پایان نامه بررسی جنبه های موسیقایی قصاید سلمان ساوجی

چکیده

موسیقی، عنصر برجسته ی زبان شعری و عامل اصلی تمایز شعر از زبان روزمره و گفتار عادی بوده، همچنین رابطه ی عاطفی میان خالق اثر و مخاطب و خواننده ایجاد می کند. در واقع شاعر با سرودن شعر مخاطب را در فضای عاطفی قرار می دهد و بدین وسیله حالات مختلف روحی و عاطفی را بر می‌‌انگیزاند. خیال، عاطفه، اندیشه، شکل و موسیقی، عناصر پنج گانه ی تشکیل دهنده ی شعر به شمار می روند. موسیقی در شعر، یکی از مهمترین ابزارها در انتقال معانی و همچنین ایجاد عاطفه و احساس است. موسیقی در معنای وسیع شامل هر نوع هماهنگی و رابطه‌ای است که میان واژه ها وجود دارد. آن چه شاعری را از شاعران دیگر متمایز می کند، شیوه بیان، کاربرد ویژه ی زبان و عناصر زبانی و تمهیدات و شگردهای کلامی اوست. سلمان ساوجی در میان دو شاعر بلند آوازه ی شعر فارسی یعنی سعدی و حافظ می زیست و تأثیر و تأثر او از این دو شاعر او در میان قصیده سرایان عصر خود متمایز ساخته است. این پژوهش به بررسی جنبه های مختلف موسیقی شعر از قبیل موسیقی بیرونی، موسیقی کناری، موسیقی درونی و موسیقی معنوی در قصاید سلمان ساوجی پرداخته است؛ سلمان ساوجی در موسیقی بیرونی از اوزان پرکاربرد بحور رمل، مجتث، مضارع و هزج بهره برده است و اوزان به کار رفته، متناسب با مضامین آنها می‌باشد. در موسیقی کناری بیشترین کاربرد قافیه به صورت اسمی می باشد و از واژگانی که بسامد بسیار بالایی در قافیه یابی دارند، استفاده گردیده است. بیشترین کاربرد ردیف نیز از نوع فعلی است.در حوزه ی موسیقی درونی و معنوی به کاربرد جلوه هایی از موسیقی درونی، جناس و انواع آن، تکرار و تصدیر و واج آرایی و همچنین به جلوه هایی از موسیقی معنوی نظیر: تلمیح، مراعات نظیر، تشبیه، کنایه، استعاره و ... پرداخته است.

کلید واژه ها:  سلمان ساوجی، قصاید، موسیقی بیرونی، موسیقی کناری، موسیقی درونی، موسیقی معنوی

فصل اول 

کلیات تحقیق

1-1-  مقدمه

به هر کاری که خواهی کرد اول بر زبان آور

مبارک نام رحمان را تبارک ربنّا الأعلا

(سلمان ساوجی)

شعر آفرینش واژه ها با رویکرد هنری می باشد. شاعر به مدد قوه ی خیال و ریتم و آهنگ به آفرینش زبان ادبی می پردازد که در اصطلاح به آن شعر گفته می شود. آن چه سخن روزمرّه و عادی را از لحاظ ادبی اعتلا و ارتقا می بخشد، مجموعه ی عناصر زیبایی ساز سخن می باشد که شاعر با به کارگیری آن عناصر، موجب زیبایی سخن می گردد. در این اثنا، موسیقی و آهنگ کلام در القای عواطف و احساسات نیز نقش مهمی را ایفا می کند.

موسیقی قلمرو وسیعی را در بر می گیرد؛ انسان از بدو تولد تا هنگام مرگ و پدید آمدن روز و شب و گردش ایام نوعی نظم و انسجام را مشاهده می کند و از این نظم و ترتیب احساس لذّت می کند. حتی در کارهای روزمرّه، کشاورزی، صنعت و غیره. این ریتم و موسیقی در کلام و معارف الهی در سوره ی مبارکه ی «الرّحمن» آیه ی «فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» (الرحمن/13) ترجمه: «کدامین نعمتهای خدایتان را انکار می‌کنید؟»(الهی قمشه ای، 1376: 531)  سی و یک بار در طول سوره که 78 آیه می باشد، تکرار شده است. در آیات قرآن صرف نظر از مباحث تفسیری و تأکیدی که گاهی اوقات موجب تنببه و بیداری است، چنان تناسب و لطافتی را پدید می آورد که در مجموع به زیبایی کلام منتهی می گردد.

بنابراین با تأمل در موزونیت کلام، این ارتباط در شعر بسیار محسوس است و با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند؛ گویی هر دو (موسیقی و شعر) از یک منبع و سرچشمه ای برخاسته اند. بر این اساس،«همواره، شاعران بزرگ، آگاه و ناآگاه، بزرگ ترین شیفتگان موسیقی بوده اند و شعر خاستگاهی جز به موسیقی رساندنِ زبان ندارد. و یا شعر تجلّی موسیقایی زبان است. تصویر، معنی، بیان، همه و همه جلوه های گوناگون این موسیقی اند، و موسیقی، در این کاربرد، مفهومی گسترده از مفهوم عرفی و معهود خویش دارد.»(شفیعی کدکنی، 1370: 389)

تحقیقات اخیر، تأثیر موسیقی بر روی پدیده های طبیعت و جانداران نشان می دهد که موسیقی عامل اصلی تحرّک و پویایی و مایه ی نشاط می شود و عواطف روحی و احساسات و هیجانات درونی را بر می‌انگیزد. لذا تأثیر موسیقی بر هیچ کس پوشیده نیست حتی بر روی چهارپایان:

«اشتر به شعر عرب در حالت است و طرب                  گر ذوق نیست تو را، کژ طبع جانوری»

                                                                                                  (سعدی، 1365: 97)

انتخاب الفاظ و در نظر گرفتن معانی و تعابیر و آهنگ و ریتم، هر کدام در ادای معنی نقش خاصی دارند که مجموعه ی اینها تحت عنوان موسیقی شعر بررسی می گردد. آن چه در موسیقی شعر مطرح است، تمایز و افتراق آن از زبان روزمره و عادی است. از ترکیب صامت ها و مصوت ها ساخت های آوایی و معنایی خاصی به وجود می آید که به آن هجا می گویند و از ترتیب هجاها در کلام و رویارویی آنها با یکدیگر ریتم و آهنگ خاصی شکل می گیرد که به آن نیز وزن می گویند. بنابراین وزن، موسیقی برخاسته از ترکیب صامت و مصوت و به بیان دیگر ترتیب هجاها می باشد که در کلام روزمره از آن خبری نیست و خاص زبان شعر می باشد. از جمله عوامل تمایز دیگر زبان شعری، هماهنگی کلمات مکرر و غیر مکرری است که در پایان هر بخشی از سخن یعنی مصراع یا ابیات می آید و سخن را ظرافت خاصی می بخشد که به آن ردیف و قافیه می‌گویند. در مقدمه ی کتاب غره الکمال امیرخسرو دهلوی نقل شده است: یکی از امتیازات شعر فارسی بر شعر عرب، وجود ردیف می‌باشد که شعر عرب فاقد آن است. (شفیعی کدکنی، 1370: 134) وجود ردیف در شعر موجب غنای موسیقی شعر می گردد و از نظر معانی به تداعی های شاعر کمک می کند. قافیه نیز حالت تکمیل کننده ی وزن شعر را دارد؛ در مقام اهمیت قافیه همین بس که وجود آن را الزامی دانسته اند و به قول نیما «شعر بدون قافیه گوشت بدون استخوان و یا هچون خانه ی بی سقف و در است.» (یوشیج، 1363: 67) بنابراین در قافیه هر چه تعداد صامت ها و مصوت های یکسان بیشتری میان کلمات باشد، موسیقی حاصل از آن نیز به مراتب بیشتر و گوش نواز تر خواهد بود. مثلاً در قصیده ی شماره ی 19 از سلمان ساوجی:

باز این منم که دیده بختم منورست                         زان خاک ره، که سرمه خورشید انور است

                                                                                   (سلمان ساوجی، 1389: 45)

زلف شبرنگش که باد صبح سرگردان اوست             گوی حسن و دلبری امروز در چوگان اوست

                                                                                                      (همان، 56)

همانطور که ملاحظه می گردد در بیت اول، واژه های (منوّر و انور) و در بیت دوم (سرگردان و چوگان) واژه های قافیه می باشند و میزان اشتراک صامت و مصوت در این دو قافیه موجب افزایش موسیقی شعر گردیده است؛ همچنین وجود ردیف (است) و (اوست) عامل افزونی موسیقی دیگر است که در مقایسه با اشعار بدون ردیف، کاملاً موسیقائی شعر بیشتر گشته است.

از عوامل تمایز زبان شعر از زبان روزمره و متداول وجود روابط معنایی و لفظی واژگان است که در شعر بیشتر به چشم می خورد. در همان دو مثال فوق، می بینیم که شاعر در بیت اول برای بیان تعابیر خود میان واژه های دیده، منور، خاک، سرمه و انور چه رابطه ی زیبایی برقرار کرده است و موجب زیبایی شعر شده است. و در بیت دوم میان واژگان گوی و چوگان با ایجاد رابطه ی تناسب و با مفهوم کنایی سبقت و پیشی گرفتن در زیبایی موجب خلق مضمون زیبای ادبی شده است. اینجاست که اهمیت زبان شعری شاعر جلوه گری می کند و دیگران را مورد رشک و حسادت خویش قرار می دهد. «بزرگ ترین نقاش معاصر جهان پیکاسو به عجز خود در این زمینه یعنی آفرینش نقشی واحد که دو وجه داشته باشد اعتراف می کند و می گوید من حسرت ان را دارم که قوطی کبریتی نقش کنم که در عین حال خفاش هم باشد.» (شمیسا،1372: 18) می بینیم که شعرا به راحتی از عهده ی این کار بر می آیند.

سده ی هشتم هجری قمری از پربارترین دوره های ادبیات ما از جهت آثار ادبی و تواناترین گویندگان شعر فارسی است. دوره ای که در آن شاعران پرآوازه ای چون: حافظ، خواجوی کرمانی، عبید زاکانی، محمود شبستری و سلمان ساوجی به رشد و بالندگی رسیده اند. به طور کلی وضعیت عمومی شعر فارسی در قرن هشتم با کاهش شعر مدحی و رواج اشعار ذوقی و عرفانی و همچنین در میان قالب های شعری، قالب قصیده رو به کاستی گرایید و عده ای نیز به روش متقدمان خود به ساختن قصاید و استقبال از قصیده های معروف سنایی، انوری، خاقانی و نظایر آن پرداختند.«قصیده های مصنوع و التزام های مختلف و انتخاب ردیف های مشکل در این دوره امری متداول و عمومی است. در قصیده های این دوره از شعر فارسی، به کار بردن لغت ها و ترکیب های وافر عربی رایج بود و شاعران به ایراد تعبیرهای جدید و مضمون های دقیق و به کاربردن صنعت های مختلف توجه روز افزون داشتند. اگر چه شاعرانی چون: مجد همگر و سعدی در قصیده های خود سخنان سهل و روان دارند، کسانی دیگر چون سعید هروی، سراج قمری، بدر چاچی، خواجو و سلمان ساوجی در التزام ردیف های دشوار و به کاربردن استعاره ها و تشبیه های دقیق دیریاب اصرار می ورزند.»(صفا، 1370: 88) از میان شاعران مذکور، موضوع مورد بحث ما، سلمان ساوجی می باشد که قصاید وی از لحاظ جنبه های مختلف موسیقی مورد بررسی قرار می گیرد. در مقام اهمیت شعر و شاعری او همین بس که لسان الغیب شیراز در مرتبه ی شاعری او گفته است:

«سرآمد فضلای زمانه دانی کیست                ز روی صدق و یقین نه ز راه کذب و گمان        

شهنشه فضلا پادشاه ملک سخن                جمال ملت و دین خواجه ی جهان سلمان»

                                                                                                (حافظ، 1320: 343)

 «با این حال این شاعر در قصیده تواناتر بود و قصیده های شیوایی در ستایش شاهان و بزرگان عهد خود سرود و در آنها غالب قصیده های استادان مقدم مانند: منوچهری، سنایی، انوری، خاقانی و ظهیر را جواب گفته و به شیوه ی فصیحان متقدم در تشبیب آنها به توصیف معشوق و یا زبایی های طبیعت همت گماشته و در همگی آنها به نیکوترین بیان از عهده ی آنها برآمده است.»(صفا،1370، 208)

در قصاید سلمان ساوجی نیز کارکردهای هنری زبان با به کارگیری اوزان مطبوع و استفاده از قافیه های متداول و پرکاربرد شعر فارسی بیش از هر چیزی ذهن خواننده را به خود معطوف می کند. از آنجا که سلمان ساوجی یکی از شاعران طراز اول سده ی هشتم هجری می باشد، به طور قطع و یقین در ایراد معانی و خلق مضامین و بهره گیری از ظرفیت های هنری زبان دست توانایی دارد. قرار گرفتن نام او در کنار شاعر پرآوازه ی این سده یعنی حافظ شیرازی مؤیّد این مطلب است.

پایان نامه ی حاضر که بررسی جنبه های موسیقایی قصاید سلمان ساوجی می باشد، شامل فصل های زیر است:فصل اول کلیات تحقیق، فصل دوم مبانی نظری تحقیق فصل سوم شرح احوال و آثار و سبک سلمان ساوجی، فصل چهارم بررسی جنبه های موسیقی از قبیل: موسیقی بیرونی(عروضی)، موسیقی کناری(قافیه و ردیف)، موسیقی درونی و موسیقی معنوی در قصاید سلمان ساوجی اختصاص داده شده است. فصل پنجم نتیجه گیری می باشد.

در این پایان نامه برای استفاده از قصاید سلمان ساوجی، کلیات سلمان ساوجی به تصحیح دکتر عباسعلی وفایی، انتشارات سخن، چاپ اول، 1389 مورد استفاده قرار گرفته است که جهت ارجاع در این  پایان‌نامه در داخل متن به ذکر شماره‌ی قصیده اکتفا شده است.

1-2-  بیان مسأله

بررسی و تحلیل همه جانبه ی موضوعی، مستلزم شناخت و آگاهی از حدود و چارچوب آن موضوع می‌باشد. برای این منظور ابتدا لازم است موضوع اصلی تحقیق تعریف و تشریح گردد.

بشر از همان آغاز سعی کرده است کلام خود را آهنگین و موزون در قالب دعا و نیایش به کار گیرد و این دلیل بر پیوند موسیقی و کلام است که همیشه همراه هم بوده اند. احساسات و عواطف بشری نیز همیشه بر موزون و مخیّل بودن کلام استوار بوده است؛ به طوری که تمامی حرکات و سکنات آدمی و پدیده های طبیعی پیرامون ما حکایت از این امر دارد؛ ضربان موزون قلب، تاخت و تاز اسب، صدای خش خش برگ ها، شرشر آب و... همه از  پدیده ای به نام آهنگین بودن نظام هستی حکایت دارند.

مجموعه عواملی که زبان شعر را از از زبان روزمرّه و متداول، به اعتبار بخشیدن توازن و آهنگ امتیاز می بخشند و موجب تشخص واژه ها در نظام زبان می گردند، موسیقی شعر گفته می شود. در بررسی موسیقی شعر که آن را به موسیقی کناری، بیرونی، درونی و معنوی تقسیم بندی کرده اند، باید گفت که هر یک از این عوامل چه تأثیری در ایجاد کلام مخیّل دارند؟

موسیقی بیرونی شعر که از طرز قرار گرفتن واژگان، صامت ها و مصوت ها در شعر، آهنگی را به وجود می آورد که به آن وزن یا موسیقی بیرونی گویند.  اهمیت موزون بودن کلام در این است که خواننده را در فضای عاطفی قرار می دهد و تأثیر شگرفی در مخاطب بر جای می گذارد. در واقع احساس مشترکی که بین شاعر و مخاطب پدید می آید، برخاسته از همین موزونیت کلام است.

موسیقی کناری شعر که همان «ردیف» و «قافیه» می باشد، پس از «وزن» نقش آفرینی بالایی در شعر دارند. برخی از صاحبنظران «قافیه» را مکمل وزن دانسته اند؛ زیرا علاوه بر اشتراک در برخی از صامت ها، موزون بودن آن است.«ردیف» نیز از دیگر جنبه های موسیقی شعر است و آن را تکرار کلمات از لحاظ لفظ و معنی در آخر مصرع ها می دانند.

موسیقی درونی(سجع،جناس،تکرار) که از آن به نام آرایه های لفظی شعر یاد می کنیم و موسیقی معنوی که به بررسی تمام ارتباط های پنهانی عناصر یک مصرع که از رهگذر انواع تضاد ها و تقابلها ،تشبیه و استعاره ها، انواع ایهام و ...پدید می آید، اطلاق می گردد.

سلمان ساوجی از بزرگ ترین شعرای قرن هشتم هجری قمری است. وی در ردیف قصیده سرایان طراز اول ادب پارسی و آخرین قصیده سرای بزرگ قبل از دوره ی بازگشت به شمار می آید. با توجه به این که سلمان در عصری به سر می برد که شعرای نامی و پرآوازه ی پیش از خود چون سعدی  و پس از خود حافظ شیرازی را تجربه کرده است. طبیعی است که شهرت سلمان نیز در میان این بزرگان کمتر از آنها نیست و این بیانگر توانائی او در عرصه ی شعر و شاعری است.

در مقام اهمیت این شاعر همین بس که در کنار خود شاعر پر آوازه ی تمام اعصار، یعنی حافظ شیرازی را داشته است. بدین صورت که حافظ در سرودن غزلیات خود از سلمان ساوجی تأثیر پذیرفته است و در مواردی به حدی است که از حیث شیوه بیان و از لحاظ مضمون و وزن و قافیه و ردیف بسیار ملموس است؛ به طوری که حافظ به استقبال برخی از غزلیات سلمان ساوجی پرداخته است. همچنین سلمان ساوجی از گنج های معنوی شاعران پیش از خود بهره ها یافته است.دیوان اشعار او که شامل غزلیات، قصاید، قطعات، رباعیات، ترجیعات و ترکیبات می باشد، مملو از صناعات مختلف بدیعی و بیانی است. وی شاعری است تصویر آفرین و صنعت پرداز که از رهگذر به کار گیری آرایه ها در کلام، موفق به خلق تصاویر زنده گشته است.

1-3-  پرسش های تحقیق

پرکاربرد ترین بحور شعری در قصاید سلمان ساوجی چه بحوری هستند؟

تناسب مضامین و اوزان در قصاید سلمان چگونه است؟

میزان به کارگیری انواع موسیقی شعر در قصاید سلمان ساوجی چگونه است؟

1-4-  اهمیت و ضرورت تحقیق

لزوم توجه به هر کاری، نشانگر اهمیت مسأله می باشد. در این جستار برآنیم که ظرفیت های زبان شعری سلمان ساوجی را با رویکرد موسیقی شعر و جنبه های مختلف آن مورد مطالعه قرار دهیم. از آن جا که سلمان ساوجی را از بزرگ ترین شاعران غزلسرا و قصیده سرا می دانند، مشخص می گردد که این شاعر تا چه حدی توانسته است از کارکرد هنری زبان شعری بهره بگیرد و تا چه حدی توانسته است میان مضامین و وزن تناسب برقرار نماید. همچنین موسیقی معنوی که فراتر از موسیقی لفظی می باشد، چگونه در قصاید سلمان ساوجی جلوه و نمود یافته است؟ گر چه هدف عمده در سرودن قصاید مدح و ستایش ممدوح می باشد و سلمان ساوجی نیز که اغلب قصاید خود را در مدح و ستایش سروده است، نشان می دهد که اثر بخشی کلام او به جنبه های مختلف موسیقی بر می گردد که ذهن هر خواننده و مخاطبی تحت تأثیر سحر بیان او قرار می گیرد و مجذوب سخنان شیوا و رسای او می شود.

در این پایان نامه توجه به موسیقی شعر در قصاید سلمان، ما را هر چه بیشتر با  خلاقیت های زبانی و هنری شاعر آشنا می سازد تا بهتر بتوانیم در مقام مقایسه با دیگر شاعران قصیده سرا، جنبه های تمایز و افتراق قصاید وی را برشماریم.

1-5-  پیشینه ی تحقیق

درباره ی سلمان ساوجی از زوایای مختلف تحقیقاتی صورت گرفته است که از آن میان می توان به «موسیقی در غزلیات سلمان ساوجی» به قلم آمنه بیطرفان و به راهنمائی استاد مجید سرمدی سال 1389، موضوع این پایان نامه، بررسی موسیقی در غزلیات سلمان ساوجی است.که در آن به بررسی دقیق عناصر چهارگانه ی موسیقی ساز از قبیل موسیقی بیرونی شعر(وزن عروضی)،موسیقی کناری(قافیه و ردیف)، موسیقی درونی (سجع،جناس،تکرار) و بالاخره موسیقی معنوی که به بررسی تمام ارتباط های پنهانی عناصر یک مصرع که از رهگذر انواع تضاد ها و تقابلها ،تشبیه و استعاره ها، انواع ایهام و ...پدید می آید،می پردازد. « شرح لغات و مشکلات قصاید سلمان ساوجی» به قلم بهرام شعبانی با راهنمائی استاد مهدی نوریان،موضوع این رساله شرح لغات و مشکلات قصاید سلمان ساوجی است . «بررسی و تحلیل زیبا شناختی پنجاه قصیده از سلمان ساوجی» به قلم شهرزاد وقاری سوران با راهنمائی استاد عباسعلی وفایی سال 1389،در این پایان نامه نیز به بررسی قصاید سلمان از لحاظ آرایه های ادبی و بیان اشاره شده است. و همچنین مقالات مختلف و متعددی به نگارش در آمده است: «ایهام در دیوان سلمان ساوجی» نوشته ی مرتضی ذکایی ساوجی، مجله‌ی کیهان فرهنگی شماره 153، تیرماه 1378؛ «ویژگی های قافیه در غزل حافظ ، خواجو و سلمان ساوجی » به قلم محمدجواد عظیمی، نشریه ی زبان و ادبیات فارسی دانشکده ی ادبیات دانشگاه کرمان، زمستان89، « نگاهی بر فن آوری سلمان در صنایع بدیعی، جلیل مسگرنژاد، نشریه تاریخ ایران شناخت، شماره ی11،زمستان 1377. اما تاکنون به طور مستقل درباره ی بررسی موسیقی قصاید وی تحقیقی صورت نگرفته است.

1-6-  اهداف تحقیق

1- آشنایی با موسیقی شعر و انواع آن

2- آشنایی با جلوه های موسیقی در قصاید سلمان ساوجی

3- آشنایی بیشتر با نقش موسیقی شعر در آفرینش زیبایی

1-7-  فرضیه های تحقیق

بحور به کار رفته در قصاید سلمان ساوجی بیشتر از بحور پرکاربردی چون: رمل، هزج، مضارع و مجتث هستند.

تناسب بین وزن و مضامین در اکثر قصاید او رعایت شده است.

برای ایجاد موسیقی درونی از انواع آرایه های لفظی به خصوص جناس و تکرار استفاده کرده است و قافیه های اشعارش بیشتر قافیه های اسمی هستند و از ردیف کمتر در موسیقی کناری بهره برده است.

Abstract

The music of  poetry was the main element of poetic language, and the main factor for differentiating element in the poetry of everyday language and normal speech and between creator and audience, and the reader creates emotional feelings. In fact the poet's poetry puts the audience in the emotional space and thus, provokes different states of emotional and spiritiual . Imagination, emotion, thought, music are the five constituent elements of the poem. Music in Poetry is one of the most important tools in conveying meaning as well as emotion and feeling. Music in the broad sense to include any type of organization and the relationship that exists between words. What distinguishes one poet from other poets is mode of expression, particularly the use of language and linguistic elements and arrangements and his word tips. Salman Savedji lived at the era of two famous persian poetry of Saadi and Hafez and his impression of the two poets have distinguished him among other poets in their age. This study examines various aspects such as music, poetry, music, outside, the music, the music in spiritual music, odes addressed Salman Savedji that Salman Savedji benefited from Bhvr Raml, Mjts, Mzar and Hzj in an outer Music and used weights proportional to their content of meaning. Most of the music is rated rhymes and the very high frequency words that rhyme detection have been used.most usage of tier is from curren kind. In the field of music in spiritual manifestations of music within the application, pun and its variants, repetition and phonological Tsdyr and layout as well as expressions of spiritual music like allusion may, symmetry, metaphor, allegory, metaphor, etc., is discussed.

170

Keywords: Salman Savedji, Ode, outdoor music, the music, the music of the inner, spiritual music