پایان نامه بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجوی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد"M.A"

چکیده

    طبیعت به عنوان یکی از بهترین عناصر تصویر‌ساز همواره مورد توجه هنرمندان و شاعران بوده ،اگر چه شیوۀ استفاده ازآن در دوره های مختلف با هم تفاوت داشته است ، ارتباطی که شاعران با طبیعت اطراف خود برقرار می کنند تصاویری که نشان دهندۀ هنر شاعر است را موجب می شود ، نظامی نیز یکی از شاعرانی است که طبیعت جزء مهم­ترین عناصر تصویرساز در شعر اوست، وی از عناصرطبیعت در اشعار خود، برای هر چه زیباتر ساختن کلام و بیان اندیشه­­های خود به خواننده، استفاده می کند و به وسیله آن تصاویری را که عموم مردم هر روزه با آن روبرو هستند اما توجهی به آن ندارند، با هنر تصویر آفرینی خود خلق می کند و به این شیوه ذهن مخاطبان را با تصاویر نو و بکر خود آشنا می سازد. در این پایان نامه ، طبیعت و عناصرآن و کاربردهای شاعرانه که در بیان اندیشه و تصویرآفرینی(صورخیال) در دو مثنوی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بررسی شده است. نتیجه آن­که نظامی ازعناصر طبیعت بیشتر در معنای غیر حقیقی نسبت به معنای حقیقی بهره برده و در اشعارش به عناصر زمینی بیشتر از عناصر فلکی نظر داشته و از آنها استفاده کرده است، و در این میان پرکاربردترین صنعت در ساخت صورخیال و تصویرآفرینی شاعر تشبیه است.

کلید واژه­ها : طبیعت، نظامی، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، صور خیال

رشته: زبان و ادبیات فارسی

مقدمه

    پیوند بین انسان و طبیعت ارتباطی جاودانی و ناگسستنی است؛ این ارتباط سبب شده تا شاعران نیز بیش از هر چیز دیگر از آن الهام گرفته و سروده­های خود را به تصویرهای رنگارنگ طبیعت مزیّن و مخاطبانِ اشعارِ خود را به گشت و گذار در این تصاویر زیبا دعوت کنند. نگاهی هرچند گذرا به اشعار شاعران پارسی زبان در نخستین ادوار شعر فارسی، بیانگر میزان توجه این گویندگان به طبیعت است. البته این امر چیزی نیست که محدود به آن دوره باشد و آثار آن را در همه­ی دوران حیات ادبی این سرزمین به خوبی می­توان شاهد بود چنانکه در تمام قالب­های شعریِ شعرای قرن ششم با انواع مضامین دیده می­شود. نظامی نیز یکی از شاعرانی است که از وصف های طبیعت برای هرچه زیباتر شدن کلامش و انتقال معنا به مخاطب بهره­ی فراوانی برده است و با آوردن مظاهر گوناگون آن همچون گل­ها، درختان و انواع میوه­ها و حیوانات و... تصاویر بکر و زیبا را پیش روی خواننده­ی آثار خود قرار می­دهد که با گذر زمان هیچ گاه دچار کهنگی و فرسودگی نخواهد شد. در این پایان­نامه ابتدا عناصر طبیعت از دو منظومه­ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون استخراج شده و پس از تقسیم­بندی به کاربرد­های این عناصر توسط نظامی پرداخته شده است.شایان ذکر است که عناصر طبیعی این دو منظومه در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه نشده است؛ این پایان­نامه در پنج فصل به شرح زیر تدوین گردیده است:

فصل اول : با عنوان کلیات تحقیق و فصل دوم : دربارۀ بنیاد نظری پایان­نامه که شامل تعاریف مباحث اساسی و بنیادی است. فصل سوم : معرفی احوال، آثار و سبک نظامی و فصل چهارم : در این فصل عناصر و تصاویر موجود در دو اثر (خسرو وشیرین و لیلی و مجنون) که نظامی به­طور کلی از طبیعت گرفته است استخراج و کاربرد شاعر از طبیعت و عناصر آن که برای القاء مفاهیم و مقاصد خود و هم­چنین تصویر آفرینی استفاده کرده ، مورد بررسی و تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. فصل پنجم : این فصل شامل نتیجه گیری، جداول و نمودارهاست.

در این پایان­نامه از کتاب خسرو وشیرین و لیلی و مجنون به تصحیح حسن وحید دستگردی استفاده شده است.  تعدادی از ابیات به عنوان شاهد مثال آورده شده و بقیه‌ی آنها برای پرهیز از حجیم شدن پایان‌نامه در آخر هر بخش ارجاع داده خواهد شد و در قسمت ارجاعات به جای خسرو و شیرین از حرف اختصاری (خ) و به جای لیلی و مجنون از حرف اختصاری (ل) استفاده شده است.در قسمت ارجاع تشبیهات ، چون بیشتر تشبیهات از نوع گسترده هستند برای کوتاه شدن ارجاعات این نوع تشبیه بدون ذکر نام و ففط مشبه به آنها ذکر شده و تشبیهات مرکّب، بلیغ اضافی، مضمر و تفضیل با ذکر نام و مشبه به ذکر شده است.

1-2  بیان مسأله

طبیعت از گذشته تا به حال مورد توجه هنرمندان از جمله شاعران بوده است، زیرا اولین چیزی که هرانسان در زندگی خود درک کرده و خود را در آن می­بیند طبیعت است.البته نگاه هر شخص به طبیعت نسبت به شخص دیگر متفاوت است،چه بسا افراد عادی هر روزه از کنار عناصر طبیعت می­گذرند اما به آن توجه نمی­کنند اما یک هنرمند یا شاعر به هرکدام از این عناصر با دیدی هنرمندانه می­نگرد و از آن­ها تصاویری بکر و زیبا خلق می­کند.یکی از این هنرمندان نظامی گنجوی است، که وصف طبیعت یکی از ویژگی­های شعر اوست. این پایان­نامه سعی بر آن دارد که انواع عناصر طبیعت مورد استفادۀ نظامی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بررسی کند و پر بسامدترینِ این عناصر را در این دو منظومه نشان دهد، و نقش عناصر طبیعت در صور خیالِ شاعر را و پرکاربردترین آن را مشخص نماید.

 روش گردآوری اطلاعات پایان­نامه، کتابخانه­ای و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است، ابتدا تمام ابیاتی که در برگیرنده­ی عناصر طبیعت در دو منظومه است استخراج شده ، سپس با توجه به سؤالات مطرح شده، هر یک از ابیات، مورد بررسی قرار گرفته است.

1-3 سوالات تحقیق

پرسش اصلی این تحقیق آن است که :

طبیعت در مثنوی­های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون چه نقشی ایفا می­کند؟

و پرسش­های دیگر تحقیق عبارتند از :

1- نظامی در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از چه عناصر طبیعی استفاده کرده است؟

 2- پرکاربردترین عناصر طبیعت در دو مثنوی نظامی کدامند؟

3- شاعر از عناصر طبیعت در کدام ساخت صور­خیال بهرۀ بیشتری برده است؟

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به اینکه تا کنون تحقیق جامع و کاملی که تمام عناصر طبیعت را در دو مثنوی خسرو وشیرین و لیلی و مجنون مورد بررسی قرار نداده است؛ این پایان­نامه و نتایجی که به دست خواهد آمد، مورد توجه خواهد بود.

1-5 پیشینۀ تحقیق

کتاب­ها و مقالات مطالعه شده نشان می­دهد که دربارۀ عناصر طبیعت در خمسۀ نظامی صورت گرفته است.که می­توان به این آثار اشاره کرد:

1 -آقای دکتر مظاهر نیکخواه در فصلنامه ادبیات فارسی (علمی-پژوهشی) پاییز و زمستان 1388 به تحریر مقاله ای تحت عنوان تناسب تصاویر طلوع و غروب با موضوع حکایت در آثار نظامی گنجوی پرداخته است که در آن به تصویرسازی هایی که نظامی درباره طلوع و غروب کرده است با آوردن شواهدی از آنها اشاره می کند.

2-تصاویر خیال در خسرو و شیرین نظامی نوشته دکتر محمد جاویدی صبّاغیان که در کتاب مجموعه مقالات همایش نظامی توسط دکتر ثروت آورده شده است ، با بیانی اجمالی به بررسی انواع تصاویر خیال در منظومه خسرو وشیرین نظامی پرداخته که یکی از آن ها تصویر مظاهر طبیعت است.

3- دکتر بهروز ثروتیان نیز در کتاب اندیشه های نظامی گنجوی به توصیفات و تصویرسازی در اشعار نظامی پرداخته است.

1- 6 اهداف تحقیق

1- مشخص کردن مهارت نظامی در استفاده از عناصر دنیای واقعی برای بیان مفاهیم و مقاصدش و هم­چنین زیبایی آفرینی

2- آشکار کردن عناصر مهم تشکیل دهندۀ صور خیالِ شاعر

1- 7 فرضیه­های تحقیق

1- نظامی از طبیعت برای زیباسازی اشعارش و القاء معنا و مفهوم به مخاطب استفاده کرده است.

2- نظامی به طور چشمگیری در سرودن مثنوی های خود ازهمۀ عناصر طبیعت بهره گرفته است.

3-پرکاربردترین عنصر طبیعت در توصیفات نظامی گلها و درختان هستند.

4- تشبیه پر کاربردترین صنعت توصیف شاعر در تصویرگرایی است.

1- 8 حدود و قلمرو تحقیق

حدود و قلمرو این تحقیق، بررسی عناصر طبیعت در دو منظومۀ خسرو وشیرین و لیلی و مجنون نظامی است.

فصل دوم

بنیاد نظری

 2-1 تعریف لغوی شعر

    «شعر در لغت تازی، مأخوذ از «شعور» است و به معنای «دانش، فهم، درک، وقوف و دانایی» به کار رفته است »(لغت نامه دهخدا ذیل واژه ی شعر).

2-2 تعاریف قدما درباره ی شعر

    کوتاه ترین عبارت که در تعریف شعر از قدامه بن جعفر در نقدُ الشّعر آمده چنین است که «شعر: سخن موزون و مقفّایی است که بر معنایی دلالت دارد» (زیادی، 1380: 27). شمس قیس رازی نیز در کتاب المعجم فی مِعاییرالاشعار العجم درباره ی شعر می نویسد «شعر در اصل لغت، دانشی است و ادراک معانی به حدس صایب و استدلال راست. و از روی اصطلاح سخنی است اندیشیده، مرتبِ معنوی، موزون، متکرّر، متساوی،‌ حروف آخر آن به یکدیگر ماننده» (قیس رازی، 1373: 189).

    ارسطو شعر را عبارت از ایجاد و ساختن می داند و افسانه را ماده و اساس شعر تلقی می‌کند (زرین کوب، 1375: 183) ارسطو همچنین شعر را قسمتی از مصوری و نقاشی می داند و فرق آن را با نقاشی فقط در آن می بیند که نقاش صورت اشیاء محسوسه را کشیده نشان می‌دهد برخلاف شاعر که تصویر هر‌گونه تمایلات و احساسات را از نظر ما می گذراند (شبلی نعمانی، 1363: 14-13) تعریفی که در کتب ادبی از شعر و شاعری شده و مورد قبول عارف و عامی گردیده این است که آن: «کلامی است موزون که گوینده با اراده آنرا بوزن آورده باشد»(همان: 11). امّا باید دانست که این تعریف در حقیقت سطحی و عامیانه است،‌زیرا امروزه این مطالب منسوخ شده، که وزن و قافیه تنها را نمی توان شعر نامید و حتی قدماء نیز در تأیید این نظریه اشاراتی داشته اند که موجود می باشد.

    «در نزد شعرای فارسی هم معنای اصلی شعر عبارت بود از: تخیل، چنانکه نظامی عروضی سمرقندی که از شعرای بنام و معاصر با نظامی گنجوی است در کتاب چهار مقاله چنین می نویسد. شاعری صناعتی است که شاعران بدان صناعت اتساق مقدمات موهمه کند و التیام قیاسات نتیجه بر آن وجه که معنی خرد را بزرگ کند و بزرگ را خرد، نیکو را در لباس زشت و زشت را در حلیه‌ی نیکو جلوه دهد و با ایهام قوه‌ی غضبانی و شهوانی را بر انگیزد تا بدان ایهام طبایع را انبساطی و انقباضی بود و امور عظام را در نظام عالم سبب گردد» (همان: 12).

2-3 تعاریف جدید درباره ی شعر

   مهدی حمیدی درباره ی تعریف شعر اینگونه می نویسد: شعر «عبارت از عَطَشی است که آدمی به تصویرجلوه های رنگارنگ طبیعت و نقاشی تأثرات گوناگون طبایع دارد و شاعری صنعتی است که از کلمات نقش پذیر دل پسند و ترکیبات اندیشه نمای دلنشین و اوزان و قوافی و ردیف های متناسب و با شکوه برای آن تصویر و این نقّاشی، صورت و سیرت می آفریند» (زیادی، 1380: 33). شفیعی کدکنی نیز «شعر را گره خوردگی عاطفه و تخیل که در زبان آهنگین شکل گرفته است می داند» (همان: 62) «علی شریعتی در خصوص شعر در بُعد درون گرایانه ی آن می گوید: هر گاه بیان از گفتن احساس عجز کرد، شعر پدیدار می شود» (همان: 520)

    شعر در معنای عام و کلّی آن، بیان احساس و عاطفه، و همه ی چیزهایی که در شاعر احساس و عاطفه ای بر می انگیزد، یا تأثری به وجود می آورد. بنابراین شعر می تواند منثور یا منظوم باشد، زیرا آنچه که شعر را از غیر شعر جدا می کند مفهوم و مضمون شعر است نه وزن و قافیه­ی آن (شکیبا، 1370: 9).

    داریوش آشوری در کتاب شعر و اندیشه، شعر را رویدادی در عالم زبان یا آفرینش زبانی می داند (آشوری،‌ 1377: 68) و در جای دیگر شعر را مهم ترین و عالی ترین رِسانه ی فرهنگی معرفی می کند و آن را جزء اصلی ترین و پرزورترین برداری می داند که وجدان ایرانی برای رساندن احساس و اندیشه و جهان بینی خدا انتخاب کرده است (همان: 90)

    عزیزلله زیادی به نقل از کتاب گذری در ادبیات کودکان می نویسد «پیدا کردن تعریف جامعی برای شعر، مثل سایر پدیده های هنری کار آسانی نیست،  و در واقع مهم هم نیست که شعر چیست. بلکه آن چه در شعر حائز اهمیت است، تأثیرات آن است. شاعری بسیار شاعرانه گفته است که شعر، گل سرخ نیست، بلکه عطر آن است .... دریا نیست، بلکه خروش آن است. من نیستم، بلکه چیزی است که مرا وادار به آن چنان دیدن و شنیدن و احساس کردن می کند که نثر قادر به آن نیست» (زیادی، 1380: 520)

 2-4 معروفترین قالبهای شعر سنتی:

   انواع قالبهای شعر کلاسیک عبارتند از: 1- قصیده 2- غزل 3- مثنوی 4- رباعی 5- دو بیتی 6- قطعه
 7- مفرد 8- مسمّط 9- تضمین 10- ترجیع بند 11- ترکیب بند 12- متزاد 13- چهار پاره.

2-5 سیر کاربرد قالبهای شعری در برخی از دوره های سبکی تا قرن ششم:

    در ادبیات فارسی قصیده اولین نوع شعری است که به تقلید از ادبیات عرب بوجود آمده است. شاعرانی چون رودکی و عنصری که از نخستین شاعران ادبیات فارسی محسوب می شوند در همه ابعاد از قصیده شعر عرب تقلید کرده اند و بعد از آنها شاعران دوره های بعد از قبیل معزّی قصاید شاعران ادوار نخستین را سرمشق خود قرار دادند (شمیسا، 1369: 184)

    « در عصر غزنوی نیز قصیده سرایی به اوج ترقی رسید و غزل نیز به دنبال آن تکامل یافت.در آن دوره بیشتر قصیده های شاعران مصدر به تغزلی لطیف و زیبا بود...» این نکته مسلم است که تنوع مضامین غزل در عصر غزنوی در حد کمال است و در دیوان فرخی و عنصری تغزلهای لطیف و غزلهای زیبا و مرغوب می توان یافت (محجوب، 1375: 156-157).

Abstract

Nature has always been regarded as one of the best illustrator in view of the artists and poets; however its usage in different courses was different. Contact the poets with their natural surroundings makes the images that represent the poet's art. Nezami is also one of the poets that nature is the most important elements of illustrator in his poetry. He uses the elements of nature in their poems for more beautiful words and expresses their thoughts to the reader and creates the images with its art that people face every day, but do not pay any attention to it and this way introduce the picture of his new and pristine style to audience's minds. In this thesis, the nature and its elements and their poetic applications to express the thought and image creation (imagery) in two Masnavi of Khosro –o- Shirin and Leyli –o- Majnun have been studied. The result is that Nezami benefited more from elements of nature in false meaning than the true meaning. He in poetry used the elements of Earth more than Constellation elements. In this among, the most commonly used in the construction industry imagery and image creation of the poet is analogy.

Keywords: Nature, Nezami, Khosro –o- Shirin, Leyli –o- Majnun, Imagery