پایان نامه شیوه های پند و اندرز در آثار سعدی با تأکید بر بوستان و گلستان

پایان نامه جهت اخذ درجه ی کارشناسی ارشد (M.A. )

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

چکیده         

پند و اندرز یکی از موضوعات بسیار مهم شعری است. استفاده از این شیوه و ابزار در ادب پارسی و ادب جهانی سابقه ی دیرینه دارد. شاعران برای بیان پند و اندرز از شیوه های مختلفی می توانند استفاده کنند.  

     سعدی از جمله شاعرانی است که در به کار گیری پند و اندرز در آثار خود، هنرمندی و ظرافتی خاص از خویش نشان داده است و به طور کلی از دو شیوی تمثیل و سخنان حکیمانه برای بیان پند و اندرز استفاده کرده است. تمثیل خود نیز به اقسام مختلفی تقسیم شده است.

     این پایان نامه به شیوه ها و شگردهای کاربرد پند واندرز در آثار سعدی می پردازد. برای رسیدن به این هدف، ابتدا شیوه هایی را که سعدی برای پند و اندرز به کار برده  است، یافته­ایم. سپس به ذکر نمونه هایی از آن ها، پرداخته ایم. برای نیل به مقصود، ابتدا با مراجعه به منابع گوناگون، آیات و احادیثی که سعدی با بهره گیری از آن ها به پند و اندرز مخاطب، پرداخته است را یافته ایم و به تحلیل و بررسی آن ها پرداخته ایم سپس تمثیل و اقسام آن را از دیدگاه لغوی و اصطلاحی بررسی کرده ایم و نمونه هایی را از بوستان و گلستان آورده ایم و به بررسی آن ها پرداخته ایم. در نهایت در یک حوزه ی جامع و یکسان به تعریف حکمت، شباهت و تفاوت آن با مثل، ایجاز و طنز پرداخته ایم و در پایان نیز نمونه هایی را از گلستان و بوستان سعدی، برگرفته ایم و بررسی نموده ایم.

کلید واژه ها: سعدی، بوستان، گلستان، شیوه های پند و اندرز.

مقدمه

در میان ایرانیان، شاعران نامدار وجاودانی به سان فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ، سنایی، نظامی و... وجود دارد که روح انسانی و فرهنگ را تعالی بخشیده اند و با کمال گرایی خود همه ی انسان ها را به خوبی، زیبایی، عزّت، عظمت و پرهیز از هرگونه بدی، دعوت کرده اند و با آثارگران قدری که از خود به یادگار گذاشته اند، موجب فخر ما ایرانیان شده اند و ما به آن ها غرور می ورزیم. و این ارمغان بزرگ آن ها برای ماست. اما این جا سخن از سعدی است که آوازه ی او جهان شمول است و مرزهای ایران را شکسته و گستره ی جهانی را در برگرفته و خود را نه تنها در تاریخ ادب ایران بلکه در ادب جهان، جاودان ساخته است.

     به جرأت می توان گفت که هیچ یک از شاعران و نویسندگان به اندازه ی سعدی در زبان و ادب پارسی، بر زبان، فرهنگ، شیوه ی بیان و تحریر پارسی زبانان حاکم نبوده است و هنوز این حکومت و نفوذ ادبی در نوشتار و گفتار مردم باقی است و این نفوذ مرهون اندیشه و مفاهیم و استواری کلام و سادگی و روانی سخن سعدی ، به ویژه در زمینه ی پند و اندرزهایی اخلاقی در نظم و نثر اوست. می توان گفت سعدی در سراسر قلمرو سخن پارسی یکتا و بی نظیر است. سخنان سعدی که بیشتر آن ها حاوی یک آموزه ی اخلاقی است به شیوه ی سهل ممتنع به کمال رسیده است. این پایان نامه که به شیوه های پند و اندرز در آثار سعدی پرداخته است در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول: باعنوان شرح احوال سعدی تنظیم شده است که شامل مختصری از احوال و زندگی سعدی، ولادت، سفر ها و تاریخ وفات و همچنین سبک و شیوه ی گفتار سعدی می شود.

فصل دوم: با عنوان گفتاری درباره پندواندرز، ضمن تعریف پندو اندرز به بیان وتوضیح پندواندرز در ادب پارسی وهمچنین آثار شیخ اجل پرداخته ایم.

فصل سوم: شامل شیوه های پند و اندرز در آثار سعدی است، به شگردها و شیوه هایی پرداخته ایم که شیخ برای بیان نکات اخلاقی خود از آن بهره برده و مخاطب را نصیحت نموده است.

فصل چهارم: نتیجه گیری و پیشنهادها.

پیشینه­ی تحقیق

پژوهشگران درباره ی پند و اندرز به تفصیل سخن گفته اند. اما هیچ یک به صورت کلی درباره ی شیوه های پند و اندرز و کاربرد آن در آثار سعدی مطلبی بیان نکرده اند. ولی پیرامون پند و اندرز و شیوه های آن مقاله هایی نوشته شده است که به آن اشاره می شود:

     1- «مقاله ی بررسی کارکرد تمثیل در آثار ادبی تعلیمی به قلم عباسعلی وفایی»که در   نشریه ی پژوهشنامه ی ادبیات تعلیمی، شماره ی هجدهم، در سال 1392 به چاپ رسیده است. نویسندگان در این مقاله ضمن اشاره به این که در هر یک از انواع ادبی، نویسنده و یا شاعر برای بیان مقصود خود از شیوه هایی کمک می جوید، شیوه های بیان در ادبیات تعلیمی را تمثیل، تشبیه تمثیل، استعاره ی تمثیلی، ضرب المثل و حکایات تمثیلی دانسته است.

     2- «مقاله ی اندرز، به قلم دکتر ذبیح الله صفا» که در نشریه ی ایران نامه، شماره ی بیست و هفت در سال 1368 به چاپ رسید. دکتر صفا در این مقاله ، ابتدا با توضیحاتی درباره ی اندرز در ادب پهلوی به این نکته اشاره دارد که هر یک از شاعران پارسی زبان که در دوره­های «چهار تا نهم هجری» می زیسته اند در اشعار خود ابیاتی را آورده اند که رنگ و بوی اندرز دارد، همچنین اشاره می کند که تمامی اندرزهایی که در این دوره داریم، خواه از راه ترجمه از منابع پهلوی و خواه غیر آن ، بر آن است که فرد شیوه ی زندگانی و آداب و رسوم اجتماعی را فرا گیرد، ادب و فرهنگ آموزد، راستی و درستی ورزد.

اهداف تحقیق

 الف-اهداف علمی:

 تبیین جایگاه سعدی در میان گویندگان فارسی زبان.

ب- اهداف کاربردی:

از این تحقیق در حوزه های زیر می توان استفادکرد

1- درحوزه ی ادبیات تعلیمی.

2- درحوزه ی مباحث زیبایی شناسی.

روش تحقیق

این تحقیق که به روش تحلیلی و کتابخانه ای انجام گرفته و سعی شده شیوه ها و شگردهایی را که شیخ شیراز برای بیان اندرزهای خود استفاده کرده است، بیان کنم و برای اجرای آن مراحل زیر را انجام داده ام:

1- مطالعه ی دقیق بوستان و گلستان، با توجه ویژه به پندو اندرز هایی که در آن وجود دارد.

2- استخراج شیوه ها و شگردهایی که در کتاب های بوستان و گلستان وجود دارد و سعدی، با به کارگیری آن ها هدف و مقصود خود را دنبال کرده است.

3- تعریف و شرح شیوه های مختلف پند و اندرز و بیان نمونه هایی از گلستان و بوستان.

                            فصل اول: احوال و زندگی سعدی

احوال و زندگی سعدی

در این فصل به شرح مختصری ازاحوال شیخ اجل، سعدی شیرازی می پردازیم و ضمن اشاره به نام و القاب وی، آثار و سوابق مختصری از زندگی وی را ذکر می کنیم:

1-1- نام، تخلص و لقب سعدی

در کتاب های تاریخ ادبیات و تذکره ها پیرامون نام و القاب شیخ اختلاف نظرهای بسیاری است. اما آن چه که بین نظرات مختلف مقبول و مشترک و بیشتر مدنظر است، نظر دکتر ذبیح­اله صفا است: «الشیخ الامام المحقق، ملک الکلام، افصح المتکلمین ابومحمد مشرف الدین (شرف الدین) مصلح بن عبدالله بن مشرف السعدی شیرازی»که دقیق ترین شکل اسم و القاب شیخ است.» (صفا، 1373: 584)

     علت تخلص او به«سعدی» بنابر نظر پیشینیان، این است که او نام شاعری خود را از «سعدبن زنگی»گرفته باشد. مرحوم صفا در کتاب تاریخ ادبیات این گونه می نویسد: «بنابر اقوال متقدمین تخلص او به سعدی به خاطر ظهور اوست در روزگار اتابک سعدبن زنگی بن مودود سلغری(599-623) و بنابر نظر ابن الفوطی در کتاب تلخیص مجمع الاداب به علت انتساب سعدی به سعدبن ابی بکر سعدبن زنگی؛ این  نظر مورد قبول محققان معاصر است؛ اما مطلقاً بعید به نظر نمی آید که سعدی نام شاعری خود را از نام سعدبن زنگی گرفته باشد. زیرا در اواخر روزگاران اتابک، جوانی نزدیک به بیست سالگی بود که قاعدتاً با قریحه و استعداد خارق العاده ای که داشت می بایست در همان اوان، آغاز شعر کرده و بنابررسم زمان به لقب شعری(تخلص) حاجت یافته و آن را از نام پادشاه عصر خویش گرفته باشد... .» (همان: 589)

     مرحوم محیط طباطبایی نیز در مقاله ی «نکاتی در سرگذشت سعدی» نظر تازه ای پیرامون شهرت شیخ به «سعدی»آورده: «...تخلص سعدی باید از نسبت خانوادگی او گرفته شده باشد که منسوب به سعد بن عُباده خزرجی صحابی بوده است، چه برخی از احفاد غیور، در سده های اولیه گویا به فارس آمده و در آن جا سکونت گزیده بودند.» (طباطبایی،149:1369)

اما در مورد لقب سعدی باید گفت که هر ادیب و دوست دار سعدی که آثار وی را مطالعه کرده باشد، هنرمندی و توانایی سعدی را در کلامش دریافته و سلاست و روانی کلام او موجب شده که دریابد صفت «سهل ممتنع» تاچه اندازه برازنده ی سعدی است. جامعیت اندیشه ی والا و هنرمندی سعدی موجب شده که گستره ی کلامش به حدی برسد که برازنده­ترین و سنجیده ترین لقب را به او بدهند.«افصح المتکلمین»به راستی برازنده و شایسته ی اوست.

     یکی از کسانی که این لقب را به سعدی داده، «علی بن احمدبن ابی بکر» معروف به «بیستون» است. او در مقدمه ی خود بر کلیات در ذکر نام و القاب سعدی چنین یاد می­کند:«مولانا و شیخ الشیوخ فی عهده و قدوه المحققین افصح المتکلمین مفخرالسالکین مشرف (شرف) المله والحق والدین مصلح الاسلام و المسلمین شیخ سعدی شیرازی قدس سره.»(صفا، 1373: 588)  

1-2- تاریخ ولادت

محیط طباطبایی می گوید: «مدت عمر سعدی که از کی آغاز شده و به کجا پایان یافته است، به عبارت دیگر تشخیص این که کی زاده شده و چند زیسته و کی مرده است. در مأخذ قدیمی تاکنون دیده نشده است.» (طباطبایی، 1366: 195)

     صفا نیز در این مورد می نویسد: «تاریخ ولادت شیخ در مآخذ ذکر نشده است ولی به قرینه ی سخن او در گلستان می توان آن را به تقریب در حدود سال(606 هجری) دانست. وی در آغاز گلستان چنین می گوید: یک شب تأمل ایام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده تأسف می خوردم و سنگ سراچه ی دل را به الماس آب دیده می سفتم و این ابیات مناسب حال خود می گفتم:

     به تصریح خود شاعر، این ابیات مناسب حال او و در تأسف بر عمر از  دست رفته و اشاره به پنجاه سالگی وی سروده شده است و چون آن ها را با دو بیت زیرین که هم در مقدمه ی گلستان، من باب ذکر تاریخ تألیف کتاب آمده است:

     قیاس کنیم، نتیجه چنین می شود که در سال 656، پنجاه سال یا قریب به آن از عمر سعدی گذشته بود و به این تقدیر ولادتش همچنان که گفته ایم در سال 606 یا در زمانی نزدیک به آن بوده است.» (صفا، 1373: 589)

1-3- دوران طفولیت و نوجوانی شیخ

«سعدی درشیراز و در میان خاندانی که از علمای دین بودند ولادت یافته است. از دوران کودکی تحت تربیت پدر قرار گرفت و از هدایت و نصیحت او بهره مند گشت ولی در کودکی یتیم شد و پدر را از دست داد و ظاهراً تحت تربیت نیای مادر خود که بنابر بعضی اقوال«سعدبن مصلح الفارسی»پدر قطب الدین بوده قرار گرفت و مقدمات علوم ادبی و شرعی را در شیراز آموخت و سپس برای اتمام تحصیلات به بغداد رفت. این سفر که مقدمه ی سفرهای طولانی دیگر سعدی بود، گویا در حدود سال 621 – 620 هجری اتفاق افتاد. زیرا وی اشاره ای دارد به زمان خروج خود از فارس در هنگامی که جهان چون موی زنگی در هم آشفته بود.» (صفا، 1373: 592)

     «سعدی در مدرسه ی معروف نظامیه ی بغداد به ادامه ی تحصیل پرداخت و در همین شهر بود که خدمت«جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن ملقب به المحتسب»را درک کرد. سعدی از این بزرگ به عنوان«مربی»و«شیخ» یاد می کند.

     اما در واقع مراد سعدی از«شیخ»کسی است که وی را در علوم شرعی در کَنَف تربیت داشت نه در تصوف؛ و نعمت چنین تربیتی نسبت به سعدی برای چند تن از پیران عهد از جمله برای«شهاب الدین سهروردی» حاصل شد. تأثیر نظریات و عقاید سهروردی را در بعضی از اقوال سعدی می توان یافت.» (همان: 594-593)

1-4- سفرهای سعدی

«سعدی از همان اوان جوانی روحی، بی آرام داشت و در یک جا پای بند نبود و میل زیادی به گردش جهان و دیدن مردمان داشت تا جایی که بارها در اشعار خود به این نکته اشاره می کند:

Abstract

One important issue of the poem is advice. Using this methodology and has a long history in Persian literature and world literature. Poets express advice of the ways they can use.

Including poets Saadi advice is to do his works, artistry and elegance has his own specific and overall and remarks of wisdom for the express advice Two-way allegory has used.His allegory is divided also several different types.

This dissertation methods and tricks used in the works Saadi pays advice. To achieve this aim, Outset the ways, in which Saadi is used for advice, we have. Then to cite examples of them, we paid. To achieve the purpose, the different types allegory and literal and idiomatic examine it from the perspective of the examples discussed Bustan and Gulistan have to have. Ultimately, in a comprehensive and uniform definition of the field of philosophy, as we have discussed the similarities and differences between it and the examples of Golestan and Bustan Saadi In the end, from we have examined.

Keywords: Saadi, Bostan, Golestan, practices advice