش مشهد در یکصد سال اخیر، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: تورج ژوله، تهران، دانشگاه هنر. این پایان نامه پس از بررسی تاریخ سیاسی اجتماعی خراسان و سوابق بافندگی این شهر، نگاهی دارد به نام آوران بافندگی در شهر مشهد و همچنین قالی­های موجود در موزه آستان قدس رضوی. این پژوهش نقوش قالی های مشهد را (از جمله نقش محرابی) دسته بندی کرده و به توضیح هر یک پرداخته است. این پایان نامه نیز به طور کلی انواع فرش مشهد را مورد مطالعه قرار داده است و نگاه مختصری به قالی­های موزه­ی آستان قدس دارد و تأکیدی بر قالی­های طرح درختی ندارد.

1-4- پرسش­های پژوهش:

1-آیا این طرح­ها ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس دارد؟

2-آیا طرح­های درختی قالی­های موزه­ی آستان قدس رضوی با سایر قالی­های همزمان خارج از آستان قدس تفاوتی دارد؟

1-5- فرضیه­های پژوهش:

1-به نظر می­رسد طرح­های درختی قالی­های آستان قدس ارتباطی با مسائل مذهبی و فرهنگی حاکم بر آستان قدس ندارد.

2- به نظر می­رسد تعدادی از قالی­های طرح درختی موجود در آستان قدس با سایر قالی­های همزمان خارج از آستان قدس تفاوت دارد.

1-6- اهداف و ارزش نظری پژوهش:

 هدف این است که از یک طرف آثار موجود در آستان قدس که بصورت گنجینه در موزه نگهداری می­شود، بصورت کاملتر مطالعه و معرفی شود تا در بازدیدها و راهنمایی­های موزه­ای جایگاه اصلی آن مشخص شود. دوم اینکه، ارتباط موضوعی طرح­های موجود با ویژگی­های فرهنگی و مذهبی آستان قدس و حضرت ثامن­الائمه (ع) معلوم گردد و سوم اینکه، از لابه­لای مطالعات فنی و هنری و فرهنگی آثار، یافته­های جدید برای بهره­برداری­های تحقیقی سایرین فراهم آید.

1-8- محدودیت‌های پژوهش:

از آنجایی که موضوع این پژوهش بررسی و مطالعه­ی قالی­های طرح درختی موزه آستان قدس رضوی بوده، بخشی از این آثار در مخزن موزه نگهداری می­­شدند و امکان عکس­برداری و مشاهده مستقیم همه­ی آنها امکان پذیر نبوده است، در نتیجه توصیف و تحلیل آثار از روی تصاویر قالی­ها انجام شده است.

    در طی مطالعه­ی تطبیقی این قالی­ها با قالی­های طرح درختی موجود در موزه­های تهران از جمله کاخ­های سعدآباد، نیاوران، گلستان و موزه­ی فرش، نیاز به مشاهده و جمع­آوری تصاویر این قالی­ها بوده است. اما متأسفانه به علت عدم همکاری کارشناسان مربوطه در این موزه­ها، سه اثر که در موزه­ی فرش نگهداری می­شود، به گفته­ی کارشناسان موزه­ی مذکور، تصاویر آنها از کتاب فرش­های درختی موزه­ی فرش ایران نوشته­ی لیلا دادگر برداشت شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. تصاویر دیگری که مورد تطبیق قرار گرفته مربوط به موزه­ی ملک می­باشد که از بین موزه­های تهران بیشترین همکاری را مبذول داشته اند. 

Abstract

Tree Design of Safavieh Age inspires many Carpet designers and Iranians always look at it as a holy thing. Over time, this role split into different minor roles which express the taste, preference and Iranian thinking. In one hand, this role relates to spiritual and holy subjects and on the other hand it is a natural element in beautification of art works, Here, a question raises that do these designs of Tree Designs which are in Astan Quds Museum, have semantic relationship with Imam Reza's peace be upon him shrine or they are just a gift of that use the natural tree design? Also, do these designs of carpets have special characteristic due to other carpets of the same age? The studies of this research for answering these questions, have been done on all of the existing carpets in Astan Quds Museum (9 Carpets) with tree design. The researches showed that the designs and inscriptions in them, just 4 works have semantic relationship with religious and spiritual concepts of Imam Reza's peace be upon him shrine.  

Key words: Carpet, Astan Quds Museum, Tree design.