پایان نامه بررسی نقش مایه های تصویری در مجموعه بناهای گنجعلیخان کرمان

پایان نامه برای دریافت درجه­ی کارشناسی ارشد  «M.A»

گرایش: تصویر سازی

چکیده پایان نامه ( شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده ):

کاشیکاری هنریست که در معماری ایران خصوصا معماری مذهبی، از اعتبار و اهمیت بالا و والا برخوردار است. در این میان کاشیکاری هفت رنگ تصویری که از اواخر دوران صفویه بر بناهای ایرانی نصب شده ،باعث پیدایش جنبش و نهضت هنری جدیدی میشود که با نقاشی ایرانی  خصوصا نقاشی قهوه خانه پیوند نا گسستنی دارد. کاشی سفیر ذوق و اعتبار هنر ایران در گوشه و کنار عالم میشود.چرا که تمام ویژگیهای هنر ایران را یکجا به نمایش میگذارد.اما بارنگ باختن معماری سنتی ایران و مورد بی مهری ،فراموشی ،بی اعتنایی قرار گرفتن آن ،بسیاری از هنر های تزئینی و بی همتای این خاک چون کاشیکاری به فراموشی سپرده می شود.

اکثر بناهای به جا مانده در شهر کرمان متعلق به دوران صفویه و قاجار میباشند ونمونه های بسیارزیبا و ارزشمندی از این کاشیهای تصویری را با موضوعات مختلف در خود جای داده است.ازجمله این بنا ها میتوان به مجموعه گنجعلیخان اشاره کرد که تنوع در رنگ آمیزی ، طراحی و کاربرد موضوعات گوناگون در بخشهای مختلف این مجموعه و ارتباط و هماهنگی موضوعات با محل قرار گیری آنها از نمونه های عالی ،اصیل و پابرجای تزیینات این دوران است .

در این نوشتار در کنار بررسی تاریخچه مجموعه گنجعلیخان کرمان به معرفی ویژگیهای نمادین وتحلیل نقوش تصویری بدیع و استسنائی  به کار رفته در این بنا پرداخته شده است.

مقدمه:

ایران سرزمینی است با پیشینه طولانی که در جای جای آن آثار متعددی از دوره های مختلف دیده می شود.در طول تاریخ ایران همیشه پیوندی نزدیک بین هنر و محیط زندگی وجود داشته است. در فرهنگ تمدن ایرانی- اسلامی، محیط زندگی انسان، یکی از مهمترین بستر هایی است که در آن هنر با عالی ترین شکل تجسم و نمود پیدا کرده است. هنرمندان با بکارگیری انواع مصالح، رنگ ها، نقش ها، شکل ها و ...، نهایت هماهنگی، تلفیق و زیبایی را در محیط زندگی ایجاد نموده و محلی دلپذیر و زیبا متناسب با نیاز های جسمی و روحی انسان بوجود آورده اند. اوج این ارتباط در معماری بناهای تاریخی تجلی پیدا می کند.

اگرچه بخش زیادی از سرزمین ایران را صحرا و دشت های کم حاصل و بدون درخت و سبزه تشکیل می دهد. در چنین محیطی دشت ها به رنگ خاکستری و قهوه ای غبار آلود نمود پیدا کرده است. خشت های گلی که با گرمای خورشید خشک شده و اجر های پخته، عمده مصالح ساختمانی این مناطق به شمار می روند. در چنین شرایطی مردم این مناطق از یک عطش فزاینده ای در استفاده از رنگ های شفاف و روشن برخوردار هستند. رنگ های مورد استفاده در اماکن بسیار دقیق و استادانه انتخاب شده اند که خود گواهی بر ارزش و جایگاه مهم رنگ در چنین محیط هایی هستند.از جهتی دیگر، بیانگر تأثیر مهم رنگ ها در ایجاد نشاط در محیط زندگی می باشد. قابل توجه است رنگ های مورد استفاده، از منابع و معادن محلی قابل استخراج بوده است.

بیش از پنج قرن، عمده ترین تزئینات قسمت های مختلف بناها، شامل انواع کتیبه ها، نقوش هندسی و گیاهی با انواع مختلف آجر انجام می پذیرفت.

فصل اول 

مقدمه:

ایران سرزمینی است با پیشینه طولانی که در جای جای آن آثار متعددی از دوره های مختلف دیده می شود.در طول تاریخ ایران همیشه پیوندی نزدیک بین هنر و محیط زندگی وجود داشته است. در فرهنگ تمدن ایرانی- اسلامی، محیط زندگی انسان، یکی از مهمترین بستر هایی است که در آن هنر با عالی ترین شکل تجسم و نمود پیدا کرده است. هنرمندان با بکارگیری انواع مصالح، رنگ ها، نقش ها، شکل ها و ...، نهایت هماهنگی، تلفیق و زیبایی را در محیط زندگی ایجاد نموده و محلی دلپذیر و زیبا متناسب با نیاز های جسمی و روحی انسان بوجود آورده اند. اوج این ارتباط در معماری بناهای تاریخی تجلی پیدا می کند.

اگرچه بخش زیادی از سرزمین ایران را صحرا و دشت های کم حاصل و بدون درخت و سبزه تشکیل می دهد. در چنین محیطی دشت ها به رنگ خاکستری و قهوه ای غبار آلود نمود پیدا کرده است. خشت های گلی که با گرمای خورشید خشک شده و اجر های پخته، عمده مصالح ساختمانی این مناطق به شمار می روند. در چنین شرایطی مردم این مناطق از یک عطش فزاینده ای در استفاده از رنگ های شفاف و روشن برخوردار هستند. رنگ های مورد استفاده در اماکن بسیار دقیق و استادانه انتخاب شده اند که خود گواهی بر ارزش و جایگاه مهم رنگ در چنین محیط هایی هستند.از جهتی دیگر، بیانگر تأثیر مهم رنگ ها در ایجاد نشاط در محیط زندگی می باشد. قابل توجه است رنگ های مورد استفاده، از منابع و معادن محلی قابل استخراج بوده است.

بیش از پنج قرن، عمده ترین تزئینات قسمت های مختلف بناها، شامل انواع کتیبه ها، نقوش هندسی و گیاهی با انواع مختلف آجر انجام می پذیرفت.

فصل دوم 

مطالعات نظری

2-1- بنا ها و کاربرد آن ها

از مشخصات ویژه معماری ایران می توان به پلانهای ساده ای اشاره کرد که با تزئین مختلف و متفاوت، اما هماهنگ با بنا زیور یافته، معماران ایرانی هر فضای کالبدی را به منظور در برگرفتن فعالیتی معین و برای پاسخگویی به نیازها و خواسته های استفاده کنندگان پدید می آورند و شکل آن علاوه بر عوامل بالا تحت تاثیر عوامل متعدد دیگری از جمله ویژگی های محیط طبیعی، مصالح و امکانات فنی،‌ فرهنگ حاکم بر جامعه و خلاقیت طراحان قرار داشت.

«گذشته از تاثیرت اقلیمی،‌ مصالح موجود، هدفهای مذهبی و فرهنگ محیط اطراف، حامیان هنر نیز نقش قطعی در ساخت، تزئین و کاربرد بناها داشته اند، احداث آثار بزرگ حق ممتاز و وظیفه فرمانروایان بشمار می آمد. داریوش، خشایارشاه،‌ خسرو دوم، تیمور و شاه عباس همه منابع و استعدادهای ملت را در برپا ساختن بناهایی منحصر بفرد بکار بردند، حکام محلی و نخست وزیران نیز عهده دار بناهای زیبای بسیاری گشتند از جمله بناهای منسوب به نظام الملک وزیر سلجوقی در اصفهان یا رشید الدین تبریز در دوران تیموری، گنجعلیخان کرمان در زمان صفویه و یا ابراهیم خان کرمان در دوران قاجار خود نشان دهنده تلاش و همت آنان است(سلطان زاده،1365،159).

 در ایجاد بناهای ماندگار مطالعه دوباره معماری ایران نشان دهنده چگونگی گسترش آن در طی پانزده قرن گذشته است و در هر دوره بناهایی با ویژگیهای گوناگون در روستاها، شهرها، جاده ها و ... ایجاد گردید که کاربردهای متفاوت داشته اند. هر یک از شهرها و سکونتگاههای قدیمی گنجینه فرهنگی با ارزشی به شمار می آید که نمایانگر روند تاریخ حیات اجتماعی جاری در آن است و هر یک از عناصر و فضاهای آن گویای بخشی از ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی جامعه می باشد که با بررسی و شناخت آن می توان به زوایا و ابعاد ناشناخته ای از فرهنگ، هنر و تاریخ این سرزمین پی برد.

اهمیت معماری اسلامی زمانی آشکار می شود که بدانیم در ساخته های این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها توجه شده است. برای دریافت این ویژگی و شناخت بهتر کاربرد و کارکردهای بنا در این فصل ضمن تقسیم بندی و معرفی مهمترین بناهای عمومی دوره اسلامی به معرفی انواع تزئینات در این بناها می پردازیم.

 2-1-1- مسجد

مساجد مهمترین بنای هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه، ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت. «مسجدها علاوه بر کارکرد اصلی خود غالباً یکنوع دیوان عدالت بود. قراردادها در آنجا بسته و امضا می شد و معاملات به انجام می رسید. گفتگوهای معمولی و اخبار رد و بدل می گردید، محرران در مسجد کار پر رونقی داشتند حتی در قسمتهایی از مسجد نیز از کار پزشکی قانونی امروزی انجام می گرفت یعنی جنازه هایی که هویتشان معلوم نبود موقتاً‌ در آنجا می گذاشتند.» (پوپ، 1365، 94)

کتیبه های باقی مانده بر دیوار بعضی از مساجد (مسجد جامع قزوین و مسجد جامع کاشان) حاوی وقف مکانهایی برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران است، اغلب مساجد در مرکز شهرها نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ها ساخته می شوند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد. اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت اهمیت شهری هم نداشت، مسجدها را از نظر دامنه، تنوع و حوزه کارکردهای آنها می توان به چهار گروه تقسیم بندی کرد. گروه نخست، شامل مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی که توسط سلاطین، حکما و وزرا ساخته می شدند و بعنوان مسجد اصلی و محل برگزاری نماز جمعه یا اجتماعات اصلی استفاده می شد همچون مسجد جامع کرمان یا مسجد ملک کرمان.

گروه دوم شامل مسجدهای متوسطی می شود که توسط بزرگان محلی، علما یا مشارکت عمومی ساخته می شد و معمولاً پیروان هر مذهب برای خود اینگونه مساجد را می ساختند مانند مسجد حاج آقا علی کرمان.

گروه سوم شامل مسجد – مدرسه ها می شود. با وجود آن که تعداد مسجد- مدرسه ها بسیار اندک و انگشت شمار است اما اهمیت آنها از جهت این که دو کارکرد عبادی و آموزشی داشته و همزمان و به موازات یکدیگر، هر کدام بخشی از فضای کالبدی را به خود اختصاص داده اند نکته ای قابل توجه است مانند مسجد- مدرسه آقا بزرگ کاشان یا مسجد – مدرسه سید اصفهان.

گروه چهارم شامل مسجدهای بسیار کوچکی می شود که عمده ترین و شاید تنها کارکرد آنها، جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنجا نماز به جا آورده می شده، این مساجد را معمولاً‌ افراد خیر خواه، در محله ها یا در امتداد بازار و یا مراکز اقتصادی می ساختند، مانند مسجد گنجعلیخان کرمان.

در نقشه مساجد از قرن چهارم هجری دگرگونی به وجود آمد و بر اساس آن مساجد متفاوت در شهرها احداث شد و نقشها پیچیده تر و تزئینات آن بیشتر شد. مساجد اولیه بسیار ساده بودند و فضای کالبدی آنها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت. با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی بر عظمت و شکوه معماری مساجد افزوده شد. در ایران عناصری از معماری بومی در فضای مسجدها مورد استفاده قرار گرفت. ایوان یکی از این عناصر بود. یک ایوان در شبستان اصلی و سپس دو ایوان روبروی یکدیگر که اغلب یکی به ورودی اختصاص داشت به ساختمان مسجد اضافه شد و تعداد این ایوانها در مرحله ای از تکامل طرح مسجد به چهار عدد رسید. عنصر دیگر عبارت از چهار طاقی ها بود که در پیش از اسلام به عنوان بخشی از فضای آتشکده ها و آتشگاه ها مورد بهره برداری واقع می شد و پس از اسلام بعضی از آنها به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت این عنصر و گنبد به صورت گنبدخانه در بخش شبستان اصلی مسجد به کار گرفته شد و بر عظمت و شکوه معماری مسجد افزود. «طرح فضاهای چهار ایوانی که پیش از اسلام نیز شناخته شده بود و متاثر از جهان بینی و فرهنگ ایران باستان و در ارتباط با جهان چهارگانه مقدسی بود که در ارتباط با فضای مثالی و توجه به حرکت و سیر خورشید شکل گرفته بود چنان مورد استقبال قرار گرفت که در طرح بیشتر مسجدها و سایر بناهای بزرگ به کار برده شد.» . (سلطان زاده، 1365 ،268)

تزئین بناهای مذهبی و مساجد با آجر مرسوم بود که در زمان سلجوقیان رایج در دوره ایلخانان تکامل یافته بود در دوره صفویان جای خود را به تزئین پرکار و گسترده کاشیکاری داد، بیشترین محل تزئین در نمای خارجی ورودی مسجد بود که دوره ایلخانیان به بعد بسیار مورد توجه قرار گرفت و در این بناها، فضای ورودی بسیار مرتفع و با شکوه ساخته می شد.

گنبد، که در پی نیاز و ضرورتی فنی برای پوشش فضایی بزرگ بدون استفاده از چوب، در زمان اشکانیان اختراع شد و در آن دوره و سپس در عهد ساسانیان در ساختمان کاخها و آتشکده ها مورد استفاده قرار گرفت، پس از اسلام برای پوشش بخشی از فضای شبستان به کار گرفته شد و به سبب استفاده زیاد آن در مسجدها مفهومی سمبلیک را کسب کرد و به عنوان نشانه و سمبلی برای فضاهای مذهبی مورد توجه قرار گرفت. مناره، همان گونه که از مفهوم واژه آن بر می آید، عنصری جهت تبادل اطلاعات از راه دور توسط آتش و به طور کلی محل آتش بود و پیش از اسلام کاربرد داشت این عنصر پس از اسلام ابتدا به صورت ساده و منفرد برای خواندن اذان و آگاه کردن مسلمانان از وقت نماز به کار می رفت. «مناره پس از قرن پنجم و ششم هجری ضمن پذیرش کاربردی فنی در جنب ورودی ها و جنب ایوان های اصلی مسجدها و سایر بناهای مذهبی،‌به صورت عنصری نمایشی و تزئینی نیز درآمد و جنبه نمادی به خود گرفت.» (سلطان زاده، 1365،273-272)

علاوه بر گنبد و مناره که از اجزا اصلی مساجد بشمار می روند در طول زمان همیشه بخشهایی به مسجد اضافه شده که همگی نگاهی کاربردی داشته اند: محراب، منبر، حوش یا وضوخانه از جمله این اجزا هستند.

تزئین نیز در معماری مساجد متفاوت با دیگر بناهای کاربردی است، خط و کتیبه نگاری یکی از اصلی ترین نقوش تزئیناتی محسوب می شود وهیچ مسجدی را بدون داشتن کتیبه نگاری در بالای دیوارها و دور محراب نمی توان دید. طرحهای هندسی و گل و برگهای تجریدی نیز از این نقوش محسوب می شود. معقلی و خط بنایی زیبنده ستونها و طاقهای مساجد است.

اساساً‌ تصویر عدم وجود مسجد در یک مسلمان نشین به منزله خالی بودن آن مکان از سکنه می باشد مساجد نقطه ثقل برخوردهای اجتماعی و سیاسی امت مسلمان تلقی می شود که به آنها هویت اجتماعی و اسلامی می بخشد. مسجد بیانگر تحرکات و تمایلات یک شهر، یک سرزمین و یک دارالاسلام است که همواره در تاریخ ماندگار است. مسجد مکان همیاریهای اجتماعی علی الخصوص در روزگار تنگدستی های اجتماعی است،‌ محلی است برای برقراری روابط انسان ساز بدون کوچکترین چشمداشتی و در کل مسجد از آغاز با مردم و زندگی آنها پیوند روحی و مادی داشته و دارد و بهمین دلیل است که معماران بهترین و چشمگیرترین تزئینات را در مساجد بکار می برند تا هیچ بنایی به مرتبه و زیبایی مسجد نرسد.

2-1-2- مدرسه

اهمیت کارکردهای اجتماعی مدارس، نخست در کارکرد اصلی آنها، یعنی تعلیم و تربیت افرادی بود که می بایست با توجه به مندرجات کتاب آسمانی، اعمال و روش پیامبر اکرم (ص) و پیشوایان مذهبی، قوانین و احکام جامعه را استنباط و تدوین کنند. برای درک اهمیت این موضوع باید توجه داشت که یکی از خصوصیات مهم دین اسلام، که آن را شریعت خوانده اند چنان نقش و مرتبه ای در دین و حیات اجتماعی مسلمانان داشته است که تمام لحظات زندگی فردی اجتماعی و مسلمان را از لحظه تولد تا هنگام مرگ در برگرفته است.

استنباط، استخراج و صدور این احکام و مقررات بر عهده کسانی بود که از آنها به عنوان فقیه یا مجتهد یاد کرده اند اینان کسانی بوده اند که در طول سالیان متمادی وقت خود را در مدرسه صرف آموزش علوم مذهبی می کردند. بنابراین یکی از مهمترین کارکردهای مدرسه تعلیم و تربیت چنین کسانی بود که می بایست قوانین و مقررات جامعه اسلامی را با توجه به منابع مذهبی تدوین کنند و در مواردی متعدد فتوایی صادر نمایند.

محمد یوست کیانی درباره مدارس و نحوه شکل گیری آنها می نویسد: «در صدر اسلام تدریس علوم مذهبی در مساجد انجام می شد بتدریج با توسعه علوم اسلامی فضای آموزشی از مساجد جدا شد و درقرن پنجم هجری و همزمان با حکومت سلجوقیان به تشویق خواجه نظام الملک مدارس متعددی در شهرهای معروف اسلامی مانند بغداد، ری، نیشابور و جرجان ساخته شد بعدها نقش چهار ایوانی که مورد توجه معماران قرار گرفت برای فضاهای آموزشی طرحی متعارف شد، دراطراف ایوانها حجره هایی به صورت یک یا دو طبقه برای استفاده و اقامت شبانه روزی دانشجویان و طلاب علومی دینی ساخته شد و غیر از ساعات تدریس از مدارس به عنوان مسجد نیز استفاده می کردند. (کیانی،1377،9).

تداخل ها و پیوند امور مذهبی و سیاسی موجب شد که مدرسه ها نقش سیاسی نیز بر عهده گیرند و در فراز و نشیب جریانهای سیاسی بطور فعال نقش داشته باشند، اهمیت کارکرد سیاسی مدرسه ها سبب شد که خلفا، وزرا و سلاطین هر یک در حد نیازی که احساس می کردند اقدام به احداث یک یا چند مدرسه و تامین مخارج آن کنند. «کسانی مانند خواجه نظام الملک طوسی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی از پیشتازان احداث مدرسه بودند اینان با بنای تعداد زیادی مدرسه و ایجاد تشکیلات منظم و موقوفات فراوان برای اداره مدرسه ها، اهداف سیاسی و اجتماعی خود را اجرا می کردند (سلطان زاده،1365،278).

فضای مدرسه تنها به درس و بحث منحصر نبود،‌ بلکه اهالی هر شهر و محله در ایام و مناسبت های خاص،‌ از آن استفاده می کردند. برخی از مجالس وعظ، سوگواری و مجالسی که به مناسبت فوت یکی از علما یا سرشناسان شهر برقرار می شد، در مدرسه ها برگزار می گردید. نمازخانه و مسجد متعلق به هر مدرسه در وقت نمازهای روزانه علاوه بر طلاب در خدمت اهالی محله و شهر نیز قرار می گرفت. در دوره قاجاریه، علاوه بر آن که مجالس عزاداری در ایام محرم در برخی از مدرسه ها تشکیل می شد، در تعدادی از آنها مراسم تعزیه نیز برگزار می شد. خصوصیت مهم مدرسه ها یعنی جنبه مذهبی آنها یکی از عوامل مهم موقعیت آنها در شهر بود تعدادی از آنها در کنار مسجد جامع و سایر مراکز مذهبی ساخته می شدند. درشهرهای بازرگانی و تولیدی به علت اهمیت بازار و نقش آن به عنوان شاهرگ ارتباطی شهر همواره تعدادی از مدرسه ها در امتداد بدنه بازار یا در نزدیکی آن احداث می شدند مانند مدرسه ابراهیم خان کرمان.

ساخت مدرسه در نقاط مسکونی نیز در ایران مرسوم بود ولی اینگونه مدارس پس از فوت بانی آن به فراموشی سپرده می شدند. استاد محمد کریم پیرنیا آموزش در ایران را به دو نوع تقسیم می کند: «مکتب خانه که معمولاً در خانه ها تشکیل می شده و مقدمات الفباء قرآن و خواندن آموزش داده می شد. مدرسه که در دو سطح بوده یکی سطح مقدماتی و دوم درس خارج که اولی منحصر به صرف و نحو،‌ ادبیات فارسی و علوم فقهی بوده و سطح دوم علاوه بر مباحث مذهبی، درسهایی نظیر ریاضیات، موسیقی و ... در آنجا تدریس می شد و افرادی مثل بوعلی سینا، زکریای رازی و صدها دانشمند بزرگ اسلامی در این مدارس تحصیل کردند.»(پیر نیا، 1374،91)

ساخت مدرسه دارای مشخصات ویژه ای بوده که معمولاً درتمام آنها رعایت می شده که از جمله عبارت است از: حجره،‌ اتاقهای کوچکی که محل سکونت طلبه ها بوده و در مقابل هر حجره ایوانی قرار داشته برای بحثهای دو نفره و یا مطالعه، حیاط مدرسه که معمولاً‌دارای حوض آب در وسط و باغچه هایی در اطراف آن بوده است.

مدرس، فضای درس مدرسه است و استاد در این محل تدریس می نموده است. مسجد اتاقی بوده بزرگتر از سایر قسمتها جهت برگزاری نماز ساعت کتابخانه، محل نگهداری کتابها در بعضی مدرسه ها و در محل مدرس گنجه هایی برای نگهداری کتاب در نظر گرفته می شده است.

2-1-3- حمام

در ادیان مختلف آیین شستشو، غسل و تطهیر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. طبق مدارک موجود توجه به پاکیزگی و طهارت در ایران زمین به دوران قدیم حتی پیش از زرتشت می رسد و بنا بر نیاز بشر به محلی برای شستشو و تطهیر، موجب احداث حمامها شده است. طبق مدارک باستانشناسی از جمله قدیمترین حمامها، حمامی درتخت جمشید از دوره هخامنشی و حمامی در کاخ آشور متعلق به دوره اشکانیان است. بعد از ظهور اسلام پاکیزگی،‌ بویژه غسلهای متعدد و وضو برای نمازهای پنجگانه در زندگی روزمره مسلمانان اهمیت ویژه ای برخوردار شد تا جایی که سخن گهربار رسول اکرم (ص): «النظافه من الایمان» شعار هر مسلمان گردید.

در شهرهای اسلامی، حمام ها در گذرگاه های اصلی شهر، راسته، بازارها و کاخهای حکومتی طوری ساخته می شد که برای تامین آب بهداشتی و خروج فاضلاب مشکلی پیش نیاید، شاید بتوان گفت حمامها پس از مسجد و مدرسه یکی از مهمترین بناهای شهری محسوب می شوند و بهمین جهت در ساخت حمام رعایت نکات فنی لازم بوده، یکی از آن اصول ایجاد راهرویی پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام بوده است و این مساله جهت نگهداشتن هوای گرم و تنظیم دما و رطوبت فضا بوده، سپس وارد دهلیز شده (فضای برزخ) و بعد ازآن بنیه یا رخت کن که محیطی نیمه گرم بوده قرار دارد، پس از رختکن با گذاشتن از یک فضا بنام میان در وارد گرمخانه می شدند گرمخانه شامل چند قسمت از جمله خزانه بوده که خزانه در حمامهای کامل سه عدد بوده،  که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن خزانه آب ولرم قرار داشته، برای اعیان و حکما نیز گرمخانه مخصوصی در دو گوشه خزانه داشته اند که بجای خزانه «دستک[1]» داشته است.

علاوه بر این گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا داشته است که در حمام های بزرگ کرمان و اصفهان استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا داشته است. حمام جای خاصی نیز برای رگ زدن داشته و چون خون جاری می شده محلی را برای خاک ریختن روی آن در نظر می گرفتند. گرم کردن حمام به وسیله «تون[2]» که در زیر حمامها بوده صورت میگرفته و مواد سوختنی آن بته و چوب بوده است حمامها معمولاً‌ از سقف نور می گرفتند و این نور در تمام فصل، نور مناسب است و تزئینات با توجه به محیطی که رطوبت در آن زیاد است انتخاب می شده. معمولاً‌برای استفاده زنان و مردان دو حمام در کنار هم می ساختند به طوری که خزانه ها به هم چسبیده باشد و از یک جا گرم شوند ولی راه ورودی هر یک جدا و حتی از هم دور بوده است. یکی از مسائل مهم در حمام، عدم استفاده از آب غصبی بوده است. حتی اگر حمام در کنار قناب باشد چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می کردند. اهالی محل هم حتی برای وضو گرفتن از همین آب استفاده می کردند. تعداد حمامها بدلیل استفاده عام تر از آن از مدارس بیشتر بوده بطوری که در هر محله یا حمام وجود داشته و علاوه بر این درقسمتهای تولیدی و اقتصادی شهر حمامهایی برای استفاده اهالی شهر و حاضرین در نظر گرفته می شده، در طول بازارها نیز معمولاً‌ یک یا دو حمام ساخته می شده مانند حمام گنجعلیخان کرمان. حمام هم مثل مسجد و بازار علاوه بر اینکه در آن عملی مشخص انجام می گرفته محل اجتماعات نیز بوده است:

اگر رفیق شفیقی، درست پیمان باش    رفیق حجره و گرمابه و گلستان باش

2-1-4- بازار، میدان

بازار ایران با ویژگی های خود همیشه زبانزد جهانیان بوده،‌ اصل کلمه بازار بسیار قدیمی است، بازار محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورشها و اعتصابها، سیاستمداریها، رد و بدل کردن اطلاعات و غیره بود. در جشنها بازار را چراغانی و آذین بندی می کردند و در عزاداریها بازار یکسره سیاه پوش می شده. سابقه بازار در ایران به روزگار بسیار دور باز می گردد و طبق مدارک تاریخی بازار در بسیاری از شهرهای قبل از اسلام یک از عناصر مهم شهری بوده است. «پس از اسلام گسترش شهرهای اسلامی و افزایش ارتباطات اجتماعی، ازدیاد راههای کاروانی، توسعه کاروانسراها و تبادلات اقتصادی موجب شکل گرفتن فضای بازرگانی و تولیدی موسوم به بازار شد.» (کیانی،.1377،16

Abstract:

Tiling is an art that has great credibility and importance in Iranian and religious architecture. The painted or Haft-rang tiling which has been used in Iranian buildings since the last period of Safavi, caused the manifestation of new art movement, that has an unbreakable bond with Iranian painting, particularly the coffee house painting.

Tile work is the envoy of the Iranian art and artistry, all over the world, since it represents all of the features of Iranian art in one place. Though the disappearance of traditional architecture will cause many of decorative and unique art of Iran, to be forgotten.

Most of the monuments in Kerman are the belongings of the Safavi and Qajar periods and covering a lot of beautiful and valuable samples of this image tiles. Ganjalikhan complex is an example of this type of monusments in which you can see the variety of colors and design, application of various topics, communication and coordination issues with their location, which are the perfect and original samples of decoration of these periods.

In this research, besides the study of history of Ganjalikhan complex of Kerman, presentation of the symbolic features and analysis of exquisite and exceptional designs used in this building has beed addressed.