پایان نامه بررسی زندگی و آثار بهمن محصص ، هنرمند معاصر ایرانی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد

(M.A)

گرایش : نقاشی

چکیده پایان­نامه (شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده) :

هنر ایران نیز مانند هنر سایر نقاط جهان نسبت به موج نوگرایی واکنش نشان داد و این زبان جدید در آثار هنرمندان ایرانی به اشکال مختلف بروز و ظهور پیدا کرد. بهمن محصص، از جمله هنرمندان برجسته­ای است که عمیقاً مدرنیسم را درک کرد، و در کاربست اندیشه و دستاوردهای مدرنیستی، از مظاهر سطحی و نمایشی بسی فراتر رفت، و هویتی منحصر به­فرد به هنرش بخشید. این هنرمند چنانکه شایستۀ اوست، به عالم هنر معرفی نشده، و آثار یگانه و نوآورانه­اش، چه در حوزۀ نقاشی و چه در عرصۀ مجسمه­سازی، مورد بررسی و تحلیلی بسنده و در خور قرار نگرفته است. از آنجا که محصص از پیشگامان هنر نوگرای ایرانی به­شمار می­رود، پرداختن به زندگی و آثار وی ناگزیر مستلزم بررسی و درک فضای فرهنگی-هنری ایران در دوران ورود مدرنیسم، و آشنایی با نهادهای هنری و نخستین تجلیات نوگرایی در هنر این سرزمین است. هدف این پژوهش معرفی بهمن محصص و نشان دادن جایگاه وی در هنر معاصر ایران است. در این راستا با تحلیل ویژگی­های بنیادین برخی از آثار محصص، بر وجوه خلاقۀ هنر وی و اندیشۀ ژرف و درک عمیق او از سرشت راستین هنر مدرن تأکید می­شود.

مقدمه

برای درک دقیق ویژگی­های هنر امروز و چگونگی عبور از سنّت و روی آوردن به هنر مدرن، ناگزیر بررسی موشکافانۀ آثار و اندیشۀ هنرمندان برجسته و اثرگذار را می­طلبد، و هر پژوهشی در این عرصه بدون شناخت دقیق آثار مهم هنری و درک اندیشه­های فراپشت آن­، از تحلیل جامع فضای هنری و سیر تکاملی آن و نیز تبیین ساختار های نظری هنر به صورتی بسنده و کارآمد بازمی­ماند. از این رو پژوهش­هایی از این دست که هنر و اندیشۀ تک­ چهره‌های شاخص فرهنگی را موضوع بررسی دقیق و تحلیلی جامع قرار می­دهند، اهمیتی انکارناپذیر دارند. آغداشلو درباره این نسل تنومند هنر ایران نوشته است: «بسیاری از اینان را دیگر کسی نمی­شناسد و به یاد نمی آورد خیلی­هایشان از غوغای خاک درگذشته اند و به خاک پیوسته اند، تعدادی کوچ کرده اند و رفته اند تا از یاد اینجا بروند و در یاد جای دیگری بمانند، عده ای هم با گردن فرازی مانده اند و عهد کرده اند تا نگهبان حیثیت کار کردن و مفید بودن باشند، بی اعتنا به اینکه در یاد کسی یا جایی بمانند یا نمانند و الباقی به آخرین حد سه کنج روحشان و اطاق کوچک و انباشته شان  گزیده اند به امید کشف شدنی دوباره تا بازخواسته و فراخوانده شوند ... چه باک از اینکه ... بارهایشان به جای مناسبی یا به پایان راه نرسیده اند. راه پیمودن را که معنا داده اند .....»

گفتن و نوشتن از آثار بهمن محصص جز در حوزه‌های متفاوت نقد، آن هم نقدی دقیق و ماهرانه، بی‌فایده است. چه، اگر چیزی خارج از این حوزه گفتنی باشد آثار محصص، خود گویاتر و بارزتر از هرکس و هر چیز، تلخی و انزوای بی‌انتهایشان را فریاد می‌کنند، با زبانی صریح که نمی‌توان نشنید. فرقی نمی‌کند گیلانی باشیم یا اهل فلورانس، چند‌ساله باشیم و چه‌کاره، هر که باشیم و از هر کجا، محصص یقه‌مان را می‌گیرد و می‌نشاندمان تا ببینیم آن چه در اطرافمان ساخته‌ایم و جمع کرده‌ایم. آدم‌های محصص فشرده‌اند و تحقیرشده، با عضلاتی منقبض که انگار آنی است از هم بدرند و بریزند. با استخوان‌ هایی بیرون زده از وحشت و چشم‌هایی که چشم نیستند. آدم‌های محصص، در زمان و مکانی بیرون از حالا و دور، در تاریخی بعد و بسیار بعدتر از حالا، بی گذشته و بی‌نشان، حسرت­خوار روزگاران ازدست‌ رفته‌ای هستند که خود به عمد و از روی ضرورتی انگار از دستش داده‌اند و حالا بی‌حال و بی گذشته روی پس‌زمینه‌ای که هست و نیست تاب می‌خورند. محصص، آدم‌هایش را - ما را- در آینده‌ای محتوم، انگار پس از پایان گرفتن هر عصر و هر جنبش و هر دورانی به تصویر می‌کشد. تنها و تنها و تنها. تن‌های تنها. تن‌هایی که دیگر چندان هم تن نیستند. آدم‌ها و مینوتورهایی بی دست، بی پا و حتی گاه چندین پیکر درهم‌ریخته و ویران که تشخیص تنی واحد از میان آن‌ها چندان کار ساده‌ای نیست. مینوتورهایی حاصل خشم و خیانت، حاصل عشق‌های کج و کور، روابط بی‌سر‌انجام و بی‌اثر، حسادت، روابط جنسی آزار‌دهنده، جنگ و ویرانی، تراژدی‌هایی مدام و هرروزه و سرانجام، حاصلِ جراحتِ عمیقِ تیغ‌ها، این تیغ‌ها که ما، آدم‌های محصص، هر روز با هر حرف و نگاه بر تن و بازوی حریف می‌کشیم. جراحت محزون این تیغ‌های زنگ‌زده.
مینوتورهای محصص که در فضایی بی‌زمان و بی جغرافیا، در وضعیت‌هایی متفاوت اما همگی بی‌ثبات و انگار معلق دیده می‌شوند، حکایت از تعلیق زمان دارند. از نقطه‌ی صفری که در آن، زمان و تاریخ تعاریفشان را از دست داده‌اند و همه چیز برای همیشه معلق و ثابت مانده است، مگر ذهن. ذهنی سیال که در تضاد با سکون تنی که متعلق به آن است راه به هیچ آینده‌ای ندارد. زمان و جنبشی در کار نیست پس آینده‌ای هم وجود نخواهد داشت. ذهن، میان خاموشی و گذشته در رفت‌و‌آمد است و تلخی و تاریکی، دیوارهای گذشته را تَرک می‌دهند و حاصلِ آوار، خاموشی غلیظ غم­باری است که مینوتورها و آدم‌های محصص را در خود فرو برده است. اساطیری بی‌زمان، بی تاریخ، بی داستان.

فصل اول

کلیات طرح

1-1) بیان مسئله تحقیق

ایران نیز به مانند سایر کشورهایی که از سنّت و میثاقی منحصربه‌فرد و دیرپا در هنر خود برخوردارند، در دهه­ های اخیر از موج سبک­ها و اندیشه­های نوین برکنار نمانده است. نخستین بارقه­های این نوجویی هنری را در اواخر دهۀ 1320 با تأسیس پایگاه­های هنر نو (همچون «انحمن خروس جنگی»)، می­توان پی­گیری کرد. بهمن محصص (1309-1389)، با آنکه بیشتر عمر خود را در خارج از ایران و در رم به سر برد، از زمرۀ هنرمندانی است که شکل­گیری جنبش مدرن هنری در ایران وام­دار تلاش­های فرهنگی و هنری آنان است. او در بدو تشکیل «انجمن خروس جنگی» به آن پیوست و مدّتی سردبیر هفته­نامۀ ادبی و هنری «پنجه خروس» بود. هر پژوهشی که به مسئلۀ ورود و تکامل جنبش مدرن در قلمرو هنر اخیر ایران بپردازد، ناچار بخشی از مطالعۀ خود را باید به جایگاه بهمن محصص در گسترۀ هنرهای ایران اختصاص دهد و این امر تحلیل آثار هنری این هنرمند ارزشمند ایرانی و تدقیق در آن­ها را می­طلبد، به ویژه آنکه آثار متنوع هنری و فعالیت­های فرهنگی وی طیف وسیعی از هنرهای مختلفی چون نقاشی، مجسمه­سازی، ترجمه و کارگردانی تئاتر را به خود اختصاص می­دهد. این پژوهش با نام «بررسی زندگی و آثار بهمن محصص، هنرمند معاصر ایرانی» در پی روشن ساختن نقش بهمن محصص در عرصۀ هنر نو در ایران است و برای این منظور زندگی و آثار هنری وی را مورد بررسی موشکافانه قرار می­دهد. مطالعات و بررسی­ها در این تحقیق درصدد یافتن پاسخ برای این پرسش محوری است که: «چگونه می­توان با تحلیل هنر و اندیشۀ بهمن محصص و نگاه خاص وی به زندگی و انسان از دریچه­ای مدرن، جایگاه این هنرمند نوگرا را در گسترۀ هنر معاصر ایران تعیین و تبیین کرد؟»

1-2) هدف­های تحقیق:

نظر به اینکه این پژوهش زندگی و آثار بهمن محصص را از زاویۀ تحلیل و بررسی نحوۀ رشد و تکامل هنر نوگرا در ایران بررسی می­کند، می­توان اهداف کلی و اختصاصی ذیل را برای آن قائل شد:

تشریح ورود زبان هنری نوین و تأثیر آن بر فضای فرهنگی جامعه.

اشاره به نخستین پایگاه­ها و محافل فرهنگی و هنری و توضیح تمایل هنرمندان نوگرا به تشکیل این نهادهای مستقل و عضویت و فعالیت در آن­ها.

گذری بر نخستین سبک ­های مدرن هنری و گرایش هنرمندان جوان در گزینش بیانی متفاوت با ضوابط سنّتی یا آکادمیک پیشین. 

بررسی نقش و جایگاه بهمن محصص در گردونۀ هنر نوگرای ایران و تأثیر وی در هنر معاصر ایران.

مروری بر زندگی­نامه و خاندان بهمن محصص و بررسی کارنامۀ هنری و فرهنگی وی.

تجزیه و تحلیل آثار نقاشی و مجسمه­ سازی بهمن محصص و تفحص در زبان هنری خاص وی.

1-3) اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن:

هنر هر سرزمینی در روند رشد و بالندگی­اش، نیازمند بستری نظری است تا به مدد آن نظام
زیبایی­شناسی و گفتمان حاکم بر هنر دوران را صورت­بندی کند. در این راستا بررسی موشکافانۀ هنر و اندیشۀ هنرمندان برجسته و اثرگذار، یکی از مهم­ترین ضرورت­هاست، چرا که هر پژوهشی بدون شناخت دقیق آثار مهم هنری یک سرزمین و درک اندیشه­ی فرا پشت آن­ها، از تحلیل جامع فضای هنری و سیر تکاملی آن و نیز تبیین ساختارهای نظری هنر به صورتی بسنده و کارآمد بازمی­ماند. از این رو پژوهش­هایی از این دست که هنر و اندیشه­ی تک چهره‌های شاخص فرهنگی را موضوع بررسی دقیق و تحلیلی قرار
می­دهد، اهمیت انکارناپذیر دارد. بهمن محصص نیز در جایگاه هنرمند تأثیرگذاری که بخشی از سابقۀ هنری دوران اخیر بر گرده­ی اوست، از این قاعده مستثنی نیست. به ویژه آنکه وی برخلاف بسیاری از
هم­نسلانش، از رجوع مستقیم به سنّت­های هنری گذشته می­پرهیزد و زبان هنری خاص خود را در خلق آفرینش­های بدیعش پی می­گیرد و به این ترتیب سبک هنری منحصربه‌فردی را شکل می­بخشد که شایستۀ تجزیه و تحلیل و بررسی­های افزون­تر است.

1-4) سؤالات یا فرضیه­های تحقیق (بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه):

این پژوهش با عطف بررسی جریان هنر نوگرا در ایران و بازیابی جایگاه بهمن محصص و آثار وی در عرصۀ نقاشی و مجسمه­سازی مدرن، درصدد یافتن پاسخ برای این پرسش­هاست:

هنر مدرن و مؤلفه­ها و سبک­های آن در چه فضایی و چگونه به ایران راه یافت و واکنش هنرمندان به آن چگونه بود؟

نخستین بارقه­های نوگرایی در هنر ایران را در آثار کدام هنرمندان باید جستجو کرد؟

هنرمندان نوگرای ایرانی در راستای تحقق مفهوم مدرن هنر که برای این حوزه هویتی مستقل و غیر وابسته قائل می­شود، به چه تلاش­هایی دست زدند و نخستین نهادها و پایگاه­های مرتبط با این گرایش چگونه و توسط چه کسانی پایه­گذاری شد؟

بهمن محصص، نقاش، مجسمه­ساز، مترجم و کارگردان تئاتر، در روند شکل­گیری فضا و هویت جدید هنری چه نقشی ایفا کرد و به این جریان نوین چه واکنشی نشان داد؟

در آثار نقاشی و مجسمه­ سازی بهمن محصص، چه نوع گرایش­های منحصربه‌فرد و بدیعی را می­توان جستجو کرد؟

بررسی و تحلیل آثار و اندیشۀ هنرمندان برجستۀ معاصر به طور کلی و آثار و اندیشۀ خاص بهمن محصص به طور اخص، در تدوین و تشریح زبان هنری حاکم بر دوران چه جایگاهی می­تواند داشته باشد؟

1-5) چهارچوب نظری تحقیق:

این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است: فصل نخست به مطالعۀ طرح کلی پژوهش و فرضیات و ساختار فرمی آن اختصاص یافته است. در فصل دوم تاریخچه و نحوۀ شکل­گیری هنر نوگرای ایرانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در این راستا زیر فصل‌هایی به جزئیات رشد و تکامل هنر مدرن در ایران می­پردازد، ازجمله نخستین پایگاه­ها و نهادهای فرهنگی که به طور مستقل در عرصۀ هنر تأسیس گردید؛ نخستین هنرمندانی که به این زبان نوین گرایش یافتند؛ تأثیرگذارترین هنرمندانی که سبک­های نو ورود را در آثار تصویری و یا مجسمه­سازی­هایشان به جامعۀ هنری ارائه کردند؛ مهم­ترین گرایش­هایی که مؤلفه­های مدرن را در بیان تصویری به کار گرفتند، آن دسته که به هنری التقاطی روی آوردند که آمیزه­ای بود از ضوابط سنّتی با دستاوردها و فرم­های مدرن و بالأخره هنرمندانی که زبان خاص خود را بدون توجه به سنّت­های پیشین در خلق آثار بدیعشان پیش گرفتند. در فصل سوم زندگی و فعالیت­های فرهنگی و هنری بهمن محصص، به عنوان هنرمندی تأثیرگذار در روند شکل­گیری موج جدید هنری، تشریح می­شود؛ و دست آخر در فصل چهارم مصادیقی از هنر بهمن محصص با استفاده از مصاحبه‌های مستقیم ایشان و مقالات نوشته‌شده توسط منتقدین و افراد صاحب‌نام مورد بررسی و تحلیل موشکافانه قرار خواهد گرفت تا سرانجام بیان هنری عمیقاً مدرن و فردی مختص به وی با وضوح بیشتری نقش وی را در عرصۀ هنر نوگرای ایران مشخص و مؤکد سازد. فصل پنجم به نتیجه­گیری کلی اختصاص یافته است.

1-6) روش تحقیق:

این تحقیق با روش کلی تحلیلی، به شیوه‌ی کیفی و با رویکرد تصویری شکل می‌گیرد. در نتیجه چهارچوب نظری آن نیز همراه با رویکرد تصویری است.

1-7) پیشینه تحقیق:

دربارۀ شکل­گیری جریان هنر مدرن و موج نوگرایی در ایران، کتاب­هایی در زبان فارسی و انگلیسی به قلم روئین پاکباز، آیدین آغداشلو، جواد مجابی و دیگر نویسندگانی که مطالب خود را اغلب در قالب مقاله­های موضوعی عرضه کرده­اند، موجود است. بیشتر منابعی که بهمن محصص را موضوع بررسی خود قرار داده­اند، به صورت مقاله­هایی دربارۀ هنرمند و برخی آثار وی، یا مصاحبه­هایی با شخص بهمن محصص دربارۀ نوع تفکر و زبان هنری اوست. کتابی از مجموعه آثار محصص در سال 1977 با مقدمۀ مختصر جوزپه سلواجی، منتقد ایتالیایی، در رم و به زبان ایتالیایی با ترجمۀ انگلیسی به طبع رسیده است که توصیف و نقدی است بر برخی آثار او. لیکن پژوهشی از این دست که اندیشه و هنر بهمن محصص را در پس­زمینۀ تعیین و تشخیص جایگاه وی در هنر نوگرای ایران موضوع بررسی و مداقه قرار دهد، مسبوق به سابقه نیست.

1-8) روش تحقیق (گردآوری اطلاعات):

گردآوری اطلاعات به شیوۀ کتابخانه­ای صورت خواهد پذیرفت و از جستجوی اینترنتی نیز برای دست­یابی به مقالات، به ویژه آن دسته از مقالاتی که در خارج از کشور نگاشته شده­اند، استفاده شده است. در مواردی اطلاعات مرتبط با زندگی یا هنر بهمن محصص، از طریق مصاحبۀ مستقیم با برخی از هنرمندان هم­نسل یا خویشان ایشان گردآوری و تهیه شده است.

1-9) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:

تجزیه و تحلیل اطلاعات بر مدار نظام زیبایی­ شناسی و با عطف به نظریاتی که در باب هنر نوگرای ایرانی به طور کلی و هنر و اندیشۀ بهمن محصص به طور اخص، توسط صاحب­نظران و منتقدان و نیز خود هنرمند عرضه شده است، صورت خواهد پذیرفت.

1-10) محدودیت­ها و مشکلات تحقیق

کتابی که به سیر تطور آثار هنری بهمن محصص، مجسمه و آثار تصویری، به طور مبسوط پرداخته باشد وجود ندارد و تنها کتاب در دسترس، به آثار اولیۀ او پرداخته و به زبان انگلیسی است که مجموعه­ای است از آثار تصویری و توضیحی بسیار گزیده دربارۀ نگرش این هنرمند. متأسفانه بهمن محصص در سال 1389 چشم از جهان فروبست و بنابراین امکان مصاحبۀ مستقیم از ایشان نیز حاصل نشد. اطلاعات گردآوری‌شده در این پژوهش حاصل مقالات و مصاحبه ­ها و یک فیلم ویدئویی از این هنرمند ارزشمند ایرانی است که متأسفانه آن چنان که در خور اوست شناخته نشده است.

Abstract:

The current of Modernism brought reactions in Iranian art, as did in many other civilizations and countries all over the world. The entirely new artistic language was reflected differently in Iranian artists' works, sometimes mixed with traditional or personal motives. Bahman Mohasses is among those prominent Iranian artists, who profoundly understand modernism. Since he employed modernist idea and achievements in order to attain a unique independent identity, he passed far beyond superficial and shallow artificial manifestation. Despite his innovative and extraordinary artworks in various art fields, painting and sculpture specifically, Mohasses and his special art has not been properly demonstrated and represented within art world. Any research about the life and artistic activities of Bahman Mohasses, as a pioneer in Iranian modernist art, would require understanding the cultural-artistic atmosphere during the advent of modernism and the dependant art institutes and societies as well as the foremost modernist artistic manifestations in Iran. This research has been appropriated to introduce Bahman Mohasses and has aimed to distinguish his status in Iranian contemporary art. Analyzing the basic characteristics in his certain artworks and emphasizing on the creative aspects of his art and his deep perception and understanding on the true nature of modernism, are necessary factors towards the mentioned goal.