پایان نامه سند استراتژی توسعه شهری و میزان انطباق آن با نظام برنامه ریزی شهری در ایران نمونه موردی شهر سنندج

فصل اول

کلّیات تحقیق

مقدمه :

در جهانی که به سرعت در حال افزایش شهرنشینی است نقش شهرها به عنوان ابزار رشد اقتصادی از اهمیت بیشتری برخوردار است. این مسئله درکشورهای کمتر توسعه یافته که با  افزایش بی سابقه نرخ شهر نشینی روبرو هستند ضرورت به کارگیری تصمیمات آگاهانه و اتخاذ رویکرد های نوین در برنامه ریزی توسعه شهری را اجتناب ناپذیر نموده است. راهبرد توسعه شهری ابزاری است که می تواند به شهرها در استفاده­ از فرصت های شهرنشینی کمک کند و شهر را قادر سازد تا با توسعه نهادهای برنامه ریزی فرصت های بیشتری را خلق کنند. راهبرد توسعه شهری به عنوان فرایندی جهت گیری شده، توسعه یافته و حمایت شده از طریق مشارکت به منظور ارتقای رشد برابر در شهرها و مناطق پیرامونشان در راستای بهبود کیفیت زندگی تمامی شهروندان تعریف می شود. بنابراین داشتن  نگاه راهبردی در خصوص سرمایه­گذاری و رشد به منظور بهره گیری از فرصت ها برای شهرها امری حیاتی است.  راهبر توسعه شهری تا کنون با مشارکت نهادهای رسمی محلی و ملی در برخی از شهرهای کشورهایی نظیر برزیل، ماداگاسکار، موریتانی، آفریقای جنوبی،  نیجریه، رواندا، مراکش، و... تدوین و به اجرا در آمده، توانسته موفقعیت های عمده ای را در زمینه کاهش فقر، بالابردن کیفیت زیست و ارتقاء مدیریت شهری کسب نماید. در کشور ما نیز که با رشد بی رویه جمعیت شهری روبرو است استفاده از دیدگاههای حاکم بر طرح های جامع در نظام توسعه شهری نتوانسته مسائل و مشکلات شهرها را به درستی رفع و رجوع نماید. بنابراین استفاده از راهبرد توسعه شهری در نظام بر نامه ریزی کشور می تواند بسیاری از مسائل و مشکلات پیش روی جامعه شهر نشین کشور را حل نموده و فرصت های بیشتری را در زمینه بهره گیری از رشد و توسعه شهری فراهم آورد.

در این پژوهش با شناخت تحولات عمده تاثیر گذار در روند شهر نشینی جهان و ایران و سیر تحول       برنامه ریزی در این کشورها سعی گردیده، ضرورت به کارگیری رویکرد راهبرد توسعه شهری را به منظور بهبود کیفیت زیست شهری، افزایش مشارکت شهروندان و استفاده از طرح های با انعطاف پذیری بالادر نظام برنامه ریزی شهری کشور تبیین گردد.

   1-1-­ دیدگاه پیشنهادی

تغییر و تحول در محیط شهری امری اجتناب ناپذیر است، عوامل و نیروهای متعددی شامل نیروهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فناوری و زیست محیطی در فرآیند و شدت این تحولات اثر گذار هستند این عوامل (طبیعی یا مصنوعی، فردی یا اجتماعی، برنامه ریزی شده یا برنامه ریزی نشده) شکل، اندازه، ساختار و سازمان فضایی شهرها را تحت تاثیر قرار می دهند.

شدت تغییرات در محیط های شهری کشورهای در حال توسعه بیش از کشورهای توسعه یافته است این تغییرات به همراه افزایش نرخ رشد شهری چالش های بسیاری  را در مسائل شهری سبب شده است که خود منجر به طرح سوالات زیر شود، ساکنین جدید در کجا زندگی خواهند کرد؟ از چه اراضی استفاده خواهد شد؟ چه کسی مسئول حفاظت از آنهاست؟ اختلافات و منازعات آنها چگونه رفع و رجوع می شود؟ رویارویی با چنین چالش هایی ضرورت برنامه ریزی برای تصمیمات آگاهانه را در آینده اجتناب ناپذیر نموده است،  با این وجود اتخاذ تصمیمات به شیوه " تصمیم گیری راهبردی" در قلمرو مدیریت شهری کشورهای در حال توسعه که بسیاری از شهرهای آن با نرخ بی سابقه ای در حال رشد هستند رویه متداولی نمی باشد به منظور ایجاد فرآیند تصمیم سازی مشارکتی در کشورهای در حال توسعه و به منظور کاستن از سطح فقر شهری سازمان ائتلاف شهرها تدوین "راهبرد توسعه شهر[1]" را به عنوان ابزاری موثر ترویج می نماید. فرآیند CDS به لحاظ دستاوردهای مهمی که می تواند از نظر اصلاح نظام مدیریت شهری، پاسخگو نمودن نهادها و شفاف سازی فرآیندها به بار آورد مورد استقبال جهانی واقع گردیده است. این سند رابطه بسیار نزدیکی با مساله فقر زدایی و ارتقاء کیفیت زندگی اقشار فقیر در کشورهای در حال توسعه و جوامع در حال شهر نشین شدن دارد. نکته ویژه ای که در CDS مورد تاکید قرار گرفته توجه به مرحله اجرا و نه تدوین سند به عنوان هدف غایی بوده است. سند راهبرد توسعه شهری برای رشد منطبق با عدالت اجتماعی شهرها از طریق همکاری و مشارکت گسترده جامعه در جهت ارتقای کیفیت زندگی کلیه شهروندان به ویژه اقشار فقیر تهیه می شود و هدف اصلی آن تامین توسعه پایدار از طریق ایجاد ظرفیت های اجتماعی برای مشارکت همگانی است.

سند راهبر توسعه شهری تا کنون با مشارکت نهادهای رسمی محلی و ملی در برخی از شهرهای کشورهایی نظیر برزیل، ماداگاسکار، موریتانی، آفریقای جنوبی،  نیجریه، رواندا، مراکش، بنگلادش، چین، هند، اندونزی، نپال، پاکستان، فیلیپین، ویتنام، یمن، کنیا، اتیوپی، مصر، بلغارستان و... تدوین و به اجرا در آمده است .

از جمله شهرهایی که تا کنون سند CDS در آن به اجرا در آمده شهر ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی را می توان نام برد. سند CDS در این شهر با موافقت سازمان تجارت جهانی[2] با طرح های توسعه شهری شهر ژوهانسبورگ که در قالب طرح های igoli اجرا می شد انطباق داده شد و سند CDS تدوین گردید . هر چند طرح igoli[3] دارای ایده های نو بود و لی با این حال دارای ایرادهای زیادی مانند عدم مشاوره کافی، مشارکت کم، حساسیت پایین نسبت به کارگران و مصرف کنندگان و عدم شفافیت در پاسخگویی به نیازهای شهروندان بود. البته عمده این ایراد ها با تطبیق CDS برطرف شد.

فرآیند تهیه "راهبرد توسعه شهری"( (CDS برای کشورهای در حال توسعه از جمله ایران که آشنایی کمتری با نظام های تصمیم سازی، تصمیم گیری واجرایی راهبردی دارند امر نسبتاً جدیدی است. تمرکز فرآیند مذکور بر "اجرا " (و نه فقط تدوین سند) و اتکاء راهبرد بر یک چشم انداز سازی مشارکتی از ویژگی های عمده ای است که معمولا در نظامات سنتی برنامه ریزی جوامعی مانند ایران سابقه چندانی ندارد. از این رو، استفاده و بومی سازی ابزارهای مدرن برنامه ریزی و مدیریت شهری می تواندگام مثبتی در جهت اصلاح امور شهرهای ایران باشد. اما نکته ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که ورود سند جدیدی به خانواده اسناد رسمی برنامه ریزی کشور به لحاظ ایجاد هماهنگی محتوایی، سلسله مراتبی و مشروعیت قانونی مستلزم بستر سازی مناسب است. به بیان دیگر ارتباط بین سند مذبور و اسناد رسمی برنامه ریزی شهری کشور نظیر "طرح جامع شهر " و تعاملی که با یکدیگر خواهند داشت باید روشن گرد.

در قالب مساله فوق پژوهش حاضر سعی دارد در ابتدا با شناخت درست از فرآیند تهیه و اجرای سند راهبرد توسعه شهری (CDS) و بررسی شهرهایی که تا کنون این سند در آنها تدوین و به اجرا درآمده میزان  سازگاری این سند را با نظام برنامه ریزی شهری کشور مورد بررسی قرار دهد.

 در این راستا شهر سنندج با توجه به موقعیت و پتانسیل های خاص خود به منظور بررسی میزان انطباق پذیری رویکرد مذکور به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. طرح های توسعه شهر سنندج تا کنون مبتنی برطرح   های جامع و تفصیلی بوده است این طرح ها با توجه به ویژگی های خاص خود نتوانسته اند راهبرد درستی را برای توسعه شهر سنندج ارائه دهند این امر باعث شکل گیری و گسترش سکونتگاه های غیررسمی متعددی در داخل و اطراف شهر شده است. بنابراین در این پژوهش ابتدا طرح های جامع و تفصیلی شهر سنندج مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است،  در ادامه سعی می گردد سند استراتژی توسعه شهر سنندج تهیه و تدوین گردد. 

1-2-­ پیشینه و تاریخچه موضوع تحقیق

از سال 1998 بانک جهانی[4] رهیافت جدیدی را برای کمک به توسعه شهرها بسط داد که استراتژی توسعه شهری (CDS) نامیده شد. رویکرد مذکور  رهیافتی مشارکتی است که متکی بر مشارکت ذی نفعان[5]، شامل بازرگانان، فرهنگیان، دولت های محلی، گروه های اجتماعی، دولت ملی، سازمان های غیره دولتی، سازمان های مردمی و شهروندان (به طور آزاد)، می باشد.

در ایران نیز برای تهیه سند راهبرد توسعه شهری با کمک بانک جهانی و سازمان ائتلاف شهرها[6] تلاش هایی صورت گرفته است. در این میان شهرهای قزوین، بندر انزلی و شاهرود به عنوان شهرهای نمونه برای تهیه سند راهبرد توسعه شهری انتخاب شده­اند. علاوه بر آن شهرهایی مانند شیراز، اصفهان و مشهد نیز اقدام به تهیه سند چشم انداز توسعه شهری نموده اند. در مورد شهرهای قزوین، شاهرود و بندر انزلی مطالعاتی صورت گرفته، که هم اکنون به دلیل عدم اتمام این مطالعات اسناد مربوط به آنها در دسترس نمی باشد. با این وجود در قسمت بعدی توضیحاتی در خصوص شهر قزوین که امکان دسترسی به اسناد آن فراهم شده آورده می شود. ضمناً در چهارچوب مطالعات شهر قزوین اشاراتی به سند راهبرد توسعه شهر مشهد نیز شده، که آورده می شود در ادامه این دو تجربه داخلی، به تجربیات جهانی در شهرهای اسکندریه مصر، پیشاور پاکستان و کاتماندوی نپال پرداخته می شود.

1. ­سند راهبرد توسعه شهری قزوین: در این سند تنها به اولویت ها و مزیت های منطقه ای و ملی شهر قزوین پرداخته نشده  بلکه تا حد ممکن تاثیرات مثبت و منفی خارج از مرزهای کشور به قزوین نیز مورد توجه قرار گرفته بدین تریب یکی از مزایای استفاده از توسعه راهبردی در قزوین استفاده از مزایایی است که خارج از قلمرو شهر قزوین قرار دارند و تا کنون بطور مستقیم به  آنها توجه نشده است. در این برنامه سعی شده عوارض تهدیدهایی که در داخل و خارج شهر قزوین وجود دارند را به حداقل رسانده و حتی این تهدید را به فرصتی برای توسعه کمی و کیفی شهر قزوین تبدیل نماید. فرق عمده این برنامه ریزی با سایر برنامه ریزی ها آن است که به طور همزمان هم به مسائل و معضلات عمده شهری می پردازد و هم سعی می کند نیروها و منابع پراکنده را در جهت رسیدن به یک شهر آرمانی ولی واقع گرایانه در آینده هدایت نماید(سند توسعه شهری قزوین، 1385).

2. سند راهبرد توسعه شهر مشهد قدس : در این سند سعی گردیده ویژگی ها و پتانسیل های شهر مشهد شناخته شده و با بررسی نقش و جایگاه شهر مشهد در سطح ملی و بین المللی محورهای استراتژیک آن با رویکرد منطقه ای و جهانی تهیه گردد. محورهای عمده ای که در این سند بر آنها توجه اساسی گردیده است عبارتند از شهری زیارتی، شهری آرامش دهنده، فرح بخش، با اقتصاد خدماتی مبتنی بر فناوری و با امنیت در این راستا در این سند سعی گردیده با شناسایی نقاط قوت و ضعف شهر مشهد و تبدیل کردن این ضعف ها و تهدیدها به فرصتی برای توسعه اجتماعی، اقتصادی شهر مشهد توان رقابتی آن را سطح ملی و منطقه ای بالا ببرد.

3.­ سند راهبرد توسعه شهری شهر پیشاور پاکستان[7] : به طور کلی کانون توجه محتوایی "راهبرد توسعه شهری" (CDS) در شهر پیشاور همانا فقر زدایی[8] از طریق ارتقاء توان رقابتی[9] _ اقتصادی شهر و انجام اصلاحات در نظام مدیریت شهری است از این رو محتوای سند راهبرد توسعه شهری پیشاور به طور ویژه ای بر مساله "کاهش فقر شهری" تمرکز داشته استpishavar City District Government 2001)).

4.­ راهبرد توسعه شهر صوفیه[10] ) بلغارستان ): هدف از تهیه سند کمک به ایجاد سیستم مدیریت شهری دموکراتیک و خود اتکاء در صوفیه به گونه ای که در بر گیرنده منافع پایدار و طولانی مدت برای ساکنین باشد اعلام گردیده است. این سند از طریق تشریک مساعی گسترده با گروه های ذی نفع تلاش دارد تا در جهت ارتقاء ظرفیت نهادها جهت حصول اطمینان از اجرای راهبرد و تجربیات به دست آمده در سطح کشور عمل نماید                    (,2003 City Of Sofia).    

5.­ استراتژی توسعه شهری اسکندریه مصر[11] : در این سند بعد از بررسی جنبه های گوناگون اقتصادی،  اجتماعی، تورسیم، بازرگانی، زیست محیطی و...  و تجزیه و تحلیل بافته های حاصل از این مطالعات برای تدوین چشم انداز توسعه آتی و راهبرد های توسعه اجتماعی، اقتصادی و... استراتژی های زیر را به عنوان محور اساسی توسعه شهر اسکندریه قرار داده است. 1- کمک به مدیریت بهتر محلی2- بالا بردن مشارکت بخش خصوصی 3-  بر طرف کردن فقر اجتماعی و اقتصادی(Alexandri­­ City­ Development, 2006).

6.­ سند راهبرد توسعه شهری شهر کاتانماندو6 : این سند از 10 فصل تشکیل شده است که محتوای فصول در بر گیرنده مطالعات برنامه ریزی شهری، اقتصاد شهری، نهادها، حمل و نقل شهری، مسکن، خدمات شهری ، میراث فرهنگی، توسعه اجتماعی، محیط زیست و مالیه شهرداری است. در این سند سعی گردیده از تمام پتانسیل های موجود در جهت بالا بردن توان رقابتی شهر کاتماندو استفاده گردد(, Katmandu Metropolitian City 2001)). 

   1-3-­ اهداف تحقیق

فراهم کردن زمینه تهیه طرح هایی که منطبق با پتانسیل ها و توانایی موجود در محیط بوده و از انعطاف پذیری بالایی در زمینه اجرا بر خوردار باشند. 

ارزیابی و تحلیل طرح های جامع و تفصیلی شهر سنندج و شناسایی  نقاط قوت و ضعف این طرح ها

ارتقاء نظام مدیریت شهری و مشارکت اجتماعی در تهیه طرح هایی که بیشتر به بعد اجرایی توجه دارند.

شناسایی و ارائه راهکارهای پایدار برای توسعه فضایی _ کالبدی مبتنی بر شاخص های  اقتصادی و اجتماعی شهر سنندج

1-4-­ اهمیت و ضرورت تحقیق

نظام برنامه ریزی شهری در ایران عمدتاً متکی بر طرح های جامع  و تفصیلی می باشد این طرح ها با توجه به ماهیت خود از انعطاف پذیری پایینی برخوردار بوده و فرآیند تهیه و تصویب آنها به گونه ای است که مدت زمان طولانی را در بر می گیرد. علاوه بر این موارد  میزان مشارکت در این طرح ها در سطح پایینی قرار گرفته بنابراین  استفاده از طرح CDS  می تواند  فاصله بین طرح های توسعه شهری و مردم را از کاهش دهد. 

شهر سنندج با قرار گرفتن به عنوان مرکز استان با عواملی از قبیل مهاجرت، افزایش رشد طبیعی جمعیت و ... با رشد شتابان شهر نشینی روبرو است و در کنار این موارد با توجه به محدودیت های محیطی خود توانایی تامین زمین مورد نیاز برای سکنی گزینی جمعیت وارد شده را ندارد و این امر باعث شده در جای جای شهر سکونتگاه های غیر رسمی[12] شکل گیرد که علاوه بر برهم زدن سیما و منظر شهری باعث افزایش اشتغال کاذب در سطح شهر شده است.  برنامه ها و طرح هایی نیز که در سطح شهر تدوین و اجرا می شود متناسب با توانایی ها و پتانسیل های موجود نبوده و توانایی حل مشکلاتی را که شهر با آن مواجه است را ندارند.  لذا شناسایی قابلیت های مختلف طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر ضروری بوده تا از این طریق رویکردی پایدار در توسعه شهری تدوین گردد. رویکرد مذکور در ارتقاء زندگی شهروندان و کاهش فقر شهری موثر بوده و زمینه مشارکت مسئولین و شهروندان درراستای راهبردهای تدوین شده را فرآهم می آورد.

Abstract
Change in the urban environment is inevitable, many factors and forces, including forces of social, economic, technological and environmental changes in the intensity of affect. Urban planning to deal with these developments require high flexibility and enjoyment of involvement residents as the main actors are in urban environment, urban management from the viewpoint should also spend bureaucratic and elitist view toward democratic and flexible to move. Planning system in Iran based comprehensive and detailed plan built without any vision of democratic reform and for  this purpose requires using the new approach to planning is to increase citizen participation. Therefore, urban development strategy that upper ability to organize the urban environment, improve urban management is participatory, introduced as the new approach has been to test this approach in urban planning system of Sanandaj were selected as sample . Based on this approach Sanandaj various aspects of social, economic, tourism, environmental and ... Were studied, and l meetings Working Group and combine it with comments residents in the model swat strengths, weaknesses, threats and opportunities of the city were identified and goals and made development the city was characterized more by using the model AIDA scenarios possible In compiling the prospect of the city were analyzed, and the third scenario, develop perspective combined with tourism as a priority planning scenarios for developing top prospects were selected after the strategy, the policies and measures necessary to ensure future prospects specified in the executive development program in five years in various social, economic, physical, tourism and environment were developed.

Key word: Urban Planning, City Development Strategy, Urban Management