پایان نامه تحلیل مولفه های سینمای دینی با مروری بر فیلم های منتخب دهه هشتاد هجری شمسی

پایان­نامه کارشناسی‌ ارشد رشته سینما

مقدمه :

واژه سینمای دینی خصوصا در این سه دهه اخیر واکنش ها و برداشت های متفاوتی را در ذهن اهالی هنر، سینماگرها، فیلمسازها، متفکران سینمایی و حتی مردم عادی جهان ایجاد کرده است تا جایی که با مروری بر کتب، نشریات، مقالات و انواع نوشته های سینمایی و غیر سینمایی درباره این مفهوم با انواع تعاریف متنوع روبرو می شویم که توسط انواع متفکران دینی، سینمایی، سیاسی و ... بیان شده است. بحث مربوط به این سینما مانند بسیاری دیگر از بحث هایی این چنینی طرفداران و منتقدان متفاوتی دارد تا جایی که بسیاری از فیلمسازان، منتقدان و متفکران سینما ترکیب این دو کلمه را به کل خارج از چارچوب قواعد درست در سینما می دانند.

جای دادن کلمه دین در "هنر صنعت رسانه" نوظهور سینما از دیرباز تاکنون به صورتهای گوناگونی صورت پذیرفته است من در این رساله قصد آن نداشتم تا به این مهم در دل تاریخ هنر هفتم بپردازیم اما در متن حداقل اشاره هایی به این مهم نموده ایم. نکته مهمی که در اینجا باید به آن اشاره شود بیان علنی و لفظی این واژه همان طوری که در بالا اشاره شد در این چند دهه اخیر است و گره زدن آن با جامعه ای دینی چون جامعه ما. این ویژگی بحث را نه آسان بلکه بسیار پیچیده تر خواهد کرد زیرا بدلیل شرایط و ویژگی های خاص این جامعه که مهمترینش متفکران و دانشمندان دینی است، سختی کار دو چندان خواهد شد. تا آنجایی که همه ما در سالهای اخیر شاهد دخالت مراکز دینی در رد و تایید انواع فیلم در خارج و داخل شده اند و بدین صورت علنا فیلمهایی را بدلیل غیر دینی بودن یا ضد دینی بودن و البته مسائل دیگر ریز و درشت سیاسی و ... زیر سوال می برند و یا برعکس فیلمی را زیر پر و بال خود می گیرند و همه گونه امکاناتی برای دیده شدنش در نظر می گیرند.

هدف از ارائه این پایان نامه همان گونه که در فصل اول به آن اشاره خواهد شد، بیان سینمای دینی و مولفه های سینمای دینی و تحلیلی بر آنهاست. زیرا همان طوری که اشاره کردیم فرضیه ها و نوع نگاه پژوهشی موجود در سینمای ما و انواع متفکران، رابطه حداقلی وجود دین در سینما است.

از طرفی سینما و در نگاهی کلان تر، تلویزیون که در این روزها سینما را به دل خانه ها آورده است، چنان اند که نه فقط ما و جامعه ما بلکه هر جامعه ای با هر چارچوب فکری عقیدتی سیاسی ای نمی تواند خود را از تاثیر شگرف و چند گانه این رسانه های جمعی و گروهی مصون و بر حذر بدارد و همان گونه ای که همه ما واقف بر تاثیرات مثبت و منفی این رسانه در هر جامعه هستیم، لذا نمی توانیم به راحتی از این موقعیت فعلی ای که سینما به آن دچار است به سادگی بگذریم و از تاثیرهایی که این رسانه عامل و باعث آن در این صد سالگی اولش شده چشم ببندیم.

لذا ما نیز با نگاه به این مسائل، در این رساله با توجه به شیوه رساله نویسی دانشگاه محترم از پنج فصل مد نظر، در فصل اول کل پروژه پایان نامه را شرح داده ایم سپس در فصل دوم ابتدا به تعاریفی از دین، سینما و سینمای دینی می پردازیم  و در عین حال به آرا و نظر متفکران موافق با این ترکیب سینمایی اشاره کرده ایم. فصل سوم را به روش تحقیق اختصاص داده ایم و در فصل چهارم به تاریخچه ای مختصر از سینمای دینی خواهیم پرداخت، در ادامه این فصل منتخبی از فیلمهای دینی را معرفی خواهیم کرد، پس از این معرفی با توجه به مولفه های هنر دینی و متعهد به مولفه های سینمای دینی می رسیم و با نقدی تحلیلی محتوایی از این فیلمها به بازشناسی و بیان این مولفه ها می پردازیم. نکته دیگری که در صدد ارائه آن بر می آییم بحث گونه های سینمایی یا ژانرها است و در انتهای این فصل به بررسی فیلمهای دو فیلمساز که هر دو فیلم دینی می سازند اما با دو نگرش متفاوت خواهیم پرداخت. فصل آخر نیز به نتیجه گیری رساله اختصاص داده شده است.

فصل اول

1-1: طرح مسئله

خداوند عزوجل در آیه 39 سوره احزاب می فرماید:

الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً

کسانی که پیامهای خدا را می رسانند و از او می ترسند و از هیچ کس جز او نمی ترسند، خدا برای حساب کردن اعمالشان کافی ست.

در جهان امروز وسایل ارتباط جمعی، روزنامه، رادیو، تلویزیون و سینما با انتقال اطلاعات و معلومات جدید و مبادله افکار و عقاید عمومی، در راه پیشرفت فرهنگ و تمدن بشری نقش بزرگی را بر عهده گرفته اند به طوری که بسیاری از دانشمندان، عصر کنونی را «عصر ارتباطات» نامیده اند.  انسان امروزی برای ادامه زندگی در جامعه نوین ، نیازهای تازه ای پیدا کرده است و ناچار است خود را با شرایط جدید زمان خویش منطبق سازد. اکنون زندگی هیچ کس بدون تفاهم اجتماعی که خود بر معلومات عمومی و آشنایی به مسائل جاری متکی است، میسر نمی باشد. بدون تردید انسان معاصر تنها با آموزش نظری در مدارس نمی تواند وارد جامعه شود، بلکه باید به موازات آن از طریق وسایل ارتباطات جمعی، اخبار، اطلاعات و امکانات تفریحی سالم  نیز در اختیار او باشد. (زارعیان 1382 : 9 )

بیش از یک قرن است که سینما چشم به این جهان گشوده و در همین زمان اندک همه کشورها، ملت و ملیتها واقف به جایگاه سینما شده اند و این امر در کشور ما نیز نتوانسته استثنا باشد. از آغاز پیدایش انقلاب اسلامی  فیلمهای موفق زیادی در این دیار ساخته شده اند که خصوصا در دهه هشتاد هجری شمسی حایز جوایزی در جشنواره های شرق و غرب جهان بوده اند. جای آن دارد تا ببینیم که می توان این فیلمها را به عنوان سینمایی به نام سینمای دینی برشمرد و آیا چنین سینمایی نمود خارجی دارد و اگر جواب آری است، آیا می توان مولفه هایی برای این سینما در نظر گرفت و آنها  را شمرد و بیاد آورد. و در بسط این رساله در بیان سوالی دیگر آیا می توان نمونه این مولفه ها را در دیگر فیلم های غیر ایرانی که دینی، انسانی و یا اخلاقی اند نیز یافت و نام برد. (اگر چه این پایان نامه به فیلمهای غیر ایرانی نمی پردازد اما در جایی که دیگر گریزی از آن نیست مثالهای اندکی از آنها  خواهیم آورد)

2-1: اهمیت و ضرورت تحقیق

سینمای دینی از جمله موضوع هایی است که بحث های بسیار ریز و درشت و گسترده ای درباره آن صورت گرفته و ایجاد مناقشه هایی در سینمای معاصر داخل و خارج نموده است به گونه ای که همواره از طرف همه خصوصا فیلمسازان، صاحب نظران، هنرمندان، اصحاب سینما و منتقدین و نیز برخی از تماشاگران و به اصطلاح سینماروها، تعاریف و تلقیها و دیدگاه های مختلفی از این مفهوم ارائه کرده اند که هر یک به فراخور تخصص و دیدگاه حرفه ای خود، به این مهم اشاره نموده اند. ما سعی داریم تا در این پایان نامه اختصاصا به این سینما(سینمای دینی) بپردازیم ، به تعریفی از آن برسیم و مولفه هایش را برشمریم.

3-1: اهداف تحقیق

معرفی و تحلیل مولفه های دینی (مذهبی و انسانی ) در سینمای ایران

شناخت قابلیتهای مدیوم سینما جهت بهره گیری مضامین دینی در سینمای ایران

4-1: پیشینه تحقیق 

راجع به این موضوع تحقیق یا تالیفی مطابق با این عنوان به صورت خاص در حوزه سینما صورت نگرفته است. اما می توان به پایان نامه هایی ذیل اشاره کرد که به عنوان این پایان نامه نزدیکند و یا به نوعی به مطالعات نظری در حوزه سینما و دین پرداخته اند :

بررسی ظرفیت های سینما در تبلیغ دین و ارائه ی الگوی سینمای اسلامی – ایرانی - پایان نامه کارشناس ارشد تبلیغ و ارتباطات فرهنگی دانشگاه سوره علی جوادی

درآماتورژی و اصالت ساختمان سه پرده ای در آثار اقتباسی دینی سینمای ایران – پایان نامه کارشناس ارشد ادبیات نمایشی  دانشگاه سوره زینب عبدللهی

بررسی ارزشهای اسلامی در سریالهای ویژه ماه مبارک رمضان – پایان نامه کارشناسی ارشد ارتباطات دانشکده صدا و سیما محسن میرزایی

تحلیل محتوای ارزشهای اسلامی در سریال پیامک از دیار باقی – پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباطات دانشکده صدا و سیما علیرضا الوندی

بررسی ارتباط گرایش دینی جوانان شهر تهران و میزان توجه به سریال های تلویزیون – پایان نامه کارشناسی ارشد ارتباطات دانشکده صدا و سیما رضا امینی

بررسی ارزشها و ضد ارزشها از دیدگاه اسلام در روابط زن و مرد سریال طنز – پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباطات دانشکده صدا و سیما جعفر دهقانی

بازنمایی ارزشهای اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران در آثار برگزیده ی جشنواره ی بین المللی فجر در 5 سال اخیر- پایان نامه کارشناس ارشد تبلیغ و ارتباطات فرهنگی دانشگاه سوره نرگس ملک زاده

5-1: سوالات تحقیق

چگونه می توان مولفه هایی برای سینمای دینی برشمرد و در صورت مثبت بودن جواب ،این مولفه ها کدامند؟

نظر بزرگان سینما و دین در مورد سینمای دینی چیست؟

فصل دوم

1-2: پیشگفتار

با نگاهی گذرا به این چند سال سینما در جهان به سینمایی بر می خوریم(سینمای دینی) که متاسفانه کسی تا حال به آن به عنوان سینمایی با پایه های قرص و محکم نگاه نکرده و با مطالعه این چند کتاب نویسندگان داخلی و خارجی مانند: کلایر مارش[1]، مایکل برد[2] ،پل شریدر[3] ، استیفن سایمون[4] ، برایان استون[5] و....موجود در داخل و خارج در مورد آن بیشتر به این می رسیم که صاحب نظران و منتقدین فیلم اگر چه نمی خواهند یا شاید هم نمی توانند آن را نفی کنند اما آن فیلم بخصوص را بیشتر در ژانرهای ثابت شده تا حال می بینند. لذا ما در ادامه به نظر صاحب نظران در مورد این سینما می پردازیم و در خلال کتاب های اصلی بیان شده در مورد این سینما بر آنیم تا مسیری را برایش در نظر بگیریم تا از آن به تعریفی منسجم برسیم و در نهایت به بیان مولفه ها و مواد سازنده اش. در مابین این مبحث نیز سعی کردیم مصاحبه هایی از بزرگان سینمایی، دینی که درباره این نوع سینما حرف و خطابه بیان کرده اند بر شماریم. اما در ابتدا بحث را، با بیان تعاریفی از سینما و دین آغاز می کنیم.

2-2: واژه دین

علی اکبر دهخدا در لغت نامه اش درباره دین و واژه دین درباره معنی لغوی دین چنین گفته است : دین  از واژۀ فرانسوی religion به معنای" جامعه دینی" و واژۀ لاتین religionem (اسم religio) به معنای احترام به چیزی مقدس، احترام به الهه ها، تعهد، رابطه بین بشر و الهه ها که ریشه در واژۀ لاتین religio دارد (ریشه‌های اصلی آن نامشخص هستند). یک احتمال، ریشه یابی از واژۀ مشابه le-ligare است، یعنی تفسیر منسوب به سیسرو که Lego "خواندن"، یعنی re (دوباره) و lego در مفهوم "انتخاب کردن"، "دوباره مرور کردن" یا "با احتیاط اندیشیدن" را بهم مرتبط می‌سازد. پژوهشگران معاصر مانند تام هارپور و جوزف کامپ بل ریشه یابی ازLigare پیوند داشتن، رابطه داشتن را احتمالاً از واژۀ پیشوندی re-ligare، یعنی re ( دوباره) و ligare " رابطه داشتن" میسر می‌سازند که سنت آئوگوستین[6] آن را حائز اهمیت ساخت، که البته پس از تفسیر لاکتانتیوس[7] قرار گرفت. کاربرد قرون وسطایی جایگزین مسلک یا طریقه در تعیین جوامع متحد مانند فرقه‌های رهبانی می‌شود: در مورد آیین جمع آوری پشم‌های طلائی گوسفند نر آسمانی توسط شوالیه در دین آویس می‌شنویم. زبان شناس ماکس مولر معتقد است ریشۀ واژه انگلیسی religion، واژۀ لاتین religio، در ابتدا تنها در معنای  احترام به خدا و الهه، اندیشۀ محتاطانه دربارۀ موضوعات الهی، تقوا ( که بعدها سیسرو آن را ریشه یابی کرد که دلالت بر "پشتکار" داشت ) به کار می‌رفت. ماکس مولر[8] اکثر فرهنگ‌های دنیا از جمله مصر، ایران، و هندوستان را در این برهه تاریخی دارای ساختار قدرتی مشابه توصیف کرد. آنچه که امروزه دین باستانی نام دارد، شرع می‌باشد. اکثر زبانها  دارای واژگانی هستند که می توان آنها  را "دین" ترجمه کرد، ولی ممکن است کاربردهای متفاوتی داشته باشند، و بعضی زبانها هیچ واژه‌ای برای دین ندارند. مثلاً، واژۀ سانسکریت dharma، را گاهی "دین" ترجمه کردند که به معنای شرع است. در جنوب آسیای باستان، مطالعه شرع شامل مفاهیمی مانند ریاضت کشیدن برای رسیدن به تقوا و انجام آداب و رسوم تشریفاتی و عملی بود. در ژاپن قرون وسطایی، رابطه مشابهی بین قانون امپراتوری و قانون جهانی یا قانون بودایی وجود داشته‌ است، ولی این قوانین بعدها به منابع مستقلی از قدرت تبدیل گشتند. در زبان عبری، معادل دقیقی برای "religion" وجود ندارد، و یهودیت بین هویت‌های دینی، ملی، نژادی، یا قومی تمایزی قائل نمی‌شود. یکی از مفاهیم اصلی آن، halakha است که گاهی "شرع" ترجمه می‌شود، که راهنمای انجام تکلیف دینی و اعتقاد و اکثر جنبه‌های زندگی روزمره می‌باشد. استفاده از اصطلاحات دیگر مانند اطاعت از خدا یا اسلام نیز بر مبنای تاریخچه‌ها و واژگان خاصی می‌باشد. واژه دین فارسی ریشه ایرانی دارد و در فارسی میانه هم دین (با یای مجهول) بوده است. در سانسکریت و گاتها و دیگر بخش‌های اوستا مکرر واژه "دئنا" آمده دین در گاتها به معانی مختلف کیش، خصایص روحی، تشخص معنوی و وجدان بکار رفته ‌است و به معنی اخیر دین یکی از قوای پنجگانه  باطن انسان است واژه های دین از واژه اوستایی دَئِنا ریشه می‌گیرد. خود واژه دئنا به ریشه کارواژه "دا" به معنی اندیشیدن و شناختن می‌رسد. در اوستا واژه دئنا به معنی دین و نیز نیروی ایزدی بازشناسی نیک از بد گزارش شده ‌است. در زبان اوستایی و نیز پارسی میانه به همکردها (ترکیب‌ها)یی گوناگونی از این واژه بر می‌خوریم مانند: دین آگاهی، دین برداری (نمایش دینی)، دینکرد (کردار دینی)، دین یشت (نام شانزدهمین یشت از یشتهای بیست و یک گانه اوستا) و جز اینها.

1-2-2:دین

«لیس الدین الا سنه الحیاه و السبیل التى یجب على الانسان ان یسلکها حتى یسعد فى حیاته فلا غایه للانسان یتبعها الالسعاده ‏»: دین جز قانون زندگى و راهى که انسان باید براى رسیدن به سعادت بپیماید، نیست و هدف نهایى انسان همان رسیدن به سعادت است. (قرآن آیه‏27 سوره روم)

دین، عقاید و یک سلسله دستورهای عملی و اخلاقی است که پیامبران از طرف خداوند برای راهنمایی و هدایت بشر آورده‌اند، اعتقاد به این عقاید و انجام این دستورها، سبب سعادت و خوشبختی انسان در دو جهان است (محمدحسین طباطبایی، 1378:  14).

اگر مساله شناخت خدا که مقدمه پرستش است و عبادت خداوند در میان نباشد انسان به سوی هدف خلقت گام بر نداشته، و از نظر قرآن انسان سعادت مند نیست، و انبیا هم آمده اند برای اینکه بشر را به سعادت خودش که غایت سعادت از نظر آنها  پرستش خداوند است برسانند. (مرتضی مطهری 1358 : 11)

دین نظام عملى مبتنى بر اعتقاد است که مقصود از اعتقاد در این مورد تنها علم نظرى نیست، زیرا علم نظرى به تنهایى مستلزم عمل نیست، بلکه مقصود از اعتقاد، علم به وجوب پیروى بر طبق مقتضاى علم قطعى است (طباطبایی - ترجمه تفسیر المیزان، ج 1 : 64)

مراد از دین مکتبی است که از مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین و مقررات اجرائی تشکیل شده است و هدف آن، راهنمائی انسان برای سعادتمندی است. دین به این معنا بر دو قسم است : دین بشری و دین الهی. دین بشری، مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین و مقرراتی است که بشر با فکر خود و برای خویش تدوین و وضع کرده است. از این رو، این دین در راستای همان خواسته ها، انتظارات او را برآورده می سازد و اسیر هوس و ابزار دست همان انسان است و انسان به گونه ای آن را تنظیم نموده که تمام قوانین و مقرراتش به سود او باشد و چیزی را بر او تحمیل نکند. (جوادی آملی 1378 :24 )