پایان نامه صناعات بدیعی در بوستان سعدی

پایان نامه برای کسب درجه کارشناسی ارشد (M-A)

رشته زبان و ادبیات فارسی

چکیده

بی تردید افصح المتکلمین سعدی شیرازی یکی از ارکان مهم ادب فارسی بلکه از چهره های درخشان و کم نظیر ادب جهان بشمار می اید . او شخصیت جامع وبی همتایی است که در دو میدان نظم و نثر اثار ارزشمند وجاویدی از خود به یادگار گذاشته است ودر هر دو زمینه به ابداعات ونواوری های خوبی دست یافته است . سعدی در معماری زبان فارسی وافتابی کردن توانمندیهای ان به قدری تلاش کرده وسلیقه به خرج دادهکه به حقیقت باید زبان او را معیار ملاک سنجش زبان فارسی دانست در بیان ارزش زبان وی همین بس است که گفته اند ...ما پس از هفتصد سال به زبانی که از سعدی اموخته ایم سخن می گوییم ...(فروغی .کلیات سعدی .ص 14)  در سخن سعدی نه تنها جمله ها و الفاظ به زیبایی در کنار هم نشسته اند بلکه واحدهای معنایی همانند حلقه های به هم پیوسته ای همدیگر رابه دنبال هم می کشند علاوه بر این در بیشتر موارد نیز رشته های باریکی وظریفی از مراعات نظیر وجناس ها و ایهام ها وتناسب ها و تضادها پیوند معنایی را استوار تر می سازند .سعدی برای افزایش موسیقی کلام خود از میان ارایه های ادبی بیشتر به ارایه های توجه می کند که موسیقی سخن را افزون می کنند . نثر سعدی مزه شعر وشعرش روانی نثر را دریافته است و چون پس از گلستان نثر فارسی در قالب شایسته حقیقی خود ریخته شد ه بعدها هر شعری که مانند شعر سعدی درنهایت سلامت روانی باشد در ترکیب شبیه نثر خواهد بود یعنی از برکت وجود سعدی زبان شعر و زبان نثر فارسی از دوگانگی بیرون امده و یک  زبان شده است. به نظر می رسد در بوستان سعدی آرایه های ادبی به طرزی ماهرانه استفاده شده که به اشعار وی زیبایی خاصی بخشیده است. در اشعار سعدی صناعات لفظی حدود 60 درصد و صناعات معنوی حدود 40 درصد به کار رفته است در میان صناعات لفظی بیشتر جناس و در میان صناعات معنوی بیشتر تمثیل و ایهام بکار رفته است هدف از این تحقیق شناخت و آشکار نمودن صناعات بدیعی در بوستان سعدی است . روش کار در این پژوهش توصیفی و تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است

واژه های کلیدی :سعدی شیرازی .بوستان .آرایه های لفظی و معنوی

فصل اول)

مقدمه

به نام خداوند جان آفرین                                     حکیم سخن در زبان آفرین

آنچه در پیش روی شما است حاصل تلاشی است که در راه جستجو و کشف جزیی از رمز و رازهای زیبایی آثار شیخ اجل – سعدی شیرازی به انجام رسیده است.

سعدی نامه یا بوستان یکی از شاهکارهای سخن سرای بزرگ ایران زمین، حکیم مشرف بن مصلح الدین متخلص به سعدی است که به گفته خود وی به سال 655 ه . ق سروده است.

به روز همایون و سال سعید                      به تاریخ فرخ میان دو عید

ز ششصد فزون بود پنجاه و پنج                      که پر در شد این نامبردار گنج

این مثنوی بی نظیر که حدود پنج هزار بیت دارد به طرزی روان به شیوه ی سهل و ممتنع سروده شده و شامل یک دیباچه و ده باب به شرح زیر است.

1- عدل و تدبیر ورای   2- احسان   3- عشق و شور   4- تواضع   5- رضا   6- قناعت   7- تربیت   8- شکر بر عافیت   9- توبه   10- مناجات و ختم کتاب

بوستان حاوی داستان های آموزنده و پندهای ارزشمند و حکیمانه است و بدون تردید همانند دیگر آثار سعدی از تعریف و توصیف بی نیاز است درباره جنبه های گوناگون این کتاب سخن بسیار گفته شده است بوستان که نام آن در آغاز سعدی نامه بوده است و شاید به مناسبت نام «گلستان» به «بوستان» شهرت یافته بارها به پارسی و ترکی و ... شرح گردیده است

برای دستیابی و کشف یکی از رمز و رازهای آثار سعدی به بررسی آرایه های لفظی و معنوی در بوستان پرداختم.

بیان تحقیق :

در میان آموزه ها و دانشهای ادبی، هیچ کدام به اندازه معانی، بیان و بدیع – سه شاخه دانش بلاغت بنیادی و کارآمدی نیستند. کارایی و بایایی این آموزه ها تا آنجاست که بی آشنایی شایسته ای با آنها و بی آگاهی بسنده و بایسته ای از آنها ورنه ادیبان و سخنوران می توانند به درستی سخن را بسنجند و بیازمایند و برازندگی و برجستگی ها و فراز و فرودهای آن را بازنمایند. و نه سخن دوستان و ادب خوانان می توانند به همواری از چم و خمهای آن برآیند و راز و رمزهای آن را دریابند و از شیرینیها و شگرفیهای آن کام بستانند.

با این همه جای بسی شگفتی است که در همه این هزار سالی که از پیدایی و پاگیری شعر و ادب پارسی  می گذرد از سوی سخن سنجان و نویسندگان پارسی دیوانها و شعرای پارسی در این زمینه بررسی صورت نگرفته است.  مفتخرم که بنده حقیر نیز به بررسی آرایه های بدیعی بوستان سعدی پرداخته ام و تمامی نکته های بدیعی که در این ابیات بکار رفته است را بررسی کرده ام.

اهمیت و ضرورت تحقیق :

سخن زمانی زیباو دل انگیز است که آرایش های ادبی باعث افزایش موسیقی کلمه و کلام شوند و به صورت طبیعی و پوشیده در مجاری کلام جلوه کنند اما اگر صناعات ساختگی و تفننی باشند باعث بی مزگی و تکلف در سخن می شوند و کلام ادبی به پستی می گراید منظور از آهنگین بودن سخن فقط موسیقی بیرونی شعر نیست بلکه هر عاملی را در سخن (اعم از نظم و نثر) که می تواند، ایجاد نوعی آهنگ و موسیقی کند در برمیگیرد سعدی برای افزایش موسیقی کلام خود، از میان آرایه های ادبی، بیشتر به آرایه هایی علاقه نشان داده که موسیقی سخن را افزون می کنند. فروغی در مقدمه ای که بر کلیات سعدی نوشته، می گوید : «ایرانیان چون ذوق شعریشان سرشار بوده، شیوه ی سخن در شعر به نهایت زیبایی رسانیده بودند. شیخ سعدی همان شیوه را نه تنها در نظم بلکه در نثر  به کار برده است، چنانچه نثرش مزه شعر و شعرش روانی نثر را دریافته است و چون پس از گلستان نثر فارسی در قالب شایسته حقیقی ریخته شده، بعدها هر شعری هم که مانند شعر سعدی در نهایت سلامت و روانی باشد، در ترکیب شبیه نثر خواهد بود یعنی از برکت وجود سعدی زبان شعر و زبان نثر فارسی از دوگانگی بیرون آمده و یک زبان شده است»1. - فروغی 1365، ص 13

بنابراین یکی از ویژگی های اساسی آثار سعدی چه منثور و چه منظوم که موجب آراستگی و زیبایی بیشتر آنها شده موسیقی خوبی است که جناب سعدی به آن ها افزوده. افزایش نغمه و آهنگ سخن غیر مهارت در برگزیدن واژه های ویژه و نحوه نشاندن انها در کنار همدیگر، نیازمند بهره گیری از آرایه های خاصی است و سعدی در هر دو میدان مهارت و استادی به خرج داده است که سعدی علاقه ی زیادی به صنعت آرایی نشان نمی دهد و همانند سایر زمینه های دیگر حد وسط و اعتدال را بر می گزیند.

اهداف تحقیق: همانگونه که در کتابهای معانی به تفصیل بحث شده اگر همه واژگان سازنده ی سخن فصیح و روان باشند و پیوند بین اجزای کلام نیز به خوبی رعایت شده باشد هنوز سخن به مقصد نهایی خود که «بلاغت و رسایی» باشد وارد نمی شود مگر اینکه مقتضای خطاب هم به نیکی رعایت گردد اگر سخن همه ی این ویژگی ها را دارا شد آن وقت است که می توان جان و دل مخاطب را تسخیر کند. سعدی از شاعران و نویسندگانی است که همه ریزه کاری های بلاغی به دقت در آفرینش آثارش رعایت کرده است. وی علاوه بر اینکه در به گزینی واژگان و نحوه ی پیوند بین آنها، نکته ای را فروگذار نکرده در شناخت مقام های سخن هم استادی خاصی بخرج داده است. نحوه ی ادای مطلب (چگونه گفتن) که در واقع خود نوعی رعایت مقتضای حال می باشد در زیبایی آثار وی نقش بسزایی دارد. وی در ضمن آثارش بارها به وجوب رعایت چنین اقتضاهایی اشاره کرده است. وقتی در یک نگاه کلی با خود می اندیشم که مخاطبان سعدی چه کسانی هستند؟ آیا هنر سعدی، هنر خواص است یا خیر؟ می بینیم بخش زیادی از آثار سعدی، جنبه ی همگانی و مردمی دارد. او در خلق آثارش، ظرافتی اعجازگونه بکار برده که ضمن اینکه عوام از آن نصیب می برند خواص نیز از لذت آن محروم نمی مانند و در مجموع می توان گفت که آثار سعدی متعلق به همگان است. حال در چنین فضایی، چگونه می توان مقتضای حال را رعایت کرد به گونه ای که هر دو گروه مخاطبان از آن بهره ببرند و سخن هم از جایگاه والای خود نزول نکند و ملال آور هم نشود. این موضوع البته یکی از رازهای سهل و ممتنع بودن و جذاب بودن سخن سعدی است که دیگران بندرت از عهده ی آن برآمده اند. او می داند که بیشتر مخاطبان، فرصت و حوصله کافی برای خواندن داستانهای طولانی یا قصیده های بلند را ندارند از عهده ی این مشکل برمی آید و با بینش دقیق دو اثر جاویدان خود یعنی گلستان و بوستان را در قالب حکایت ارائه می دهد حکایت هایی که چون بخشی از زندگی را باز می نمایانند می توانند برای هر مخاطبی جذابیت داشته باشند. حجم زیادی از آثار سعدی به ویژه در گلستان را کلمه های قصار و مثل گونه ها پر کرده اند و این نشان دهنده توجه بیش از اندازه سعدی به ایجاز است غرض از این طرح اینست که بگوییم شناخت دقیق سعدی از مقام های سخن در زیبایی آثار وی موثر واقع شده است و اگر از این حیث به آثار سعدی نگریسته شود.

نکات فراوان دیگری به دست خواهد آمد. فضل الله رضا می گوید : «... در شش هفت قرن گذشته کمتر کسی توانسته کتابی دبستانی آراسته تر از گلستان و بوستان سعدی اماده کند. در زمان ما این همه ترجمه ها از کوی و برزن اروپا و آمریکا به ارمغان می آورند هیچ یک شاید هنوز برتر از این کتاب دبستانی هفت قرن پیش آن شیرازی نباشد ... » رضا، نگین. شماره 132، ص 12

فرضیات تحقیق

در بوستان سعدی ارایه های ادبی بصورت هنری استفاده شده است ؟  

سعدی در بوستان از کدام یک از ارایه های ادبی بیشتر استفاده کرده است ؟

ارایه های ادبی در بوستان بصورت تصنعی استفاده شده اند یا در عمق کلام نفوذ کرده اند ؟ 

Abstract

Doubt less not only saadi shirazi is one of the most important personal in farsi literature but also he is one of the brilliant and rate persons in the world literature his characteristic is complete and he has made a value able works both in verse and prose and he has made good innovative works in both of verse and prose saadi has made a considerable effort in farsi language architecture and showing its potantials that in fact we must consider his language as a basis for evaluating farsi language to doescrible the value of his language it is enogh to say that we speak by his language after too yeard(forooghi,kolliat saadi page14) not only the statements and frases set beautifully , but also the meaning units. Are consequented like the links of a chain.

More ever in the most cases slim links can be found for resemble respect and proportions and coutradictories . saadi payed attention to in creade the music of prose . his prose is like verse and his verse is like prase. And since after golestan the farsi prase had beem placed in the read situation . after that any verse like the verse of prose in combination it means that because of the blessing existence of saadi the language of verse and prose had been unified

Key words:

Saadi shirazi, delivering vocal and spiritual aspects