پایان نامه صورت بندی مضامین معنوی (حس معنوی- استعلایی) در سینمای فرانک دارابانت

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فلسفه هنر

چکیده:

پژوهش حاضر تلاشی برای تحلیل و ارزیابی صورت بندی مضامین معنوی (حس معنوی – استعلایی (Spirituality)) در سینماست. در این مسیر ابتدا به سیر شکل‏گیری سینمای معنویت‏گرا و هم چنین کارگردان‏های خاصی که دغدغه معنویت‏گرایی در فیلم‏هایشان اهمیت داشته، نگاهی اجمالی شده است. سپس به بیان شیوه تعامل میان رویکرد معنویت‏گرایی و فیلم از منظر دین‏گرایان پرداخته شده و در ادامه نیز انواع رویکردهای تحلیل فیلم به عنوان روش‏های تحلیلی موجود مطرح شده است. روش و رویکرد تحلیلی این پژوهش بر ارزیابی فرم و قالب ارائه روایت داستانی در فیلم از نگاه نئوفرمالیست‏ها (پست‏فرمالیست‏‏ها) تکیه دارد. بنابراین در گام بعد نگرش نئوفرمالیستی در سینما و چگونگی کاربرد نظریه آن‏ها در فیلم تبیین شده و به نسبت فرم و محتوا در فیلم پرداخته شده است. در این رویکرد از آن جهت که فرم به نوعی محتوا را می‏آفریند؛ نزدیک به دیدگاه سنت گرایان در مورد نماد و صورت اثر هنری است که آن را جلوه ای از امر متعالی و قدسی می‏دانند. به تعبیر دیگر فرمی که محتوایی معنویت‏گرایانه را با خود دارد همان صورت هنر معنوی در نگاه اهل سنت است. این دیدگاه تبیین می‏کند که تجربه فرم فیلم در تعامل با تماشاگر تبدیل به یک تجربه معنوی - آیینی می‏شود. این رویکرد با دیدگاه اصحاب مکتب دریافت آلمان برای تبیین نقش خواننده در شکل دادن به معنای فرم تکمیل می‏شود. در این نگرش معتقدند که معنا و حس معنوی برآمده از فرم با مشارکت فعال تماشاگر و از طریق تجربه او، شکل می‏گیرد. درادامه به تبیین فرم فیلم پرداخته شده است. در این تبیین مواردی چون اصول فرم فیلم و معیار های ارزیابی و تحلیل، اصول ساختار روایی در فیلم داستانی و عناصری چون میزانسن، قاب بندی و فیلمبرداری، تدوین، صدای فیلم و سبک کارگردانی بیان شده است. در پایان نیز به تحلیل چهار فیلم از فرانک دارابانت کارگردان صاحب نام آمریکایی مجاری تبار پرداخته شده است.

واژگان کلیدی: حس معنوی – استعلایی، (Spirituality)، مضمون معنوی، فرم، نئوفرمالیسم، فرانک دارابانت.

1-1-مقدمه

هنر همواره بیانگر شکلی از اشتیاق آدمی برای جاودانگی است. به بیان امروزی مشتاق بودن یعنی هیجان زده‏ بودن برای چیزی. غلیان احساسات و شور و احساس برای درک، دریافت یا حس کردن امری را اشتیاق می‏نامند، جالب آنکه «مشتاق بودن» - (enthusiasm)- از دو لغت یونانی en  و  Theosگرفته شده است و به معنای ((in God «خدایی» است. این خدا گونه بودن و نسبت اشتیاق با امری خدایی همان حس کشش معنوی است که در هنر باعث ماندگاری، جاودانگی و ایجاد حسی متفاوت در مخاطب می‏گردد. این مشارکت مخاطب که در فضایی آکنده از اشتیاق و معنویت صورت می‏گیرد برای انسان تبدیل به تجربه ای معنوی شده و به زندگی انسان معنا و جهتی الهی می‏بخشد.

با چنین رویکردی می‏توان تمامی امور زندگی و فضای خلاقیت هنری را به اموری معنوی و قدسی پیوند زد. از این رو می‏توان گفت فیلم‏ها خود به خود دارای معنویتی درونی هستند که آدمی را برای تأمل و جست و جوی ناخودآگاه فردیشان(و چه بسا جمعی) تحریک و تهییج می‏کند.

از سوی دیگر هنر قصه گویی در فیلم الهام گرفته از هنر قصه گویی بزرگان دینی و کتب آسمانی است. با تأملی گذرا در کتب آسمانی و الهی می‏توان دریافت که همواره برای مخاطبان عام (و چه بسا فرهیخته) از زبانی هنرمندانه و با پرداختی داستان وار برای انتقال مفاهیم معنوی استفاده شده است، فیلم نیز چنین شیوه ای را برای انتقال مفاهیم و معنای خود به مخاطب برگزیده است. از این رو یکی از هیجان انگیزترین مجاری ارتباطی که از طریق آن می‏توان آدمی را با مضامین معنوی پیوند داده و آشنا کرد استفاده از سینما و قصه گویی با تصاویر یک فیلم است.

دیدگاه برخی مؤمنین و معنویت‏گرایان نیز بر آن است که زندگی انسان محل الهامِ علائم ربانی و معنوی است. به تعبیر دیگر خداوند از طریق نشانه‏هایی در زندگی آدمی به وی الهام نموده و پیام هایی را برای انسان ارسال می‏نماید و یکی از این نشانه‏ها و محل های علامت گذاری شده در زندگی انسان در دنیای امروز فیلم و سینما است. از این رو برخی نظریه پردازان معتقدند فیلم‏ها نیز به صورت ناخودآگاه نشانه‏هایی از معنویت را در خود دارند، چه فیلم ساز خواسته باشد چنین مفهومی را منتقل کند چه در ناخودآگاه و فرم خاص ارائه اثرش پنهان شده باشد.

از سوی دیگر زندگی در دنیای امروز انسان را در کشاکش سهمگینی با مسائل معنوی و ماورائی قرار داده است که در گذشته وجود نداشته است، زندگی سنتی دیروز به دلیل عدم وجود تکنولوژی و رسانه‏ها فرصتی برای تأمل در طبیعت، هستی، معرفت و نگرش به درون آدمی برای وی فراهم می‏کرد. اما ارتباطات و رسانه‏های امروز (رسانه‏های تصویری چون سینما، تلویزیون و...) نه تنها چنین فرصتی را از وی دریغ می‏کنند، بلکه جنس نیازها و نگرش های آدمی را از مسائل درون گرایانه و معنوی دور می‏کنند. رسانه‏ها (رسانه‏های تصویری چون سینما، تلویزیون و...) امروزه به فرهنگ جمعی مفروضی برای جامعه بدل شده اند که اصلی ترین وظیفه آن تعریف زندگی است. برخی از نظریه پردازان معتقدند امروزه تربیت و پرورش خویشتن مذهبی و نگاه معنویت‏گرایانه نیز در زندگی انسان به مدد رسانه‏ها شکل می‏گیرد. به تعبیر دیگر امروزه کنش دینی فرد در تعامل و برداشت از رسانه‏هایی بدست می‏آید که در زندگی با آن‏ها درگیر است. چه بسا ساختار هویت فردی وی در تعامل با سینما و رسانه‏های تصویری امروز شکل می‏گیرد.

در پژوهشی دانشگاهی در آمریکا در سال 2002 به دست آمد که به طور معمول دانشجویان یک دانشگاه در یک ماه درسی هشت تا ده فیلم می‏بینند و در این تحقیق دانشجویانی وجود داشتند که تا55 فیلم در یک ماه را مشاهده می‏کردند (بیشتر این دانشجویان تمایل داشتند که این فیلم‏ها را در سینما تماشا کنند) همین پژوهش نشان می‏دهد در سال 2002 آمریکایی ها بابت بلیط سینما بیشتر از 4/9 بیلیارد دلار هزینه کرده اند. به این آمار باید اضافه کرد که فروش دی وی دی در همان سال به 7/8 بیلیارد دلار و کاست وی اچ اس 4/3 بیلیارد دلار رسیده است.[1]

 آمار بدست آمده در این پژوهش –که با نسبت ها و درصدهای متفاوت در مورد جوانان و دانشجویان کشورهای دیگر قابل رد گیری و بررسی است- نشان می‏دهد که سیل بنیان کن توجه مخاطبان به سینما و فیلم (و البته رسانه‏های تصویری) روز به روز در حال افزایش است. این توجه نشان می‏دهد که یکی از ابزار های مهم برای فرهنگ سازی، هویت یابی و ایجاد تمرکز و معنویت در جوانان امروز رسانه سینما و فیلم است. از این رو سینما امروزه به صورت بخشی منظم از آموزش های فرهنگی و اجتماعی جوامع در آمده است.

جذابیت سینما اگرچه امروزه در مواجهه و مقایسه با تلویزیون و رسانه‏های سهل الوصول امروزی کاهش یافته است، اما جوهره داستان گویی سینما و تکیه اش بر نیروی جذاب روایت داستان، همچنان تخیل و احساسات تماشاگر را به صورتی قدرتمند درگیر می‏کند. امروزه فیلم‏ها جزء جدایی ناپذیر زندگی انسان هستند و گونه ای جدید از امکانات هویت یابی را برای وی فراهم می‏کنند.

هم چنین داستان‏ها از تجربیات عادی زندگی برای هدایت انسان به قلمرو روحانی و معنوی استفاده می‏کنند. از این رو داستان فیلم نیز امکان ایجاد حسی معنوی، تجربه دینی و مکاشفه‏های معنوی را برای آدم های درگیر و گرفتار زندگی پیچیده و ماشین زده امروز فراهم می‏کند. درک حسی از بخشایش، دوستی، معرفت، احساس امید به زندگی، اعجاز و ایمان و هم چنین یافتن احساس ندامت از گناه، مجازات یا نقصان در اطاعت و مفاهیمی از این دست امروزه در روایت فیلم داستانی امکان پذیر است. بنابراین پرداختن به سینما و فیلم به عنوان یکی از مهم ترین جنبه‏های شکل‏گیری هویت معنوی و دینی در زندگی امروز اهمیتی دو چندان می‏یابد.

از این رو پژوهشگران بسیار تلاش کرده اند تا از منظر های متفاوت به تعامل میان امور دینی (معنوی) و فیلم و تبیین چگونگی اثر گذاری سینما (فیلم) بر جامعه و دنیای پیرامون خود بپردازند. این پژوهش تلاش دارد تا به شیوه طرح مضامین معنوی و استعلایی و اثر گذاری فیلم داستانی بر مخاطب از طریق فرم و تکنیکی که در سینما بکار می‏رود؛ نگاهی بیاندازد. امید که این راهی باشد برای نزدیک شدن به الگویی کارآمد برای جهت دهی سینما و سینماگران به سمت معنویت و روشی باشد برای نقد و تحلیل معنوی فیلم‏های سینمایی.

1-2-مسأله پژوهش:

سوال اصلی:

چگونه مضامین معنوی (حس معنوی – استعلایی)[2] به وسیله فرم و تکنیک در سینمای فرانک دارابانت (فیلم‏های او) به تصویر کشیده شده است؟

سوالات فرعی:

آیا تصویر کردن و انتقال این حس (حس معنوی – استعلایی) به مخاطب از فرم خاصی در سینما تبعیت می‏کند؟

اگر ارائه چنین حسی (حس معنوی – استعلایی) و تصویر آن در سینما ممکن باشد، چگونه اتفاق می‏افتد؟ (تبیین چگونگی این امکان با تحلیل امکانات فرمال در سینمای فرانک دارابانت )

1-3-فرضیه پژوهش

امروزه علیرغم تلقی اصحاب دین و دین گرایان، سینما، رسانه و مؤلفه‏های دینی و معنوی روز به روز و بیشتر با هم مرتبط می‏شوند. بخش عمده آموزه‏های دینی و مضامین معنوی دوران معاصر، از طریق تصاویر و رسانه‏ها درک می‏شود. در این میان سینما یکی از مهمترین نقش ها را -در ارائه مضامین معنوی- در میان رسانه‏های صوتی- تصویری[3] ایفا می‏کند؛ چرا که سینما شیوه بیانش، برای ارائه مضامین معنوی و استعلایی، قصه گویی از ورای تصاویر است.

از سوی دیگر با نگاهی اجمالی به فیلم‏های سینمای روز جهان (بویژه سینمای هالیوود) در می‏یابیم که نمایش روز افزون معنویت در سینما، امروزه جزء جدایی ناپذیر سینمای عامه پسند جهانی است. همان طور که فرهنگ عامه در بررسی های جامعه شناسی به عنوان زمینه ای ارزشمند برای جستجوی رفتارها و المان های دینی، قابل تأمل است، سینما نیز به عنوان بخشی از فرهنگ عامه برای یافتن مؤلفه‏های دینی و استعلایی، حائز اهمیت است.

از سوی دیگر در بررسی سینما به عنوان محملی برای تصویر کردن و انتقال مفاهیم معنوی به مخاطب و تماشاگر، چگونگی این انتقال و تصویر سازی، و تبیین روش و فرم های خاصی که یک فیلم ساز به کار می‏گیرد، اهمیت می‏یابد. در این بررسی مفهوم فرم و شکل در هنر سینما، مطابق نظریه نئوفرمالیست‏ها، همان اصول فرمی و تکنیکی است که حامل معنا و جزء جدایی ناپذیر آن به شمار می‏آید. هم چنین مطابق نظر سنت گرایان، صورت و فرم همان معنا و روح اثر است. بنا براین فرم سینمایی همانند نماد در انتقال مفاهیم معنوی و استعلایی عمل می‏کند. به عبارت دیگر نقش نماد ها در هنر دینی، همانند نقش صورت و فرم در اندیشه و هنر استعلایی(در این بررسی: سینما) است.

با این نگرش کارکرد صحیح هنر استعلایی (در سینما) همانا متجلی نمودن جلوه امر متعالی و یا دست کم ایجاد حسی معنوی و استعلایی است. پس این مهم در سینما امکان تحقق دارد. از این رو برای فهم چگونگی عملکرد فرم و تصویر سازی در ارائه حسی معنوی – استعلایی به تحلیل و بررسی اجزای فرمال فیلم‏های "فرانک دارابانت" کارگردان آمریکایی می‏پردازیم که تصویر کردن مضامین معنوی و استعلایی جزو دغدغه‏ها و مؤلفه‏های سینمایی وی بشمار می‏رود.

Abstract:

The present study attempts to analyze and evaluate the formation of spiritual themes (spiritual sense - transcendental) in cinema. At the beginning, the process of emergence of spirituality – oriented cinema as well as specific directors in whose movies the concern for tendency towards spirituality is observed has been delved into.

Then the interaction between the spirituality – orientation approach and film in the view of religiously- minded ones has been brought up, and eventually various current styles of analyzing the film has been posed. The approach of this study is based on evaluating the narrative styles in film in the view of post formalism.

Thus following that, the researcher has made effort to illustrate the view of neo formalism in cinema and how this point of view is applied in film, style, and content. Since in this approach form somehow creates the content, it gets close to traditional view regarding the symbol of the piece of art that is known to be a manifestation of a transcendental reality.

In other words, the form that rings with itself spirituality – oriented content is actually the same art form in traditional point of view. This view illustrates the point that the experience of film form in interaction with the audience changes into a kind of ritual, spiritual experience. This approach is completed with the view of the followers of school of reception (Wolfgang Iser) for illustrating the role of the reader to form the content.  In this view, it is believed that the spiritual content of the form is completed with active participation of the audience and through his/her experience. After that film form has been discussed.

During this illustration, such items as the principle of the film form, the criteria for evaluation and analysis, the principle of narrative structure in film, and also such elements as mise-en-scene , framing, cinematography, editing, sound editing, and directing style have been presented.  At the end, the researcher has presented the critique of four films by Frank Darabont, the famous Hungarian – American director.

Key words: form, spiritual content, spiritual sense, transcendental, neo formalism, Frank Darabont