پایان نامه مطالعه مردم¬شناختی کاربرد داروهای گیاهی در درمان مردم کرد کرمانج

پایان­نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد ( M.A)

گرایش: مردم­شناسی

چکیده پایان نامه ( شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده):

از آغازین زمان تمدن، مردم با گیاهان پیرامونشان ارتباط داشته­اند. اعتقاد به قدرت شفادهی گیاهان شاید خیلی پیش­تر از این­که آن­ها به ثبت برسند در میان مردمان وجود داشته­است. گیاهان علاوه بر این­که در زندگی و حیات مادی انسان­ها نقش داشته­اند، در شکل­گیری ساختار اسطوره­ها، باورها و اعتقادات نیز دخیل بوده­اند.

وابستگی انسان به طبیعت به منظور تامین نیازهای اساسی مادی خود همچون خوراک، پوشاک و مسکن، بیش از همه با گیاه ارتباط می­یابد، تعریف جامعه انسانی بدون توجه به وابستگی آن به قلمرو گیاهی معنا ندارد.

بررسی چگونگی این ارتباط تنگاتنگ میان انسان و گیاه در قالب علم قوم­گیاه­شناسی انجام می­گیرد. قوم­گیاه­شناسی Ethnobotany علمی است میان­رشته­ای و از دیدگاه مردم­شناسی، به مطالعه روابط بسیار   پیچیده­ای که بین انسان و گیاه وجود داشته و دارد می­پردازد و رشته­ای است فراگیر، زیرا هیچ گروهی از مردم را نمی­توان یافت که زندگی ایشان به گیاهان وابسته نباشد، از گیاهان بهره­برداری نکنند و بر نام­گذاری و طبقه­بندی گیاهان در بوم­گاهشان نپرداخته باشند.

ایران به­دلیل سابقه تاریخی طولانی و نیز اقوام، نژاد، زبان و اقلیم­های متفاوت، کشوری سرشار از تجارب و آرا و عقاید طبی شفاهی است. مردم کرد کرمانج که این پژوهش با هدف بررسی مردم­شناختی کاربرد گیاهان دارویی در درمان، میان آنان و با تکیه بر روش پژوهش میدانی تنظیم شده­است نیز، از این تجارب طبی و  روش­های درمانی استفاده می­کنند. به همین سبب و با توجه به این امر که حفظ تجربیات مردم و جمع­آوری و مکتوب نمودن آن موجب احیاء این علم در کنار پیشرفت­های طب مدرن می­گردد، کابردهای مردمی گیاهان و دانش بومی آنان با مطالبی که در کتب قدیمی و مرجع ثبت شده و نیز کاربردهای درمانی نوین مقایسه شده و این نتیجه حاصل آمده که بسیاری از گیاهانی مورد استفاده در میان این مردم در پزشکی نوین نیز از جایگاه درمانی برخوردار هستند. همچنین بسیاری از روش­های درمان مردمی مورد تایید می­باشند.

واژه­های کلیدی؛ قوم­گیاه­شناسی، درمان، طب سنتی، کرد کرمانج، ایران

1-1 مقدمه

مردم­شناسی علم مطالعه پدیده­های اجتماعی در زمینه فرهنگی آن­ها، با وجود عمر نسبتا کوتاه خود در مقایسه با دیگر علوم توانسته زوایای متنوعی از فرهنگ­ها را به­تصویر و قلم بکشد و برای استفاده گسترده در زمان حال و آینده آرشیو سازد. در این­میان از جمله موضوعاتی که جای پرداختن بسیار دارد، طب سنتی است. «به تعبیری عام، طب سنتی طب عادی مردم کوچه و بازار یا طب توده است».(نفیسی،35:1362)

«به تعبیری عمیق­تر طب سنتی مجموعه­ای از دانستنی­های علمی، تجربی و باورهای عامیانه در باب علت بیماری­ها، شناخت طبایع، شیوه­های معالجه، ابزار و داروهای گیاهی و غیرگیاهی، اوراد و اذکار و ... را شامل می­شود و در نگاهی جهانی از زاویه­ای دیگر طب سنتی شامل اعمال، روش­ها، دانش و اعتقادات مربوط به سلامتی، ترکیب داروهای گیاهی، حیوانی و معدنی، درمان روحی، فنون و کارهای­دستی که به­صورت منفرد و یا ترکیبی جهت معالجه، تشخیص و پیش­گیری از بیماری­ها و یا حفظ سلامتی می­شود».(رجحان،5:1373)

به این­ترتیب ما با دانشی گسترده سروکار داریم که دامنه آن به چند هزار سال دانش ثبت شده بشری می­رسد. طب سنتی در نتیجه کارکرد فوری و ضروری خود در مرتفع ساختن نیازی اساسی همچون سلامت انسان به­وجود آمده و توسعه یافته­است. در جهان کارکردی بخش عمده­ای از دانش تجربی با هدف ایفای وظایفی حیاتی در ارتباط با زندگی انسان­ها رشد یافته­است.

انسان در تلاش برای زندگی بهتر سعی نموده ابتدا جسم و روح خویش را بهتر بشناسد و کمبودهای آن را با این تصور عمیق و درست که هر دردی دوایی دارد و همه خلقت در خدمت انسان آفریده شده­اند، جبران نماید. همین تلاش طب سنتی را پایه­ریزی نموده­است. حتی طب جدید نیز اساسا بر پایه و به­کمک طب سنتی پیش می­رود.

گیاهانی که کاربرد طبی دارند بخش عمده­ای از دانش طب سنتی را تشکیل می­دهند. از گذشته دور علاوه­بر ارزش خوراکی، مصرف دارویی گیاهان مد نظر انسان بوده، «زمانی برخی گیاهان بر پایه تعالیم و روش آیینی خاصی که موبدان انجام می­دادند، تقدیس و تطهیر می­شدند و امروزه داروهای گیاهی سهم زیادی در     فراورده­های دارویی تجاری دارند. منکر این حقیقت نمی­توان شد که در بعضی موارد برای بسیاری از بیماران با روش­ها و داروهای طب جدید نتیجه شایان توجهی عاید نمی­شود، در حالی­که به­عکس با متد گیاه­درمانی و طب سنتی زودتر و بهتر شفای آن­ها حاصل می­گردد.

بیشترین کاربرد طب سنتی جهت توصیف فنون پزشکی است که به­صورت سنتی در جوامع مختلف استفاده می­شود و پیش از عصر پزشکی نوین توسعه یافته­است. این فنون شامل حوزه­های گسترده­ای همچون  گیاه­پزشکی، طب یونانی، طب سوزنی، طب سنتی چین و هومئوپاتی می­شود. گرچه در حوزه طب جایگزین معالجه سنتی به­طور فزاینده­ای با مطالعه علمی ارتباط دارد، برخی بخش­ها به­عنوان خرافات صرف رد شده­اند، در حالی­که بخش­های دیگر برای تغییر رتبه در دانش پزشکی پذیرفته شده­اند.

توجه به این امر در سالیان اخیر از اهمیت بیشتری برخوردار شده، علی­رغم این­که پزشکی جدید در سطحی گسترده تبلیغ می­شود، مردم در بسیاری موارد به پزشکی سنتی رو آورده­اند و درمان­های سنتی و به­ویژه استفاده از گیاهان دارویی یا داروهایی با منشا گیاهی گسترش داشته­است، گرچه این امر اتفاق خوبی به­نظر می­رسد اما جای نگرانی این است که نسل حکیمان و پزشکان طب سنتی اصیل رو­به کاهش می­رود و دانش و آگاهی سنتی نسبت به شیوه­های معالجه و پیشگیری در شهرهای بزرگ از کاهش چشمگیر برخوردار بوده­است. انسان­هایی که زمانی از طبایع مختلف و ویژگی­های آن اطلاع داشتند، گیاهان دارویی را می­شناختند و شیوه­های تهیه آن­ها را می­دانستند، با گسترش شهرنشینی و پیچیدگی زندگی صنعتی از آن موقعیت بیرون آمده­اند و هستند افرادی که دانش لازم را در این امور ندارند ولی به کار درمانگری می­پردازند. 

«کاربرد بی­قاعده یا نامناسب طب و روش­های سنتی می­تواند حاوی اثرات منفی یا خطرناک باشد و باید مورد آزمایش و بررسی علمی قرار گیرد. «در حال حاضر 25% داروهای جدید از گیاهانی ساخته شده­اند که به­طور سنتی نیز مورد استفاده بوده­اند».(همان، 13)

به این­صورت طب سنتی راه خود را در طب جدید باز نموده و کم­کم با نشان دادن کارآیی­ها و اثرات       بهبود­بخشی که به اثبات می­رسد، جای خود را بیشتر در میان روش­های مطمئن و بی­خطر باز می­کند.

با این مقدمه کلی در این پژوهش به بررسی طب سنتی و درمان با گیاهان دارویی در منطقه به­عنوان مردمانی اصیل ساکن این مرز و بوم و وارث طب اصیل سنتی کشور می­پردازیم.

1-2  بیان موضوع

بیماری، جراحت و مرگ، همیشه بخشی از زندگی بوده، اما نه بخشی چندان مطلوب. از زمان­های قدیم بعضی از افراد بدون شک در پی از میان­برداشتن این مصائب یا پیشگیری از آنها بوده­اند.

بی­تردید انسان از وقتی خداوند بزرگ او را آفرید، در معرض بیماری قرارداشت و به­همین­جهت  در جستجوی اسرار درد و وسایل درمان برخاست به­طوری­که علم پزشکی را از جمله نخستین مسایلی قرارداد که بدان اهتمام ورزید.

«پزشکی کهن یا طب­سنتی ایران وتاریخ آن گهری  ناسفته و دری  نایافته  است. طب جدید که درحقیقت همانا ارائه تکمیل­شده­ی طب کهن است با پشتوانه شیوه­ها و منطق جدید در این سرزمین و سایر کشورها جای خود را باز کرده و همچون صخره­ای بر پیکر بی­توان­شده طب سنتی سرازیر شد و آن را هم درنوردید درصورتی­که به موازات طب جدید و خوبی و شفابخشی­های آن، طب سنتی نیز به حق می­توانست جایگاه خود را داشته باشد».(تاج بخش،180:1388)

از گذشته­های دور، طب­سنتی و استفاده از گیاهان دارویی با فرهنگ  مردم درآمیخته و جنبه­های  مختلفی از درمان را به خود اختصاص  داده­ و درحال حاضر میزان استفاده از این شیوه  گسترش بیشتری یافته­است.

بسیاری از نیازهای انسان درمحیط اطرافش  به طور طبیعی  یافت­می­شود. یکی از شرایط  لازم  برای  موفق  شدن در معالجه  بیماری­ها ومراقبت­های  اولیه  بهداشتی مصرف داروهای مناسب است. گیاهان از منابع عمومی داروها بوده و هستند.

از آنجایی­که کشور ما دارای تنوع اقلیمی گسترده­ای است، گیاهان دارویی نیز این ویژگی برخوردارند و هر قوم با توجه به منطقه زندگی خود از گیاهان ویژه­ای استفاده می­کنند، پژوهش حاضر درصدد است با شناخت  شیوه­های رایج درمان با استفاده از منابع طبیعی و شناخت طبیبان سنتی و چگونگی عملکرد آنان، به مطالعه و بررسی مردم­شناختی گیاهان دارویی و کاربرد آن در میان مردم کرمانج بپردازد.

1-3 اهداف پژوهش

هدف کلی: مطالعه مردم­شناختی کاربرد گیاهان دارویی در درمان سنتی قوم کرد کرمانج.

اهداف جزئی

شناخت داروهای گیاهی و روش­های متداول استفاده از آن­ها در درمان بیماری­ها.

جمع­آوری وضبط اطلاعات وتجربیات درمانگران محلی به­عنوان بخشی از مطالعات مردم­شناختی و  فرهنگ مردم و  میراث ملی.

شناخت میزان اطلاعات وآگاهی مردم منطقه ازگیاهان دارویی وروش­های طب سنتی.

دست­یابی به میزان صحت علمی دانش بومی در ارتباط با گیاه­درمانی که نزد مردم و درمان­گران محلی است و از طریق تطبیق نتایج به­دست­آمده با طب کهن حاصل خواهد شد.

1-4 پرسش­های پژوهش

معمولاً برای درمان چه نوع بیماری­هایی به درمانگران محلی مراجعه می­کنند؟

آیا مردم نسبت به گیاهانی که در منطقه وجود دارد اطلاعاتی دارند؟

آیا درمان­گران از اطلاعات پزشکی جدید نیز استفاده می­کنند؟

آیا جوانان تمایلی به یادگیری روش­های درمان سنتی دارند؟

1-5 روش پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش، مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعه میدانی و مصاحبه و مشاهده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز با استفاده ‌از روش‌های توصیفی به­صورت گزارش و تشریح مطالب می‌باشد. روش گردآوری اطلاعات، به­صورت زیر انجام گرفته‌است:

مطالعه‌اسناد و مدارک: یکی از راه‌های جمع­­آوری اطلاعات در یک جامعه به­طور کلی ‌همه ‌اسناد و مدارک مکتوب است. این اسناد و مدارک نه­تنها می‌توانند راهنمای مطالعه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، خویشاوندی و اعتقادی باشند؛ بلکه در تحقیقات مردم‌نگاری نیز نقش بنیادی‌دارند.

مصاحبه و مشاهده: اطلاعات مورد نظر مردم‌نگاری با گفتگو «گپ زدن»، درددل و مشاهده به­دست می‌آید و مستلزم حوصله و تبحر پرسش‌گر و جلب اعتماد پاسخ‌گو است. این‌ روش می‌تواند محقق را به ‌ارزش‌ها و عوامل ناآشکاری آشنا سازد.

تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز با استفاده ‌از روش‌های توصیفی به­صورت گزارش و تشریح مطالب می‌باشد.

1-6 قلمروپژوهش

به­عنوان جامعه‌آماری، روستای جابان انتخاب شده‌است. چرا­که یکی از مناطق کرمانج­نشین محسوب می­شود. جابان روستایی در 75 کیلومتری شرق تهران از توابع دماوند است. این روستا از لحاظ موقعیت جغرافیایی دارای طول جغرافیایی´19  °52 و عرض جغرافیایی´39  °35و ارتفاع2240 متر می­باشد و با ارتفاع 2240  متر از سطح دریا واقع شده­است. برطبق سرشماری 1385 این روستا جمعیتی بالغ بر 2075 نفر را شامل    می­شود.

این روستا در دهستان ابرشیوه‌ قرار دارد. سربندان از سمت شرق، آیینه­ورزان از غرب، هویر از شمال و سرخده و مغانک از جنوب. شغل اصلی مردم این روستا کشاورزی و دامداری است. در سال­های اخیر باغداری رونق خوبی گرفته­است. عمده‌ترین محصولات باغی سیب، هلو و شلیل است. خیار از صیفی­جات خوبی است که در این منطقه کشت می­شود.

روستای جابان در یک منطقه کوهستانی و در دامنه­های جنوبی کوه­های البرز قرار دارد. دارای آب و هوایی از نوع سرد و خشک کوهستانی با تابستان­های معتدل و ملایم و زمستان­های بسیار سرد می­باشد. میزان بارش در این روستا به­علت کوهستانی بودن و قرار گرفتن در دامنه جنوبی البرز نسبتاَ بالاست. چگونگی وزش باد با موقعیت جغرافیایی و چهره کلی عوارض و پستی و بلندی­ها در ارتباط تنگاتنگ می­باشد. جریان هوای شمال و شمال­غربی که از مهرماه شروع و تا اواسط بهار ادامه دارد، موجب ریزش باران و حاکمیت هوای سرد در منطقه می­گردد و جریان هوای گرم و خشک که از اواسط بهار شروع و تا اواخر تابستان ادامه پیدا می­کند از ناحیه کویری ایران به منطقه جریان دارد. البته وجود کوه­های گنبدی­شکل و باغ­های بزرگ و سرسبز تاحد زیادی از گرمای آن می­کاهد. وجود دره­های بزرگ و کوچک و جریان نسیم کوه به دره، دره به کوه، در طی روز و شب  احساس می­شود.

آب آشامیدنی روستای جابان توسط چشمه(بیشتر در بخش شمالی روستا) و چاه(بیشتر در بخش جنوبی روستا) تأمین می­شود. آب چشمه به­وسیله لوله­کشی به منبع آب  روستا منتقل شده و پس­از ذخیره  در منبعی با ظرفیت 100000 مترمکعب، از طریق شبکه­های لوله­کشی به واحدهای مسکونی می­رسد. تأسیسات مربوط­به آب شرب روستا تحت پوشش سازمان آب و فاضلاب روستایی است. این روستا با تنگنای آب شرب به­ویژه در فصل تابستان روبه­رو است. آب اراضی کشاورزی روستا از طریق آب چاه­ها تأمین می­شود. رودخانه جابان که از    زرین­کوه سرچشمه گرفته از کنار آبادی گذشته و به رودخانه گرمسار می­ریزد

Abstract

Since the beginning of civilization, People associated with plants around.  The belief on plant medicine power, perhaps there was very before than registered participants among people. Plants in addition to the material life of the people involved, in forming the structure of myths, beliefs also been implicated. Human dependence on nature, in order to meet the basic needs of their material as feed, clothing and housing. Mostly associated with definition of human society, without regard to its dependence on the territory plant kingdom doesn’t  mean.

Check this interconnected between humans and plants in the form of folk botany performs Ethnobotany: Interdisciplinary science And from the perspective of anthropology to study the complex relationships between Humans and plants. Existed deals comprehensive and multidisciplinary because  any group of people can not be found who their lives doesn’t depend on plants, don’t operation of plants and on the name and classification of plants, they didn’t own land. Iran Because of the long history and ethnic groups, race, language and different climates, is a country rich in experiences views and opinions of medical and oral.  Kurmanji Kurdish people, who this field research method is doing between them to access the cognitive the use of medicinal plants in treatment and relying to the clinical experience and therapeutic procedures  they use, the research is set. Because of that  and due to the fact, protect people's experiences, collecting and publishing it allows the renewal of the science. In addition to the advances in modern medicine popular uses of plants and their indigenous knowledge with that in old books and reference materials on record and new therapeutic applications compared and the results obtained: Many plants are using among people, in modern medical care also are in place with the most popular treatments and are approved.

Keywords

EthnoBotany, Therapy,  Medical Traditional,  Kurmanji People, Iran