پایان نامه نقد تصوف از منظر ابوالفرج عبد الرحمن ابن جوزی و پاسخ به نقد ها با تکیه بر آراء امام خمینی (س)

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته

عرفان اسلامی

چکیده:

از منتقدان مهم اهل سنت در قرن ششم ابوالفرج عبدالرحمن ابن جوزی (متوفی597) است. وی قسمت اعظم کتاب "تلبیس ابلیس" را به نقد آراء و آداب سلوک و رفتار صوفیان اختصاص داده است. به نظر او از جمله خدعه های شیطان با صوفیان ترک کسب و کار و نکاح، عزلت نشینی، پوشیدن خرقه و رواج سماع، نظر بر احداث اعتقاد به حلول و اتحاد و ادعای عشق الهی است. وی در کتاب دیگری به نام "صیدالخاطر" در جاهای گوناگون به نکوهش صوفیه پرداخته، اما مخالفان صوفیه از کتاب تلبیس ابلیس او بیشتر استقبال کرده اند. با این حال وی مشایخ اولیه صوفیه را سلف صالح می داند و از جمله بدعت گذاران محسوب نمی دارد. وی در "صفه الصفوه " نیز از بسیاری از صوفیان به نیکییاد کرده است.

از قرن هفتم برخی عالمان شیعه امامیه برای پی ریزی عرفان شیعی کوشیدند. گروهی از علماء که تحت تأثیر ابن عربی و شارحان او هستند میان صوفیه ای که ملتزم به رعایت ظاهر و باطن شرع هستند با آن هایی که آداب و تعالیم غیرشرعی دارند فرق می نهند. به طور کلی تقریبا تمامی علما و فقهای شیعه که در آثارشان گرایشهای عرفانی وجود دارد، از این جمله اند. مثلا در آثار امام خمینی(س) سخنانی در تجلیل از شیوایی گفتار ارباب تصوف و استفاده از حقایقی که اهل کشف و ریاضت گفته اند وجود دارد. ایشان همچنین در برخی آثار خود احادیث معصومین را در خصوص تهذیب نفس با احوال و مقامات عرفانی تطبیق داده است و عالمانی چون سید بن طاووس و شیخ بهایی و محمدتقی مجلسی را در شمار عرفا دانسته است. در عین حال امام خمینی (س) از صوفیه از آن جهت که فقط به امور باطنی دین توجه دارند و به جهات سیاسی و اجتماعی آن بی توجه اند انتقاد کرده است.

کلیات

1.بیان مسأله:

تصوف و اندیشه های صوفیانه همواره در طول تاریخ، از سوی اهل شرع و عقل و عرف مورد نقد و جرح قرار گرفته اند. به طور کلی در میان علمای اهل سنت تا به امروز تقریبا دو جریان عمده در برابر تصوف وجود داشته است : گروهی که با جنبه هایی از تصوف موافق ولی با برخی آرا و آداب صوفیان مخالف بوده و تصوف سنی (تصوف مشایخ اولیه تصوف تقریبا تا قرن چهارم ) را از تصوف باطنی(اهل غلو) یا تصوف فلسفی که نمایندگانش حلاج، ابن عربی و پیروانشان هستند جدا می کنند. این گروه از نمایندگان چنین تصوفی شدیدا انتقاد می کنند و آن را متأثر از عرفان هند، مسیحیت و فلاسفه یونان می دانند و گروه دیگر از مخالفان تصوف طرفداران جنبش وهابیت (پیروان محمدبن عبدالوهاب متوفی 1206) و سلفیه (پیروان محمد عبده متوفی 1323)اند که تصوف را انحراف از اسلام، مخرب و تماما بدعت می دانند. البته در میان سلفیه کسانی هم هستند که برخی از صوفیان سده های اولیه را از حکم تکفیر مستثنی می دانند. از جمله ناقدان جدی جریان تصوف، ابوالفرج عبدالرحمان ابن جوزی (متوفی 597) است که در آثار متعددی به نقد آموزه های تصوف پرداخته است. وی که از منتقدان مهم اهل سنت در قرن ششم محسوب می شود، با آنکه مشایخ اولیه صوفیه را «سلف صالح » می داند و از جمله بدعت گذاران محسوب نمی دارد اما قسمت اعظم کتاب معروف خود تلبیس ابلیس( صص 181427) را به نقد آرا و آداب سلوک و رفتار صوفیان اختصاص داده است. به نظر او از جمله خدعه های شیطان با صوفیان، ترک کسب و کار و نکاح، عزلت گزینی، پوشیدن خرقه که حکم لباس شهرت را دارد ، رواج سماع و غنا و رقص، نظر بر احداث (برنایان)، اعتقاد به حلول و اتحاد و ادعای عشق الاهی است. وی در کتاب دیگری به نام صیدالخاطر (در مواضعی گوناگون از جمله: صص 54، 60، 108، 202، 205، 298 و 352) به نکوهش صوفیه پرداخته اما از کتاب تلبیس ابلیس او مخالفان صوفیه بیشتر استقبال کرده اند.

امام خمینی(س) در حوزه ای از آثار خویش از تصوف (عرفان اصیل اسلامی) دفاع می کند، گرچه دفاعیات او به سنت عرفان اسلامی که که عمدتا وامدار اندیشه های ابن عربی است، تعلق دارد.

سعی نگارنده این است که به بیان دیدگاه های انتقادی ابن جوزی و پاسخ هایی که به این انتقادات داده شده به خصوص با تاکید بر آرای امام خمینی(س) بپردازد. امام خمینی(س) در آثار عرفانی خود، از جمله کتب سر الصلوه - آداب الصلوه - شرح حدیث جنود عقل و جهل و مصباح الهدایه ضمن بهره گیری از آیات و روایات به خوبی و با لطافت خاصی به بیان نکات ناب عرفانی پرداخته اند که در ذیل بحث از این نکات بهره مند می گردیم.

2.ضرورت و اهمیت موضوع:

از آنجا که در تعریف تصوف آمده است که مذهبی است تمام جدی که با هیچ گونه هزلی آمیخته نشده است و به عنوان مثال گفته اند: تصوف، تصفیه دل است از ناپاکی ها و مفارقت از اخلاق طبیعی و دوری از دعاوی نفسانی و فرودآمدن صفات روحانی و تمسک به حق و حقیقت و راستی و مراد از صوفیان، واصلان و کاملانند که کلام مجید از ایشان به مقربان یادکند و از طرفی با توجه به  اشکالات و ردیه هایی که از سوی اهل شرع و عرف و فقها بر سنت تصوف اسلامی وارد شده، تحقیق در زمینه این انتقادات -به ویژه سردمداران آن مانند ابن جوزی، ابن تیمیه و کسانی که در این زمینه فعالیت می کنند- می تواند تصویر روشن تری از تصوف اسلامی به دست پژوهشگران بدهد.

3.نحوه ارتباط موضوع با حوزه مطالعات امام و انقلاب:

پس از بیان انتقادات ابن جوزی به تصوف، پاسخ هایی که در ارتباط با این انتقادات مطرح است بیان می گردد و آراء و اندیشه های امام خمینی(س) در فصل آخر درمورد این موضوع مطرح می شود.

4.سؤال اصلی و سؤالات فرعی پژوهش:

·سؤال اصلی:

مهمترین نقدهای ابن جوزی بر صوفیان چیست و چه پاسخ هایی بر مبنای آرای امام خمینی(س) می توان بدانها داد؟

·سؤالات فرعی:

üاز نظرمخالفان تصوف از جمله ابن جوزی چه نقدهایی بر جنبه های نظری (وحدت وجود و عشق الهی) و جنبه های عملی (آدابی از قبیل مرقعه و سماع و وجد و مرشد و مرید) تصوف وارد است؟

üچه کسانی و چگونه به نقدهای فوق پاسخ گفته اند؟ 

5.پیش‏فرضها:

تصوف اسلامی به جهت اشتمال بر پاره های آراء خاص از همان سده های نخستین از سوی فقها و متشرعان شیعه و سنی مورد نقد و جرح قرا داشته است. 

6.پیشینه پژوهش موضوع:

·عنوان مقالات:

üتصوف و تشیع    -    در گفت و گو با نصرالله پورجوادی   -   نشریه هفت آسمان

این مقاله نگرش فقها و علمایی که عمدتا در دوران صفویه بوده اند را نگرشی ظاهری و انتقادات درونی تصوف در قرن چهارم و پنجم را قدری عمیق تر و قابل تأمل تر برمی شمرد.

üتشیع و تصوف- نصر، سیدحسین- عرفان ایران- 1379

آنچه که در مقالات فوق بیان گردیده با قسمتی از بخش دوم این پایان نامه در ارتباط است و در ذکر پاره ای از مسائل بسیار راهگشاست.

·عنوان کتب:

üعین القضات و استادان او: این کتاب شامل پنج مقاله از دکتر نصرالله پور جوادی است که مقاله نخست آن اتهام هایی را که به عین القضات وارد کرده اند را مطرح می کند و سپس دفاعیات عین القضات و پاسخ های او را مورد بررسی قرار می دهد.

üپژوهشهای عرفانی(جستجو در منابع کهن)- تألیف:دکتر نصرالله پورجوادی: در فصل پژوهشهای ماندگار که مقاله سوم این کتاب است شخصیت و آرای صوفیانه ابن یزدانیار ارموی که یکی از شخصیت های جنجالی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم است مورد بررسی قرار گرفته است.

üیاوران حکمت و سرّ ناگفته استاد: این کتاب که اثر رضا چیذری و بر ضد صوفی گری و خانقاه نوشته شده است خیلی سریع نایاب گشته و از محتویات آن اطلاع چندانی در دست نیست. 

üارزش میراث صوفیه: دکتر زرین کوب در فصل صوفیه و تصوف در ترازوی این کتاب ضمن طرح بحث تصوف اسلامی و عرفان نظری منصفانه و منتقدانه در باره فرضیه های خاورشناسان در این باب بیان می دارد.

üصوفیان و ضد صوفیان- نوشته:الیزابت سریه و ترجمه مجدالدین کیوانی. درونمایه اصلی این کتاب فراز و نشیب هایی است که طی 250 سال – از نیمه سده هجده تا نیمه سده بیست میلادی- در جهان اسلام بر سر تصوف رفته و مواضعی که متصوفه در رویارویی با تحولات اجتماعی و سیاسی و پدیده های جدید این دو سده اختیار کرده اند.

üدنباله جستجو در تصوف: دکتر زرین کوب در فصل نخست این کتاب تحولات تاریخی تصوف را مورد ارزیابی قرار داده است.

üنقد صوفی: محمدکاظم یوسف پور در فصل دوم این کتاب نقد بیرونی و درونی تصوف را بر مبنای دیدگاه اهل تشیع (با تکیه بر احادیث و روایات و نظر علمای شیعه) و اهل تسنن (با تکیه بر تلبیس ابلیس ابن جوزی) بیان نموده است.

7.جنبه های جدید در این پژوهش:

این پایان نامه به شکل خاص بر نقدهای ابن جوزی متمرکز گردیده و به غور و تفحص در آثار او می پردازد و نقطه نظراتی که در مقابل دیدگاه های او قرار دارند را مطرح نموده و با بهره گیری از آثار امام خمینی به ردیه ها پاسخ می دهد.

8.فرضیه‏ های پژوهش:

نقد ابن جوزی عمدتا بر آداب و مناسک صوفیان بوده آنها را بدعت در دین اسلام و بی سابقه بر می شمرد.

صرف نظر از اینکه برخی از اشکالات منتقدان بر تصوف وارد می باشد، هم در بین علمای اهل سنت و هم علمای اهل تشیع، بسیاری کسان، آداب و آراء صوفیان را با مبانی عقل و شرع اسلامی، سازگار یافته اند.

9.روش تجزیه و تحلیل داده‌ها:

روش اسنادی با رویکردی تحلیلی، توصیفی و انتقادی

مقدمه

در پایان نامه حاضر فرض بر این است که تصوف به عنوان یکی از بهترین راه های قرب الی الله و طریقی که اساس و سرچشمه آن قرآن است مورد نقد و ارزیابی قرار می گیرد. حال سوالاتی در این خصوص به ذهن متبادر می گردد:

دلیل ردیه نویسی ها و انتقادات وارد بر تصوف چیست؟

آیا ردیه نویسان حقیقت را بیان می کنند یا به خطا رفته اند؟

ابن جوزی کیست و نقش او در میان منتقدان تصوف چیست و نقدهای او به چه جنبه هایی از تصوف اشاره دارد؟

در مقابل نقدهای وارد شده، نظر صوفیان چیست و به چه شکل از خود دفاع می کنند و موضعشان چیست؟

دیدگاه امام خمینی(س) در مورد ابعاد مورد بحث منتقدان چیست و نگرش ایشان به این مواضع به چه شکل است؟

این پایان نامه از چهار فصل تشکیل شده است که فصل آغازین آن در رابطه با منتقدان تصوف در بین علمای اهل سنت و شیعه می با شد. در قست پایانی فصل اول سخنان بزرگانی از متصوفه مطرح گردیده و نظرات ایشان در باب افراط و تفریط برخی هم مسلکانشان مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. در فصل دوم به شکل منسجم و سازمان یافته به ایرادهای ابن جوزی پرداخته شده و نظرات این فقیه بزرگ حنبلی که از فقهای قرن ششم هجری قمری است بیان می گردد. ابن جوزی بر مسائلی مانند سماع، خانقاه، ترک نکاح، خرقه پوشی، ترک نکاح و سایر مواردی که در این فصل بدانها پرداخته شده، انگشت می گذارد و آن ها را به دور از آموزه های اسلامی و دینی می شمرد. در فصل سوم سخنان صوفیان در رابطه با موارد یاد شده بیان شده و در فصل چهارم که فصل پایانی می باشد، نظرات امام خمینی (س) به عنوان یک فقیه و عارف کامل در باب عرفان مطرح می گردد.

فصل اول

نقدها و ناقدان تصوف

مقدمه

نقدهای موجود در باب تصوف را می توان به دو گروه عمده نقد اهل شریعت و نقد اهل طریقت تقسیم نمود. نقد اهل شریعت خود به دو قسمت تقسیم می شود، که یک قسم آن نقد اهل سنت و قسم دیگر آن نقد شیعه می باشد.

تقریباً تا اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم صوفیان نیز مانند فقها و محدثان از علمای دین محسوب می شدند. تا قرن چهارم صوفیان و فقیهان در مجالس یکدیگر حاضر می شدند و با هم به بحث و گفتگو درباره مسائل فقهی می پرداختند. به تدریج از اواخر قرن سوم با تشکیل حلقه های درس صوفیان بغداد بحث هایی در میان علمای اهل سنت درگرفت.

از منتقدان مهم اهل سنت در قرن ششم ابوالفرج عبدالرحمن ابن جوزی است. وی قسمت اعظم کتاب خود "تلبیس ابلیس" را به نقد آراء و آداب سلوک و رفتار صوفیان اختصاص داده است.

هرچند غالب صوفیان سلسله خود را به یکی از امامان شیعه می رسانند. اما از میان مذاهب اسلامی شیعیان بیشترین انکار را نسبت به صوفیه داشته اند. علمای شیعه در رد و طرد برخی عقاید و اعمال صوفیه آثار بسیاری نوشته اند.

مهم ترین منتقدان تصوف در بین علمای شیعه ابن بابویه، شیخ مفید، محمد بن حسن طوسی، ابومنصور احمد بن علی طبرسی و خواجه نصیر الدین طوسی می باشند.

گروه دیگر منتقدان تصوف، عده ای از صوفیه، به ویژه مشایخ آنان، می باشند.ایشان عقاید و طرز سلوک برخی صوفیان را نقد و ارزیابی می کردند. این نقدها در ابتدای قرن سوم بیشتر متوجه افراد بود نه جریان کلی تصوف. اما به تدریج به دو حوزه عقاید و افکار و نظریه ها و آداب و رسوم و رفتار راه یافت.

نقد اهل شریعت:

اهل سنت:

تقریبا تا اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم صوفیان نیز مانند فقها و محدثان از علمای دین محسوب می شدند و اغلب مشایخ بزرگ مانند سفیان ثوری (متوفی 161) حمدون قصار (متوفی 271) حسن بصری (متوفی110) ابوحمزه بغدادی (متوفی 289) عمربن عثمان مکی (متوفی 296) جنید بغدادی (متوفی 297) و ابوالقاسم ابراهیم نصرآبادی (احتمالا متوفی 372) فقاهت و تصوف را باهم جمع کرده بودند (توفیق بن عامر ص 7 8 پانویس 3 ص 23 کامل ص 152). ابن ابییعلی ' در طبقات الحنابله (برای نمونه رجوع کنید به ج 2 ص57-243-247-252) نام بسیاری از صوفیان را در شمار فقیهان حنبلی درج کرده است .

تا قرن چهارم صوفیان و فقیهان در مجالس یکدیگر حاضر می شدند و باهم به بحث و گفتگو در باره مسائل فقهی می پرداختند و حتی صوفیان به علت وجاهت نزد عامه در مجالسشان از برخی فقیهان به علت اهتمام در امور دنیا انتقاد می کردند (توفیق بن عامر ص 8 و پانویس 3 طبلاوی محمود سعد ص 3740 برای نمونه رجوع کنید به قشیری ج 2 ص 732-733). پیشوایان مذاهب فقهی نیز مانند امام شافعی (متوفی 204) و احمدبن حنبل (متوفی 241) از برخی صوفیان به نیکییاد کرده اند (توفیق بن عامر ص 8 پانویس 3 -ابن جوزی صفه الصفوه ج 2 ص 332). هرچند در برخی موارد مطالبی از قول پیشوایان مذاهب فقهی علیه صوفیان نقل شده ولی در آنها ذکری از نسبت ارتداد و تکفیر صوفیان نیست ( رجوع کنید به ابن جوزی تلبیس ابلیس ص 369-384-419).

به هر حال به علت همین ارتباط نزدیک صوفیان و فقیهان و اینکه کلمه صوفی مرادف با زاهد و عابد بود و صوفیان از جمله اهل سنت و جماعت شمرده می شدند در کتابهای ملل و نحل حتی تا اوایل قرن پنجم از آنان به عنوان گروهی مستقل یاد نشده است (توفیق بن عامر ص 10 نیز رجوع کنید به ابن حزم ج 2 ص 114 بغدادی ص 317).

Abstract:

Abol-Faraj al-Rahman Ibn jozi important critics in the sixth century Josie (d. 597), respectively. Much of his book "wile of the devil" to criticize the conduct of the vote and Sufi traditions allocated. According to him the trick of the devil to leave the business and marriage mystic, recluse, wearing sackcloth and spread of hearing, consider the construction of a belief in reincarnation and union claims the love of God. In his book called "Seydalkhater" in various places in the remonstrance addressed Sofia, Sofia opponents from the wile of the devil he is most welcome. However, he and the elders of Sofia knows Salaf is not considered heretics. In "Sefat al- Safvah" Nikki has learned from many Sufis.

From the seventh century some scholars Shia Imami tried to lay Shia mysticism. In general, almost all Shia scholars and theologians whose work is mystical tendencies, these are included. Meanwhile, Imam Khomeini Sofia since they only pay attention to the inner religion, and to disregard it has criticized the political and social aspects