پایان نامه بررسی تطبیقی گردشگری مذهبی در کلانشهرهای ایران

مقطع کارشناسی ارشد مدیریت جهانگردی گرایش برنامه ریزی و توسعه جهانگردی

چکیده

عنوان پایان نامه : بررسی تطبیقی گردشگری مذهبی در کلانشهرهای ایران مطالعه موردی ( قم ، شیراز و مشهد)

چکیده پایان نامه : از آنجا که مطالعات تطبیقی از دوران گذشته تا به حال در مطالعات علمی جایگاه ویژه ای داشته و  این گونه مطالعات با بررسی و  در کنار هم قرار دادن حداقل دو پدیده به بررسی نقاط اشتراک و افتراق آن          می پردازد در این راستا این پایانامه در چارچوب یک روش تحلیلی و توصیفی  به بررسی و مطالعه تطبیقی گردشگری مذهبی و وضعیت محصول گردشگری مذهبی در سه کلان شهر مشهد، قم و شیراز و نقش و تاثیر آن در توسعه گردشگری در این سه کلان شهر می پردازد. در راستای انجام این تحقیق علمی از یک مدل مفهومی محصول گردشگری، وضعیت محصول گردشگری مذهبی در این سه کلان شهر ارائه شده است. ابزار جمع آوری داده ها نیز مصاحبه، مطالعه اسناد، مقالات و مدارک موجود است. برای تحلیل داده ها از نرم افزار Expert Choice استفاده شده است. نتایج این تحقیق وزن های نسبی معیارها و زیر معیارها در مدل مفهومی ارزیابی محصول گردشگری مذهبی  به روش کارت امتیازی متوازن را نشان می دهد. نتایج تکنیک AHP در مطالعه تطبیقی این سه کلان شهر نشان می دهد که ترتیب اهمیت شاخص های  تاثیر گذار در محصول گردشگری مذهبی به ترتیب به صورت شاخص جاذبه (0.350) ، شاخص خدمات اقامتی (0.200) ، شاخص دسترسی (0.131) ، شاخص خدمات پذیرایی (0.69)، شاخص حمل ونقل،(0.69)، شاخص خدمات تجاری و تفریحی(0.69)، شاخص خدمات درمانی(0.69) و شاخص عناصر نهادی و سازمانی(0.44)، و به طور کلی از نتایج بدست آمده به وضوح دیده می شود که وضعیت محصول گردشگری مذهبی به صورت کلی دراین  سه کلان شهر به ترتیب مشهد با (0.475)، از وضعیت مطلوب تری نسبت به دو شهر دیگر دارا بوده و در جایگاه بعدی شهر شیراز با(0.290) با اختلافی نه چندان زیاد نسب به قم (0.235)  قرار گرفته و در نهایت در شهر قم وضعیت نشان دهنده وضعیت مطلوبی از محصول گردشگری نمی باشد.

کلید واژه: گردشگری مذهبی، محصول گردشگری، مطالعه تطبیقی،مدل AHP،کلان شهر مذهبی

1مقدمه          

یکی از مباحث مهم در برنامه ریزی توسعه ملی کشورها و به خصوص در بخش های اقتصادی و تجاری که می تواند جایگاه ویژه ای داشته باشد، مبحث گردشگری و مسافرت می باشد. امروزه ما در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا، به موازات رشد اقتصادی این کشورها، رشد گردشگری را نیز شاهد هستیم در واقع این دو بخش لازم و ملزوم یکدیگر می باشند. در جهان امروز، بسیاری از کشورهای دنیا که با محدودیت منابع ارزی مواجه هستند، درآمد های حاصل از گردشگری را به عنوان یکی از منابع مهم کسب درآمد ارزی خود قرار داده اند. بدیهی است که در صورت داشتن پتانسیل ها و منابع ارزشمند گردشگری می توان به بخش های گردشگری به عنوان منبع کسب درآمد نیز نگریست. از طرف دیگر با افزایش درآمد های کشور و به دنبال افزایش سرمایه گذاری می توانیم رشد اقتصادی کشور را نیز شاهد باشیم. بدیهی است که رشد اقتصادی و برخوداری از سطح رفاه بالاتر، رشد فعالیت اقتصادی گردشگر ی را نیز تضمین خواهد کرد و حرکت روبه گسترش این چرخه می تواند منجر به توسعه هر چه بیشتر این کشور ها شود.گردشگری در حد وسیعی اشتغال ایجاد می کند و یکی از بزرگترین صارات(نامرئی) جهان را تشکیل می دهد.

جاذبه های گردشگری به لحاظ منابع طبیعی، فرهنگی، باستانی، مذهبی و .... از توانمندی بسزای در جذب گردشگران برخوردارند، با سرمایه گذاری مناسب در بخش های نرم افزاری و سخت افزاری این صنعت و نیز و با حفظ جایگاه امنیتی خود در جهان توانسته اند میلیاردها دلار از این بخش کسب درآمد کنند نکته حائز توجه این است که گردشگری نسبت به سایر صنایع از لحاظ سرمایه گذاری احتیاج به منابع درامدی و منابع ارزی کمتری دارد و به نسبت سرمایه گذاری انجام شده منافع و درآمد های بیشتری را در مقایسه با سایر بخش ها نصیب دولت ها     می نماید (صباغ،1383)

گردشگری مذهبی پدیده نوظهوری نیست بلکه قرن های متمادی است که افراد به دلایل مختلف ازجمله،کنجکاوی، عبادت و شرکت در مراسم مذهبی به مکان های مذهبی و مقدس سفر می کنند (olsen,2006:27). شهرهای زیارتی شهرهایی هستندکه اعتقادات مذهبی قویترین عامل جغرافیایی در ایجاد مذهبی این گونه شهرها بوده اند. شهرهای زیارتی در عربستان مکه معظمه و مدینه منوره، در عراق کربلاو نجف، در هندوستان بنارس، احمد آباد و الله آباد و در بریانی شهر رانگوران متعلق به بودائیان، در تایلند شهر بانکوک، در تبت شهر لهاسا، در فلسطین اشغالی شهر بیت المقدس، در ایتالیا واتیکان و در اسپانیا شهرهای شهرهای مذهبی سنت سباستین نمونه هایی از شهرهای مذهبی هستند. در ایران مشهد مقدس، قم و شیراز از بهترین نمونه شهرهای مذهبی هستند که نقش فرهنگی اسلامی نیز دارند. شهر مشهد به جهت شرایط خاص جغرافیایی، مذهبی و فرهنگی دارای موقعیت خاص در کشور است. حضور سالانه حدود 30 میلیون زائر در کلان شهر مشهد با توجه به جمعیت آن که 420/2 میلیون می باشد، حاکی از این امر است که مدیریت پذیرش گردشگری در این شهر ها و به خصوص در این مقیاس حجیم امری واجب است (مافی و سقایی،23:1388). رشد خیره کننده گردشگری در دنیا سبب شده است که سرمایه عظیمی را در اقتصاد جهانی به جریان بیندازاد و کشورهای مختلف، در رقابتی بسیار سخت می کوشند تا بیشترین  سهم از سرمایه های جهانی را به خود اختصاص داده، خصوصاً به این علت که فعالیت گرشگری به دلیل خدمات گسترده ای که ارائه می کند، امکان اشتغال بسیاری در سطوح مختلف فراهم می آورد و سودآوری فوق العاده این فعالیت چنان جاذبه دارد که برخی از کشورها باعدم وجود مواهب طبیعی و نداشتن پیشینه درخشان در تاریخ و تمدّن به ایجاد جاذبه های گردشگری همّت گماشته اند تا در فعالیت اقتصادی گردشگری ، به درآمدهای کلانی دست یابند به گونه ای که گردشگری حتی در اقتصاد برخی از این کشورها حرف اول را می زند.

2-1- بیان مسئله

مسافرت و گردشگری به عنوان بزرگترین و متنوع ترین فعالیت اقتصادی در دنیا به حساب می آید، بنابر آخرین ارزیابی سازمان جهانی گردشگری تقاضا برای گردشگری بین المللی در هشت ماه نخست سال 2013 به شکل قوی پابرجا مانده است که تعداد گردشگران بین المللی در سراسر جهان به واسطه عملکرد جدی اروپا، آسیا و اقیانوسیه و خاور میانه 5 درصد رشد داشته است که تعدادآن به 747 میلیون نفر رسیده که این میزان 38 میلیون بیشتر از مدت مشابه در سال گذشته بوده که در این میان اروپا با رشد 5 درصدی با حدود 20 میلیون ورودی بیشترین سود را برده و  آسیا، اقیانوسیه، امریکا و افریقا به ترتیب با رشد 6 ، 3 و5 درصدی گردشگری را داشته اند و این در حالی است که منطقه خاورمیانه پس از 2 سال کاهش تعداد گردشگر با افزایش 7 درصدی روبرو بوده است [1] ببسیاری از این کشور ها این فعالیت اقتصادی را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی،رشد بخش خصوصی و توسعه بخش زیر بنای می دانند فعالیت اقتصادی گردشگری در سراسر دنیا  بویژه در کشور های در حال توسعه،که شکل های دیگر توسعه اقتصادی مانند تولید یا استخراج منابع طبیعی به صرفه نیست بسیار مورد توجه می باشد (گی.چاک وای،23:1933). بنا به تعریف ارائه شده گردشگری شامل تمامی پدیده ها و روابط حاصل از روابط گردشگران، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات گردشگری، دولت ها و جوامع میزبان، در فرایند جذب و پذیرایی از گردشگران می باشد (mcintosh,1995:9).

در این تحقیق ما با گونه ای از گردشگری روبرو هستیم که گردشگری مذهبی نام دارد. امروزه گردشگری مذهبی با همه اجزا و گونه های مختلف، به سبب ویژگی های ساختاری و کارکردی بارز آن توانسته در متن گردشگری جهانی جای گیرد به طوری که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است (santos,2004:4). گردشگری مذهبی یکی از قدیمی ترین و پر رونق ترین گردشگری های گذشته و حال حاضر سراسر جهان است (Ajit,2004:215). جاذبه های مذهبی، زیارتگاه و اماکن مقدسه هر ساله تعداد زیادی از گردشگران را به سوی خود جلب می کنند. تاسیسات اقامتی پذیرایی مانند مسافرخانه ها و زائر سرا ها  با توجه به بافت اجتماعی، فرهنگی و عقیدتی دارای ویژگی های خاص خود است که در هر کشوری از تنوع بسیار زیادی برخوردار است. سفر های که مایه مذهبی دارند بر روی طیف گسترده ای قرار می گیرند که در انتهای یک طیف مکان های مقدس هستند که بخش بزرگی از مردم یک ناحیه را جذب می کنند مثل کلیسا های بزرگ در اروپا که مورد تحسین مسیحیان قرار می گیرد و در انتهای دیگر طیف کسانی که به این مکان ها روی می آورند که می خواهند شفا یابند در این میان لوردز در فرانسه می توان نام برد. شهر مکه در عربستان سعودی یا واتیکان در مرکز دنیای کاتولیک از جمله  مکان های مذهبی هستند که مورد توجه بسیاری از مسافران مذهبی می باشد (گی چاک وای،78:1933). از شهر مقدس مشهد نیز به عنوان دومین کلان شهر مذهبی جهان بعد از مکه یاد می شود در این نوع از گردشگری انگیزه اصلی زیارت اماکن مقدسه و زیارتگاه ها می باشد که اقامتگاه ها و نوع امکانات در طول مدت اقامت موثر است ولی درآمد خانوار نقش چندانی در انگیزه اصلی زیارت این اماکن را ندارد (فاطمی،24:1380). در این میان ما با دو گروه در گردشگری مذهبی مواجه هستیم یکی زائران که انگیزشان فقط انجام امور مذهبی است و دیگری مسافرانی که چند منظوره با اولویت زیارت انجام می دهند ایران با برخورداری از اماکن مذهبی متعدد در شهرهای چون مشهد، قم وشیراز از جمله شهرهای است که پتانسیل مناسبی برای جذب گردشگران خارجی دارد که متاسفانه درصد ناچیزی از بخش گردشگری مذهبی را به خود اختصاص داده است و مقایسه ایران با سایر کشورهای اسلامی عربستان و عراق حکایت از شکاف عظیمی دارد که در سال 2007 سهم ایران از  گردشگران جهان 5/1میلیون نفر و درآمد آن 2/1 میلیارد دلار بوده است. [2]

سه کلان شهر مشهد، شیراز و قم از جمله مراکز مهم جذب گردشگری مذهبی در سطح کشور به حساب می -آیند، شهر شیراز به عنوان کلان شهر منطقه جنوب ایران و مرکز استان فارس یکی از مراکز جذب گردشگر در سطح ملی و بین المللی در کشور ایران است که به دلیل نزدیکی به تخت جمشید و دارا بودن فضاهای تاریخی منحصربفرد هر ساله میزبان تعداد زیادی گردشگر داخلی و خارجی است شهر قم نیز که حرم مطهر معصومه(س) که در مرکز جغرافیای شهر قرار دارد سالانه میزبان تعداد زیادی گردشگر است این شهر علاوه بر مرقد مطهر حضرت معصومه دارای گنجینه های نفیس و آثار هنری و معماری اسلامی _ایرانی زیادی از جمله مسجد صاحب زمان، گنبد سبزو مسجد جامع قم و جزء اینها اشاره کرد که افزون بر اینها بیش از 400 امام زاده و مکان زیارتی دیگر در شهر قم به عنوان دومین شهر زیارتی کشور به حساب می آید ولی مولفه های نظیر تعداد هتل، هتل آپارتمان ها و مهمان پذیرها بیانگر جایگاه نامناسب این شهر به لحا ظ اقامتگاه وخدمات پذیرایی می باشد (کاظمی زاده و همکاران،7:1388). و در نهایت شهر مقدس مشهد با بیش از 4/2 میلیون جمعیت به عنوان دومین کلان شهر بزرگ کشور، یکی از کانون های مهم جذب گردشگری مذهبی جهان و ایران است که در سال 1390 تعداد زائران کلان شهر مشهد به حدود بیست میلیون و نهصد هزا نفر رسید (سقایی وجوان،21:1391). گونه شناسی گردشگری مشهد از نوع گردشگری مذهبی با هدف زیارت جاذبه های قوی مذهبی، از بسیاری از جاذبه های تاریخی ، فرهنگی تفریحی و طبیعت گردی برخوردار است (شهرداری مشهد ، 1384 :45). از آنجا که مطالعات تطبیقی از دوران گذشته در مطالعات علمی جایگاه ویژه داشته برانیم تا با استفاده ازاین نوع مطالعات و در نهایت بکارگیری آن دراین تحقیق در پی آنیم که از تجربیات و عملکردهای سایر نقاط در دیگر نقاط استفاده کنیم، و همچنین ما از انجام این تحقیق با مطالعه تطبیقی در پی پی بردن به نقاط ضعف و قوت این کلان شهرها در زمینه جذب گردشگر و همپوشانی آنها از طریق مطالعات تطبیقی هستیم تا از این طریق بتوانیم راهکارهای جذب گردشگر مذهبی در سه کلان شهر مذهبی را مورد برسی و جایگاه این کلان شهر ها در گردشگری مذهبی در سطح داخلی و جهانی و کمیت و کیفیت امکانات رفاهی گردشگری این شهرها مورد بررسی قرار دهیم.

3-1- ضرورت تحقیق

گردشگری از مهمترین فعالیت های انسانی معاصر است که همراه با به وجود آوردن تعقیرات شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منش و روش زندگی انسانها را دگرگون می سازد (محلاتی،13:1380). بنابراین گردشگری همانند یک علم و فعالیت اقتصادی برای رشد و پیشرفت خود نیاز به پژوهش دارد و نخستین گام برای ارتقای گردشگری شناخت جاذبه های گردشگری است و از آنجا که کلان شهرهای "مشهد، قم و شیراز" از عمده شهرهای مذهبی ایران محسوب می شوند که در این میان شهر مقدس مشهد به عنوان دومین کلان شهر مذهبی جهان از نظر ورود زائر بحساب می آید و مکان های مذهبی موجود در این کلان شهرها و همچنین آثار تاریخی فرهنگی و مواهب طبیعی و آب هوای، نشان از توانایی این شهرها در جذب گردشگر دارد، بنابراین شناخت جاذبه های گردشگری و عوامل دخیل در جذب و ماندگاری از نظر کمی و کیفی با استفاده از مطالعات تطبیقی حائز اهمیت فراوان است و از آنجا که به لحاظ موقعیت فرهنگی مذهبی خاص،گردشگری مذهبی امکان رشد توسعه بیشتری دارد توجه بیشتر و پرداختن به جایگاه گردشگری مذهبی در این سه کلان شهر در کنار معرفی جاذبه ها و امکانات ملموس و غیر ملموس آن می تواند زمینه پیشرفت وسیع تر آن را فراهم کند. بنابراین پژوهشگران سعی دارند از طریق شناسایی پتانسیل ها و جاذبه های مذهبی، با ارائه راهکارهایی جهت بهره برداری منطقی و بهینه و بررسی مشکلات و نقاط قوت از طریق مطالعات تطبیقی در گردشگری مذهبی در جهت رشد و پیشرفت این گونه از گردشگری برآیند.

4-1- اهداف

1-4-1- هدف اصلی

تبین نقش و جایگاه محصول گردشگری مذهبی در توسعه گردشگری مذهبی در سطح داخلی و خارجی

2-4-2- اهداف فرعی

شناخت نقاط قوت محصول گردشگری در سه کلان شهر مشهد، قم و شیراز

شناخت نقاط ضعف محصول گردشگری در سه کلان شهر مشهد، فم و شیراز

شناخت نقش محصول گردشگری در توسعه گردشگری مذهبی در سه کلان شهر مشهد، قم و شیراز

5-1-  سوال ها  یا فرضیه های تحقیق

با توجه به مباحث مطرح شده و سوال اصلی پایان نامه می توان سوال های فرعی ذیل را در رابطه با انجام این تحقیق مطرح نمود:

1- مسائل و مشکلات مشترک در زمینه گردشگری مذهبی در سه کلان شهر کدامند؟

2- جایگاه گردشگری مذهبی در سه کلان شهر مشهد، قم و شیراز برگیرنده چه وضعیتی است؟

3- آیا امکانات و خدمات گردشگری در این سه کلان شهر در سطح مناسبی می باشد؟

6-1- پیشینه تحقیق

درکتاب مدیریت گردشگری و وجه ملی در جهوری اسلامی تالیف دکتر نادر جعفری هفت خوانی که در فصل ششم با عنوان "سیاست گذاری و گردشگری، کشورها چگونه گردشگری را در سطح ملی برنامه ریزی                می کنند؟"در مورد ملاحظات سیاسی گردشگری و برنامه ریزی ساختاری، اهمیت سیاست گذاری و برنامه   ریزی گردشگری، مطالعات تطبیقی ملی گردشگری کشورها و جمع بندی و نتیجه گیری از مطالعه تطبیقی   برنامه ریزی گردشگری کشورها بحث شده است.

پورمحمود بابلی، علی (1378)، در پایانامه خود با عنوان بررسی راهکارهای جلب و جذب سرمایه گذاری خارجی در گردشگری ایران، مزایا و موانع آن را بیان می نماید امروزه گردشگری به عنوان یک فعالیت اقتصادی پر درآمد و اشتغال زا در سطح جهانی به اهمیت زیادی دست پیدا کرده است و این نیز در آینده دو چندان خواهد شد و گردشگری بر طبق آمار جهانی بیش از 10 درصد سهم تولید ناخالص دنیا را از آن خود کرده است و این سهم نیز به طور فزاینده ای در حال افزایش است. محقق می گوید ایران ما با داشتن جاذبه های فراوان گردشگری و تاریخی چند هزار ساله دارای امکانات بسیاری است که می تواند در زمینه گردشگری از دیگران سرآمد باشد. این تحقیق به بررسی عوامل مناسبی در این ارتباط ارائه نموده است و به این منظور از روش سنجش مخاطب استفاده شده است و با توزیع پرسشنامه بین افراد نتایج آن را مورد بررسی قرار داده و در پایان به ذکر موا نع و اهداف و توصیه ها پیرامون موضوع تحقیق پرداخته است.

صباغ، فرهاد (1388) در پایانامه خود تحت عنوان بررسی میزان وفاداری جهانگردان خارجی نسبت به مشهد و تعیین عوامل موثر بر آن بدنبال بررسی وضعیت خدمات و محصولات ارائه شده به گردشگران و میزان رضایت مندی اینها از این خدمات پرداخته بنابراین این تحقیق به دنبال پیدا کرددن این رابطه و نوع آن نیز بوده  همچنین نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که رابطه خطی و مستقیمی مابین متغیر های مورد نظر در شهر مشهد وجود دارد بخصوص این مطالعه نشان می دهد که تصویر ذهنی جهانگردان از شهر مشهد مهمترین عامل موثر در میزان وفاداری آنها محسوب می شود. این تصویر ذهنی در مجموع برای شهر مشهد تقریبا مساعد ارزیابی شد.

پرنده، یاسمن (1392)، در پایانامه خود با عنوان بررسی و نقش و جایگاه حمل و نقل هوایی در توسعه گردشگری مذهبی در کلان شهر مشهد مزایا و موانع آن را بیان می نماید و به نقش غیر قابل انکار حمل ونقل هوایی در توسعه گردشگری بین اللملی آن را به یک متغیر تأثیرگذار در توسعه محصول گردشگری در یک مکان بدل نموده در این پژوهش به بررسی عوامل مناسب در رابطه با جایگاه حمل ونقل هوایی در توسعه گردشگری مذهبی در ابعاد خارجی مورد توجه قرار داده و از آنجا که بیش از 75 درصد گردشگران خارجی مشهد از طریق حمل ونقل هوایی جابجا می شوند به منظور بررسی از روش سنجش مخاطب استفاده شده است و با توزیع پرسشنامه بین افراد نتایج آن را مورد بررسی قرار داده و به ذکر موانع و اهداف و توصیه ها پیرامون موضوع تحقیق پرداخته است.

عزت الله مافی،مهدی سقایی(1388)در مقاله خود تحت عنوان بررسی گردشگری در کلان شهر مذهبی مشهد پرداخته که در جمع بندی این پژوهش به بررسی چارچوب های شهر زائر و مجاوربا افزایش کیفیت تجربه گردشگری با موازات عدم تداخل توسعه شهری برسی قرار داده اند.

ابراهیم زاده عیسی و همکارانش (1390) در مقاله خود با عنوان برنامه ریزی استراتژیک توسعه گردشگری، با تاکید برگردشگری مذهبی قم، که به بررسی اولویت استراتژی های برنامه ریزی گردشگری مذهبی قم از طریق تجزیه و تحلیل عوامل خارجی و داخلی موثر بر گردشگری که به بررسی ظرفیت های موجود در گردشگری مذهبی و قابلیت استفاده از جاذبه های مذهبی،تاریخی و فرهنگی درکنار  رشد و توسعه اقتصادی نگریسته است.

هوشگ زندی مهر (1386) در پروژه خود تحت عنوان بررسی وضعیت موجود صنعت توریسم در شیراز با توجه به نقش شهرداری در آن،  تحقیق حاضر با هدف بررسی وضعیت گردشگری در شیراز با توجه به نقش شهرداری در آن به شناخت نقاط ضعف و قوت فرصتها و مشکلات گردشگری پرداخته است. نتایج بدست آمده در جهت توسعه گردشگری ایجاد مدیریت هماهنگ گردشگری، بهره وری از فرصت های موجود شهر شیراز، کسب اعتبارات مالی  و با زنده سازی عناصر گردشگری مجهور شیراز به عنوان پیشنهاد به شهرداری شیراز ارائه شده است.

7-1- روش تحقیق

روش تحقیق حاضر توصیفی-تطبیقی بوده و از اسناد، کتب، مقالات فارسی و لاتین موجود در خصوص گردشگری و گردشگری مذهبی  استفاده می شود، از آنجا که مطالعات تطبیقی از دوران گذشته در مطالعات علمی جایگاه ویژه ای داشته برانیم از این روش استفاده کنیم، مطالعه تطبیقی عبارت است از نوعی روش بررسی که پدیده ها را در کنار هم می سنجد و به منظور یافتن نقاط افتراق و تشابه آنها را تجزیه و تحلیل می کند. مطالعه تطبیقی حداقل دو پدیده را برای بررسی بر می گزیند و به تمامی جوانب و وجوه آنها دقیقاُ  می نگرد و به کمک متقیر ها آنها را نسبت به هم مقایسه می کند و نقاط تشابه و اختلافشان را می شناسد، اصولاُ مطالعه و تطبیق جایگاه محوری در اندیشه های بشری دارد و هسته روش شناختی روش علمی نیز هست. همچنین در این تحقیق با استفاده از روش AHP به تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده درمطالعه تطبیقی این کلان شهرها وبررسی شاخص های مورد نظر استفاده می شود.

1-7-1- مراحل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

فن AHP در تعیین اولویت های تحقیقاتی، روشی سلسله مراتبی است که اساس آن بر درخت سلسله مراتب نهفته است. بر اساس فن AHP هر موضوع تصمیم گیری دارای درختی است که سطح یک آن هدف[3] و سطح آخر آن گزینه های رقیب[4] خواهد بود.

سطوح بین سطح اول و سطح آخر شامل عوامل(معیار) است. چنانچه فرض کنیم سطح اول یک درخت تصمیم گیری موضوع تعیین اولویت های تحقیقاتی، تعیین بهترین اولویت تحقیقاتی باشد و در سطح آخر نیز محور (زمینه) های تحقیقاتی قرار گرفته باشد، سطح مابین را می توان معیار ها و شاخص های ارزیابی زمینه های تحقیقاتی تعریف کرد. بدین ترتیب، فرض کنید که برای تحقیقات n محور(زمینه) تحقیقاتی وجود دارد که می خواهیم آنها را با توجه به m معیار(شاخص) اولویت بندی نماییم. بر این اساس درخت سلسله مراتب به صورت شکل زیر قابل نمایش خواهد بود.

شکل 1-1 : درخت سلسله مراتب تصمیم در فن AHP

با ترسیم درخت سلسله مراتب تصمیم برای اولویت بندی زمینه های تحقیق، می توان فن AHP را برای استخراج فهرست اولویت های تحقیقاتی و ضریب اهمیت هر یک از زمینه ها، از بالاترین ضریب اهمیت تا کمترین ضریب استخراج کرد.

مرحله  1) مقایسات زوجی:                                 

در فن AHP، باید زمینه تحقیقاتی را نسبت به تک تک معیارها مقایسه زوجی نمود. بدین ترتیب، m ماتریس n*n وجود خواهد داشت که نشان دهنده مقایسه دوبدوی گزینه های تحقیقاتی در سطح آخر خواهد بود. علاوه بر این m ماتریس، یک ماتریس m*m نیز باید به دست تصمیم گیرنده پر شود که بیانگر مقایسات زوجی شاخص های ارزیابی زمینه های تحقیقاتی نسبت به هدف در سطح 1 است. مقایسات زوجی در فن AHP باید برگرفته از طیف ساعتی باشد. این طیف دارای مقیاسی است که دامنه آن از «ترجیح مساوی» تا «بی نهایت مرجح» می باشد. چنانچه تصمیم گیرندگان بخواهند برای اولویت بندی تحقیقات، از فن AHP استفاده نمایند، باید از این طیف برای مقایسات زوجی استفاده کنند.  طیف ساعتی عبارتند از:

جدول 1-1 : مقایسات زوجی طیف ساعتی

مقدار عددی

درجه اهمیت در مقایسات دو بدو

1

ترجیح یکسان

3

نسبتاً مرجح

5

قویاً مرجح

7

ترجیح بسیار قوی

9

بی اندازه مرجح

بدیهی است که در این مرحله (m+1 ) ماتریس بر اساس مقایسات زوجی به دست می آید که قطر آن 1 و پایین قطر، معکوس عناصر بالای قطر خواهد بود.

مرحله 2) استخراج ضرایب اهمیت ماتریس ها

در این مرحله، ابتدا ماتریس مقایسات زوجی، که از مرحله 1 استخراج شده است، بهنجار[5] می شود. اگر اعداد به دست آمده از طیف ساعتی را  بدانیم. ماتریس های بهنجار شده بر اساس رابطه زیر بدست می- آید.

 )              (j=1,2,3,...,m)               (1-5(

که در آن:

مقدار ترجیح عامل iام به jام:  مقدار به هنجار شده ترجیح عامل iام به jام،  خواهد بود.

رابطه  (5-1) بر این اصل استوار است که اولویت های تحقیقاتی را تصمیم گیرنده ای واحد انجام دهد.

ولی چنانچه بیش از یک تصمیم گیرنده در تعیین اولویت های تحقیقاتی نقش داشته باشند، ناچار باید به تلفیق تصمیمات اعضا گروه تصمیم گیرنده پرداخت. در چنین مواقعی، ابتدا ماتریس ترکیبی گروه به صورت زیر به دست می آید:

  )                5-2(

رابطه (5-2) نشان دهنده میانگین هندسی نظرهای مختلف اعضا گروه تصمیم گیرنده است که در آن فرض شده است:

مقدار ترجیح عامل iام به jام از نظر فرد  Lام:

تعداد اعضای گروه تصمیم گیری: N

میانگین هندسی ترجیح عامل iام به jام: 

بدین ترتیب، رابطه (5-1) برای بهنجار کردن مقایسات زوجی گروه به شرح زیر تغییر می کند:

                  (j=1,2,3,...,m)   )         5-3( 

که در آن:

با به دست آوردن ماتریس  ضرایب اهمیت هر یک از گزینه ها و معیار به صورت زیر محاسبه می شود:

                  (j=1,2,3,...,m)   )         )(5-4(

 که در آن  نشان دهنده مقدار اهمیت عامل i در میان سایر عوامل خواهد بود.واضح است که رابطه (5-4)، اهمیت عامل i را در میان سایر عوامل هم سطح خود، نسب به یک عامل سطح بالاتر، نشان می دهد. حال برای استخراج ضریب اهمیت هر یک از زمینه های تحقیقاتی، با توجه به کلیه شاخص های ارزیابی، باید به مرحله (3) رفت:

مرحله 3 ) استخراج اولویت های تحقیقاتی

بر اساس رابطه (4) ضریب اهمیت هر یک از زمینه های تحقیقاتی در سطح 3 ، درخت سلسله مراتب اولویت های تحقیقاتی ، توجه به هر یک از معیار های سطح دو درخت، مشخص می شود. بنابر این، هر زمینه تحقیقاتی دارای m معیار است. همچنین به کمک همین رابطه می توان هر یک m معیار را نسبت به هم در راستای سطح 1 درخت مشخص کرد. بدین ترتیب، هر مقدار سطح 3 دارای مقدار وزنی در سطح 2 خواهد بود.

با استفاده از میانگین موزون می توان (m+1 ) بردار وزنی (که مجموع همه آنها مساوی است) را با هم تلفیق کرد. بدین ترتیب، یک بردار n*1 بدست می آید که مجموع آن مساوی 1، و ردیف های آن نشان دهنده ضریب اهمیت زمینه های تحقیقاتی است.

مرحله 4) محاسبه نرخ سازگاری

علّت اینکه در مرحله 1 (مقایسات زوجی) بر استفاده از طیف ساعتی تأکید شد، این است که استفاده از نرخ سازگاری برای بررسی درجه پایایی ماتریس های مقایسه عوامل است. برخی از اعضا گروه تصمیم گیری ممکن است تجربه و تخصص کافی برای پر کردن پرسشنامه مقایسه گزینه ها یا معیارها نداشته باشند. از این رو چنین افرادی باید از عضویت گروه حذف شوند. ساعتی معتقد است که هر ماتریس مقایسه باید از حداقل نرخ سازگاری برخوردار باشد که با استفاده از ریاضیات بردار ویژه[6] قابل محاسبه است. گام های محاسبه نرخ سازگاری عبارت است از:

[1] www.chehotwli.com

[2] www.econews.ir

[3] -goal

[4] -alternatives

[5] -normalized

[6] -Eigen Value

Dissertation Title: A comparative study of religious tourism in metropolise Case Study ( Qom , Shiraz and Mashhad )

Abstract:

Since the  comparative studies of the past era has had a special place in scientific studies and  these studies pays by investigating and putting together the strengths and differences of at least two phenomena that pays In the context of this thesis pays in an analytical and descriptive approach to the study of comparative religious tourism and the product of religious tourism in these three metropolitans in Mashhad, Qom, Shiraz Metropolis and its role and influence on the development of tourism in the three metorpolitans

In order to research  a conceptual model of a tourism product, religious tourism product Status in the three major cites is provided Data are also interviews, the study documents, papers and documents are available. Expert Choice software was used for data analysis  The results shows  the relative weights of criteria and sub-criteria in the conceptual model of religious tourism product assessment balanced scorecard method

AHP technique results in metropolis comparative study shows that the affect the importance of  religious tourism product in order to be Attraction index (0.350), Residential Services (0.200), the access (0.131), catering services index (0.69), the transport index (0.69), the commercial and recreational services Index (0.69), Health Care Index (0.69) and the institutional and organizational elements (0.44), And in general the results obtained clearly seen that the product of religious tourism in general in these three metropolitan in order Mashhad, with 0.475 has been better condition from the other two cities and in second place Shiraz with (0.290) is not too much difference compared to Qom (0.235) and finally status of  Qom shows the status of the tourism product is not a desirable situation.

Keyword :Religious tourism , tourism product , comparative study , the AHP, the religious metropolis