پايان نامه براي دريافت درجه كارشناسي
رشته مهندسي كشاورزي – ترويج و آموزش كشاورزي
چكيده
در حدود ده هزار گونه از گياهان گلدار يعني حدود 3 درصد كل گونه هاي شناخته شده و 12 درصد از كل خانواده هاي گياهي تحت عنوان گياهان گوشتي معرفي شده اند. يكي از گروههاي جذاب و مورد توجه گياهان گوشتي را كاكتوسها تشكيل مي دهند.
كاكتوسها به دليل تنوع زياد در شكل ظاهري، طرز آرايش خارها و تيغ ها، گوناگوني رنگ و اندازه گلها، رشد كند و نامحسوس به عنوان گياهان گلخانه اي و پرورشي مورد توجه بسياري از كلكسيونرها مي باشند و به طور كلي شرايط گرم و خشك را مي پسندند.
سعي شد با ايجاد شرايط مناسب گلخانه اي مجموعه اي از گياهان گوشتي و كاكتويها از نظر مشخصات مورفولوژيكي و روش كشت و پرورش و تكثير مورد مطالعه قرار گيرد. به خصوص گونه هايي از جنس Mammillaria كه به خوبي در شرايط گلخانه اي رشد نموده و در بيشتر مواقع سال به گل بودند از نظر مورفولوژيكي و آناتومي مورد مطالعه قرار گرفتند.
بنام خدا
مقدمه
كاكتوس از واژه يوناني آن Kaktos به معناي گياه خاردار يا سوزش دار گرفته شده است. كاكتوسها از گروه گياهان گوشتي و از رده دو لپه ايهاي جدا گلبرگ كه سر دسته تيره ويژه اي بنام CACTACEAE مي باشند و با تيره هاي ديگر دو لپه ايها، تفاوتهاي كلر دارند. زيرا ساقه اين گياهان بسيار ضخيم و از حالت استوانه خارج و برگها نيز شكل اصلي خود را از دست داده اند و بصورت خارها و تيغهاي كوچك در نقاط گوناگون درآمده اند.
كاكتوسها در زبان فارسي از ديدگاه شكل ساقه ها به نامهايي چون: گل مار، زبان مادر شوهر و ... نيز معروف هستند. زادگاه و رويشگاه آنها قاره آمريكاست و پس از رده اركيده ها، بزرگترين تيره گياهان را پديد آورده اند.
كاكتوسها تيره بزرگي از گياهان را تشكيل مي دهند كه از آمريكا منشاء گرفته اند و بعدا در ساير نقاط پرانده گرديده اند. برخي بومي گستره گرم و سوزان آمريكاي مركزي و جنوبي و در پاره اي پهنه هاي جهان كه آب و هوايي همانند آمريكا دارند، نيز ديده مي شوند. در دشتهاي بزرگ و جنگلهاي آفريقاي جنوبي، استراليا، مكزيك، پاراگوئه كه در بيشتر سال داراي آب و هواي خشك هستند نيز كاكتوسها را در گستره هاي بزرگي مي توان ديد.
كاكتوسها در اندازه و شكلهاي گوناگون ديده مي شوند. برخي بسيار كوتاه و در ماسه هاي بياباني پنهان بوده و از برخي گونه هاي آن نيز درختان غول پيكري پديد مي آيد كه بلندي آنها گاه به 15-20 متر هم مي رسد.
همگي اين گياهان نيز داراي شيره هستند و از همين رو است كه مقدار فراواني رطوبت را در خود نگاه مي دارند و گاه همين ويژگي، تشنگاني را كه در بيابانهاي و دشتهاي بزرگ و خشك و سوزان، به دام افتاده اند از مرگ رهانيده است، تفاوت بزرگ و پايه اي كاكتوسها از ساير گياهان به سبب توانايي و استواري شگفت انگيز آنها در برابر دگرگونيها و شرايط سخت و نامساعد طبيعي است چرا كه اين گياهان در نامناسب ترين و دشوارترين شرايط رشد نموده و براي بقاء نسل و زندگي، پايداري نشان داده و شكلهاي گوناگون به خود مي گيرند.
اين گياهان اهميت اقتصادي و كاربردهاي فراوان دارند. در برخي مناطق پوشش گياه اصلي را تشكيل مي دهند و در زمينه هاي مختلفي همچون تأمين غذا، سوخت، از انواع درختي به عنوان چرب، از ميوه و ساقه برخي از انواع گوشتي مخصوصا آپونتياسه ها به عنوان خوراك دام استفاده مي كنند.
بيشتر جذابيت كاكتوسها اين است كه ساقه آن با شكل عجيب بدون برگ با خارهاي زياد بايد گلهائي به آن زيبايي توليد كند.
بسياري بر اين باور بوده و هستند كه خارهاي كاكتوس سمي است ولي اين تصور غلطي است. فراواني گلهاي رنگي و خارها يك مجموعه جالب و تقريبا باور نكردني را به وجود مي آورد و رايج ترين جنبه حيايت آنها مقاومتشان را به دوره هاي طولاني بي آبي و كم آبي است.
اين گياهان به آساني در كنار پنجره ها، ايوانها يا در گوشه اي از باغچه قابل استقرار بوده، گلدهي آنها با حداقل توجه و رسيدگي صورت مي گيرد.
تنوع روزافزون كاكتوسها به واسطه دو رگ گيريهاي مداوم همه روزه بر تعداد علاقه مندان مي افزايد و علاقه جمع آوري كنندگان را تداوم مي بخشند.
تاريخچه
نام كاكتوس اولين بار توسط theopherastuls براي گياهان خاردار به كار برده شد. در سال 1653 ليند نام علمي كاكتوس را براي جنس كاكتوس انتخاب كرده، ولي امروزه جنسي تحت عنوان كاكتوس وجود ندارد. كاكتوس را مي توان به شتر دنياي گياهان تشبيه كرد.
با كشف قاره آمريكا، گونه هايي از كاكتوس به وسيله كريستف كلمب به قاره اروپا برده شد، اولين كاكتوس منتقل شده ملئوكاكتوس بود كه با شكل بسيار زيبا، خيلي زود در بين اعيان و اشراف آن زمان جاي خود را باز كرد و به صورت گياه تزئيني بسيار با ارزشي درآمد. اما به دليل عدم شناخت و ناتواني در توليد و تكثير اين گياه و همچنين گراني آن، كم كم ارزش خود را از دست داد. از صد و پنجاه سال پيش با افزايش مطالعات درباره كاكتوسها و شناخت روشهاي توليد و كشف گونه هاي جديد آنها در نقاط مختلف جهان، اين گياه دوباره به صحنه گياهان زينتي بازگشت.
در بيابانهاي قاره آمريكا، به تنهايي بيش از 1000 گونه كاكتوس با ساختاري متفاوت و در شكلها اندازه ها و رنگهاي گوناگون در حال رستن و رشد و نمو يافت مي شوند. جايگاه رويش اين گونه ها نيز كشورهاي آرژانتين، برزيل، پرو، شيلي و بوليوي شناخته شده و از همين نقاط به ديگر كشورهاي جهان رفته و پراكنده گرديده اند.
در جنگلهاي برزيل گروهي از كاكتوسها بصورت اپي فيت در تنه هاي درختان زندگي مي كنند. شماري از گونه ها كه در بيابانهاي خشك و سوزان رشد و نمو مي كنند، نسبت به گياهان ديگر شكلهاي عجيب و شگفت انگيز يافته اند. چنين روندي با گذشت ميليونها سال تكامل پديد آمده و خود بخود، شرايط نامساعد محيطي را همراه با دگرگوني شكل و اندازه پذيرفته اند.
به خاطر خصوصيت ريخت شناسي (مرفولوژي) به مناطق خشك و نيمه خشك سازگار شده و توزيع طبيعي آن از شمال آمريكا و مرز كانادا به سمت آمريكاي مركزي و جنوبي پيشرفته و به محدوده هاي جنوبي برزيل و آرژانتين مي رسد و جمعيتهاي بومي نيز از جنسهاي (Ripsalis) در قسمتهاي جنوبي آفريقا، ماداگاسكار و سيلان يافت شده است. انواع آپونيتا نيز در آفريقا، مديترانه و استراليا پراكنده اند و در استراليا بصورت علف هرز متشكل آفريني مي كنند.
بدون ترديد در عالم گياهي، شگفت انگيزتر، جالب تر و در بسياري موارد زيباتر از كاكتوسها و گياهان گوشتي، گياهي را نمي توان يافت. در اين گياهان، گلهاي رنگين و بسيار لطيف و زيبا از ميان مشتي ها و چنان سر در مي آورند كه هر بيننده را به حيرت واميدارند. هميشه اين گياهان نظر عاشقان طبيعت را بخود جلب كرده و مي كنند مردم با ذوق كشورهاي پيشرفته مجموعه هاي بزرگي از اين گياهان را فراهم آورده اند كه در خور تحسين است. در كشور ما هم علاقمندان به اين گياهان دل انگيز روز به روز زيادتر مي شوند.
فصل اول : گياه شناسي
1-1 آشنايي با كاكتوسها و مرفولوژي آنها
كاكتوسها يكي از گروههاي اصلي و مشخص گياهان گوشتي به شمار مي روند. اما آنچه كه كاكتوسها را از ساير گياهان گوشتي (ساكولنت succulent) جدا مي سازد وجود دسته تارهاي آرئول در روي ساقه آنهاست كه در بيشتر كاكتوسها به روشني ديده مي شود. آرئولها برجستگيهايي هستند كه خارها بر روي آنها تشكيل مي شود. آرئولها مناطقي بر روي ساقه يا شاخه كاكتوسها كه جاي توليد گلها و خارها مي باشند و به شكل چين خورده و بالشك مانند هستند. اجتماع خارها بيشتر به گونه رديفي در روي آرئول و گاهي ينز خود آرئول ها، بدون ترتيب پخش گرديده اند در حالي كه در ديگر گياهان گوشتي خاردار، تيغها يا خارها منفرد بوده و كمتر بصورت مجتمع يا خوشه اي پديدار مي گردند.
كاكتوسها به سبب نداشتن برگ كار اصلي برگ يعني: فتوسنتز و غذاسازي، تعريق و تعرق را به وسيله ساقه هاي خرد كه بندبند نيمه گوشتي و داراي سبزينه اند، انجام مي دهند.
روي ساقه ها با كوتيكول پوشيده شده كه داراي ماده مومي است. همچنين در گونه هاي مختلف پوشش سفيد رنگي، روزنه هاي ساقه را مي پوشاند و موجب جلوگيري از تعريق و تعرق زياد مي شود. در شماري از كاكتويهاي جوان، برگهاي زباني شكل، گوشتي و ضخيم ديده مي شود كه به مرور زمان مي ريزند. ولي همواره به سبب روند فرگشتي (تكاملي) كاكتوسها و همچنين گذشت زمان، برگها تبديل به خار و تيغ مي گردند.
خارها يكي از ويژگيهاي شناخته شده كاكتوسها به شمار مي روند كه در رنگهاي گوناگون مسئوليت نگه داشت و حفاظت گياه را بر عهده دارند. افزوده بر اين هرگونه حفاظت گياه در برابر عوامل بيروني و محيطي چون جوندگان، جانداران ديگر و يا تابش شديد خورشيد را انجام مي دهند.
خارها سبب جذب رطوبت هوا در طول شب و هدايت آب در آوندهاي گياه و از آنجا به ريشه ها شده و همچنين كاهش تبخير آب را نيز ياري مي نمايند.
خارها، افزون بر وظايف زير بنايي خود، موجب زيبايي و جذابيت كاكتوسها و همچنين شناخت گونه ها و واريته هاي گوناگون را فراهم مي سازد و بدينسان طبيعت آنها را پس از مبارزه اي پردامنه، به مرور زمان امروزه بصورت گياهان زيبا و چشم نواز به ما ارمغان داشته است.
در كاكتوسهاي خاردار، هر خار از ميان گروهي از آرئول ها بيرون مي آيد. ساقه هاي آنها ضخيم و گوشتي و محل انباشت و نگاه داشت مقدار زيادي آب در بافتها، بوده همچنين عمل كربن گيري در ساقه ها انجام مي گيرد.
گلهاي كاكتوس بسيار چشم گير، عموما درخشان و بزرگ هستند ولي عمري بسيار كوتاه دارند. گلها عموما منفرد، منظم و كامل هستند. شماره كاسبرگها، گلبرگها، پرچم هاي آنها زياد و رويه هم رفته بر روي يك خط مارپيچي جاي دارند و در بيشتر موارد همگي مراحل تبديل كاسبرگها به گلبرگها در آنها به خوبي مشهود است.
گلها كم و بيش بزرگ و به رنگهاي گوناگون چون: سرخ، صورتي، ارغواني، زرد طلايي، زرد مايل به سبز و بيشتر در فصل بهار و تابستان باز مي گردند. چهار تا هشت (8-4) برچه دارند كه بر روي هم تخمداني يك خانه با تخمكهاي فراوان با تمكن جانبي را پديد مي آورند.
اندازه گل تا حدود زيادي بستگي به جنس و گونه هاي مختلف دارد. دوره گلدهي پاره اي از جنسها مانند ماميلاريا (Mammillaria)، لوبي ويا (Lobiviia)، اپي فيلوم (Epiphyllum) و اكينوكاكتوس (Echinocactus) در دو سالگي و يا دو سال پس از قلمه زدن مي باشد ولي در سرئوسها (Cereus) اين دوره بسيار طولاني تر مي باشد.
ريشه كاكتوسها سطحي ولي تا اندازه اي نيرومند و گسترده اند. پاره اي ريشه ها غده اي و برخي داراي ريشه هاي ژرف مي باشند. پرزها و كركهاي سطحي كاكتوس نيز در جلوگيري از تابش آفتاب سوزان و تنه كوه در ارتفاعات و همچنين جذب پرتوهاي فرابنفش، احتمال سوختگي را از ميان برده و به ويژه در نگاهداري رطوبت بسيار كارساز هستند.
كاكتوسها از گياهان صرفه جو در كاربرد و مصرف كربن هستند، به گونه اي كه در اثر تنفس گياهي، انواع اسيدهاي آمينه را ساخته و در اندامهاي گياهي پخش مي نمايند. ولي هنگامي كه دوباره، نور به گياه بتابد اين اسيدهاي آمينه در روند واكنشهاي كربن گيري به مواد قندي مبدل گشته و اين خود در رشد و فراهم سازي انرژي گياه نقش پايه اي دارد.
منابع
1- خليقي، احمد (1376)، گلكاري، پرورش گياهان زينتي ايران، دانشگاه تهران. دانشكده كشاورزي
2- حكمتي، جمشيد. (پاييز 1369). به گل نشاندن مجدد گلهاي آپارتماني و روش ازدياد آنها. (جلد اول). تهران. دانشكده كشاورزي.
3- جاهدي، آژنگ. (1376). كاكتوس Cactus. مجله زيتون. شماره 134.
4- والا معتمد، بهناز. عزيزيان، دنيا. (1374). بررسي شرايط كشت و پرورش كاكتوسها با تأكيد بر مورفولوژي و آناتومي آنها. پژوهش و سازندگي. سال 8. شماره 28
5- طباطبائي، محمد. (1367) كاشت و پرورش كاكتوسها. مجله باغبان. شماره 26 و 25 و 24 و 23 و 22.
6- روحاني، غزاله. (1362). روش ازدياد گياهان گوشتي و كاكتوس ها. مجله باغبان. شماره 42
7- مرلين. دي، تاتل. (1375). خفاشها و كاكتوسها-رشته هاي نامريي توازن.
(عطاءا... جعفرآبادي، مترجم). دانشمند. سال 34. شماره 2.
8- كاكتوس نعمت پر خار طبيعت. (1372). مجله دامدار. شماره 29.
9- دي ترهوبل. (1361). (احمد مرعشي، مترجم). مجله دانستنيها. سال 4. شماره 10.
10- مطلق زاده، رويا. (1380). جهان كاكتوس. انتشارات فرهنگ جامع
11- خوشخوي، مرتضي. (مهر ماه 1370). روشهاي تكثير گياهان زينتي. (جلد دوم). انتشارات دانشگاه شيراز.
12- فضل ا... قنادي، باغباني و گلكاري در خانه و آپارتمان. انتشارات گلها.
13- هوسه سان ست بوك. (1361). كاكتوس و گياهان زينتي. (متقي، حسين. مترجم) تهران: چاپ مظاهري.
14. dang Schuster. The world of cacti-1990-Factsonfile