پایان نامه گونه شناسی نقوش گیاهی تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان - عنوان بخش عملی کاربرد نقوش گیاهی تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان در نقاشی دیواری فضای شهری

پایان‌نامه تحصیلی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد

رشته ارتباط تصویری

چکیده

تزئینات در معماری ایران با حفظ ویژگی وحدت کل در عین کثرت اجزاء، همواره به‌عنوان یکی از روش‌های خلق زیبایی مورد استفاده قرار گرفته‌است. در معماری ایران، انواع گوناگونی از تزئینات به خدمت گرفته شده‌است. این تزئینات، نقوش متنوع گیاهی، هندسی، جانوری و انتزاعی را در برمی‌گیرد که اغلبشان سابقه‌ای کهن دارند. معماران کاشانی نیز از این نقوش در تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی‌شان بسیار استفاده کرده‌اند. گروه وسیعی از نقوش به‌کار رفته در این بناها، نقوش گیاهی است  که حضور گسترده آن را باید در باور کهن تقدیس گیاهان و احترام و عشق فراوان ایرانیان به طبیعت جستجو کرد و همچنین محدودیت تصویرنگاری در دوره اسلامی باعث توجه بیشتر هنرمند به نقوش گیاهی شد. اکثر بناهای غیرمذهبی به‌جا مانده در کاشان مربوط به دوره قاجار است. تأثیر هنر اروپا در هنر این دوران به دلیل افزایش رابطه با غرب باعث شد که نقوش گیاهی که ذاتاً انتزاعی و طبیعت گریزند رفته رفته تحت‌تأثیر هنر طبیعت‌پرداز غرب به شکل طبیعی نزدیک شوند و با شکل‌های جدید عرضه شوند و هنری پُر از تزئین با رنگ‌های درخشان و غنی که هم‌زمان با سبک اشرافی باروک[1] و روکوکو[2] آن دوران است را بوجود آورد. این نقوش به‌وسیله گچبری، حجّاری، نقاشی و آینه‌کاری در تزئینات معماری ابنیه کاشان نقش بسته‌اند که هرکدام به تناسب فضا و فن اجرایی مناسب، به شیوه‌های جدیدی  به‌کار گرفته‌شده و بدین‌گونه به‌طور دائم برشمار نقوش و تنوع آن‌ها افزوده‌ شده‌است. تزئینات معماری ابنیه غیرمذهبی کاشان که شامل خانه‌ها، حمّام‌ها، آب‌انبارها، کاروانسراها و تیمچه‌هاست در دوران قاجاریه متمایز و قابل توجه‌اند. در این پژوهش سعی گردیده به روش توصیفی و تحلیلی پس از شناخت صحیح و طبقه‌بندی مختلف نقوش، جنبه‌های کاربردی آن‌ها بررسی شوند و مورد استفاده قرارگیرند. در بخش نتیجه‌گیری نقوش گیاهی بکار رفته در تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان در شش دسته طبقه‌بندی و تحلیل شده‌است. طبقه‌بندی نقوش‌گیاهی بر اساس شیوه گسترش نقش (نقش کامل، نقش نیمه، نقش ربعی و نقش تکراری)، بر اساس سبک (سبک ایرانی– اسلامی و طبیعت‌پردازانه غربی)، بر اساس بیان‌فرم (در قالب درخت زندگی، درخت سرو، گل‌وگلدان، لچک‌وترنج و ریزنقش‌ها)، نقوش ترکیبی (ترکیب نقوش گیاهی با نقوش جاندار، بیجان و خط‌نوشته)، از لحاظ فن ‌اجرا (گچبری، نقاشی، ساروج‌بُری و آینه‌کاری) و‌گزینش‌ رنگی (آبی، قرمز، زرد، نارنجی روشن، سبز، صورتی، سفید و طلایی).

واژگان کلیدی: تزئینات معماری- نقوش‌گیاهی- ابنیه غیرمذهبی-‌کاشان- قاجاریه

مقدمه

معماری از کهن‌ترین هنرها است که همواره با انسان، افکار، عقاید و ادیان وی همراه بوده‌است. در همان کهن‌ترین بازمانده‌های تاریخی می‌توانیم ردپایی از تمایل انسان‌ها در تزئین و آراستن محیط زندگی را ببینیم. در این رهگذر سرزمین ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده. فرهنگ، هنر و اندیشه اسلامی سیمای تازه‌ای به هنر ایرانی بخشید، بدون آنکه هویّت و روح آن را تغییر دهد. از ویژگی‌های معروف هنرمعماری اسلامی آن است که تعداد قابل توجهی از اجزایی که در اصل مورد استفاده‌ ساختمانی داشته‌اند را تغییر شکل داده و مبدّل به وسایل صرفاً تزئینی کرده، به این صورت در ترکیب‌های تزئینی وسیع نقشی به آنها داده‌اند.

ابنیه غیرمذهبی کاشان نیز دارای تزئیناتی است که معماران با ساده‌ترین مصالح مانند سنگ، آجر، گچ، کاشی و نقاشی جذاب‌ترین طرح‌ها را ارائه داده‌اند که الهام‌بخش تمدّن و فرهنگ اصیل ایرانی است. این نقوش از نظر کاربرد، فرم و روش ساخت چه انواعی دارند؟ در این نوشتار در فصل نخست به کلیات پژوهش و مبانی نظری که شامل تعاریف و مختصر تاریخچه در مورد نقوش و تزئینات معماری است، می‌پردازیم و پس از آشنایی با تزئینات معماری ایران در فصل دوم با کاشان و معرفی ابنیه غیرمذهبی شاخص و به‌جای مانده از این شهر تاریخی به جمع‌آوری نقوش گیاهی به‌کار رفته در پوسته بنا به مجموعه‌ای از این نقوش دست می‌یابیم و در فصل سوم با اطلاعات گردآوری شده به تحلیل نقوش گیاهی و طبقه‌بندی آنها از لحاظ: شیوه گسترش نقش، سبک، بیان فرم، نقوش ترکیبی، فن اجرا و گزینش‌های رنگی پرداخته می‌شود. بنابراین با شناخت صحیحی از این نقوش می‌توان با استفاده آگاهانه از آن‌ و جنبه‌های کاربردی در زیباسازی فضای شهری در زمینه نقاشی دیواری به احیاء و استمرار این نقوش زیبا و اصیل ایرانی کمک شایانی کرد.

فصل نخست

معرفی کلیات پژوهش

و مبانی نظری و تحقیق

1-1 معرفی کلیات پژوهش

1-1-1 بیان مسأله

بناهای تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می‌کرده‌اند و برای شناخت یک قوم و فرهنگ آن ملّت باید به سراغ بنیادهای فرهنگی آن قوم رفت. در تزئینات معماری ایران‌زمین، هر نقشی متناسب با وام‌گیری از طبیعت و محیط اطراف خود، بیانگر ارزش‌ها و عقاید نهفته شده‌ایست که در نهایت، به عقیده و آرمان حاکم بر فضای فکری جامعه حکایت دارد. امروزه با نقوش متعدّدی مواجه هستیم، یک دسته نقوشی هستند که ریشه در تمدّن و فرهنگ ایرانی دارند، گرچه در طول زمان دستخوش دگرگونی‌ها و تحوّلاتی شده‌اند، اما هویّت ایرانی آن‌ها حفظ گردیده‌است و دسته دیگر نقوش وارداتی هستند که از فرهنگ‌های دیگر وارد می‌شوند و بدون هیچ شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرند. با افزایش طراحی‌های غربی و گرته‌برداری بی‌تناسب این نقوش در حیطه‌های مختلف کشور، لزوم بازگشت به نقوش اصیل و مأنوس ایرانی بیش‌ازپیش احساس می‌شود. ثمره این بازگشت احیاء طرح‌های بومی و تزئین فضای شهری بی‌روح امروز با استفاده از این نقوش زیبا و غنی است. همچنین با توجه به از بین رفتن این گنجینه‌ها، شایسته است تا با تحقیق و پژوهش در این موضوع، این فرم‌ها و نقوش را دوباره احیاء کنیم و با استفاده از این نقوش زیبا به طرح‌هایی جدید برگرفته از هنر و فرهنگ ایرانی دست یابیم. این پژوهش با بررسی تزئینات معماری ابنیه غیرمذهبی کاشان، نقوش را از دل این ابنیه بیرون می‌کشد و همچنین با مطالعه موردی به طبقه‌بندی و تحلیل نقوش پرداخته می‌شود. چهارچوب این پژوهش، حاضر بر پاسخ به این پرسش است که نقوش گیاهی بکار رفته در ابنیه           غیر‌مذهبی کاشان از لحاظ کاربردی، فرم و روش ساخت دارای چه انواعی هستند؟ و از سوی دیگر، جایگاه این نقوش در تزئینات معماری چیست؟

کاشان تنها فرش و گلاب نیست، حکایت مردمانی است که درخت نشاندند و خانه برپا کردند، خانه‌هایی که مزّین به نقوشی است منحصر به فرد و به هنر و صنعت کوشیدند. ابنیه غیرمذهبی کاشان شامل: خانه‌های مسکونی، حمّام‌ها، باغ‌ها، بازارها، آب‌انبارها، کاروانسراها و تیچه‌ها است. اکثر این بناها مربوط به دوره قاجار است که با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان تعدادی از آن‌ها طبق نقشه اصلی مورد مرمّت و بازسازی قرارگرفته و در فهرست آثار ملّی ایران ثبت گردیده‌است. بیشتر این آثار دارای تزئینات معماری بی‌نظیری هستند و از آن‌جایی که در میان تزئینات گوناگون شهرها در دوران‎های مختلف تاریخ، نقش‌ونگار ابنیه کاشان، متمایز و قابل قبول است و از طرفی هیچ مجموعه مدوّن و قابل قبولی از این نقوش موجود نیست، پرداختن موشکافانه به این نقوش در حقیقت توجیه علمی دارد. در این پایان‌نامه مصوّر، مزیّن به نگاره‌ها، نقوش گیاهی پوسته بنا که بنیاد فرهنگ کاشان می‌باشد، مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد و سعی گردیده صرفاً نقوش گیاهی بکار رفته در تزئینات قسمت‌های مختلف بنا، اعم از گچبری، نقاشی، آیینه‌کاری و ... استخراج گردد و در بخش پروژه عملی کاربرد آن در زیباسازی فضای شهری در بحث نقاشی دیواری مطرح گردد.

2-1-1 اهداف پژوهش

هدف از مطالعه گونه‌شناسی نقوش گیاهی ابنیه غیرمذهبی کاشان:

 شناخت و معرفی نقوش گیاهی و ارائه مجموعه مدوّن و قابل قبول از این ابنیه.

طبقه‌بندی نقوش از لحاظ کاربرد، بیان فرم و فن اجرای آن‌ها.

گزینش‌های رنگی و تحلیل نقوش از لحاظ وسعت رنگ استفاده شده.

احیاء و استفاده از طرح‌ها و نقوش گیاهی استفاده شده در تزئینات معماری قدیم کاشان در           زیباسازی فضای شهری امروز.

با کمک این اهداف می‌توان به شناخت صحیحی از نقوش دست یافت تا استفاده از آن‌ها آگاهانه صورت پذیرد و با استفاده صحیح از این نقوش و کاربرد آن در حیطه‌های دیگر هنر، راه تمام هنرمندان و صنعتگرانی را که برای خلق این شاهکارهای هنری که بنیاد فرهنگ این مرز و بوم است را ادامه داد تا فرهنگ و نقوش اصیل ایرانی تداوم یابد.

3-1-1 اهمیت و ضرورت تحقیق

هر مسافر و گردشگری که به کاشان می‌رود حتماً از خانه‌های تاریخی آن دیدن می‌کند و از معماری و زیبایی‌های این خانه‌ها خاطرات فراموش ناشدنی به ارمغان می‌آورد. من نیز چون دیگران از این هنر و زیبایی این خانه‌ها در شگفت ماندم. خانه‌هایی که معماران با ساده‌ترین مصالح مانند سنگ، آجر، گچ و کاشی جذاب‌ترین طرح‌ها را ارائه داده‌اند. نقوشی در دل این خانه‌ها نقش بسته که الهام‌بخش تمدّن و فرهنگ اصیل ایرانی است، اما متأسفانه کاشانی‌ها به زیبایی‌های معماری و سنتّهای شهرشان آن‌طور که باید توجّه ندارند، و در مراقبت از آن‌ها کوتاهی می‌شود، هم از سمت مردم و هم از سمت              میراث فرهنگی. خانه‌هایی که تا 15، 20 سال پیش مسکونی بودند، در حال‌حاضر متروکه و مخروبه شده‌اند، و یا نقشه آن‌ها تغییر یافته و نتیجه این‌ها از دست رفتن هویّت‌هاست. تنها برخی ازاین ابنیه       مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفته‌اند، از جمله خانه مس کاشان، که به‌عنوان یک پروژه خصوصی مورد مرمّت قرار گرفت، که هدف آن نگهداری یکی از زیباترین خانه‌های قدیمی کاشان است. امید است سازمان حفظ و نگهداری میراث فرهنگی و برخی از متموّلین کاشان، که تعدادشان هم کم نیست،        بر سرشوق بیایند که چگونه می‌توانند اموالشان را در راه حفظ سنتّها و فرهنگ شهرشان مصرف کنند. لذا ضرورت و اهمیت این مطالعات درباره کاشان، علاوه بر عشق و علاقه شخصی، این است که نقوش    نقش بسته برروی دیوارها به‌صورت هدفمند مورد بررسی قرار گیرند و به دل فراموشی سپرده نشوند، این تزئینات برای خود هویّت دارند، هم زیبا و اصیلند. این اصالت و زیبایی را می‌توان با حفظ آثار و هم استمرار استفاده از آن‌ها در آینده، حفظ کرد. امید که نسل‌های بعد اشتیاق بیشتری برای درک نمونه‌ای از گنجینه هنر ایران داشته و برای حفظ این میراث گرانبها تلاش کنند.

4-1-1 سؤالات تحقیق

سوال اصلی

 نقوش گیاهی ابنیه غیر مذهبی کاشان از نظر کاربرد، فرم و روش ساخت چه انواعی دارند؟

سوالات فرعی

نقوش گیاهی ابنیه غیرمذهبی کاشان از نظر فرم به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

نقوش گیاهی ابنیه غیرمذهبی کاشان از نظر فن اجرا و کاربرد به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

دامنه رنگی استفاده شده در نقوش گیاهی ابنیه غیرمذهبی کاشان چیست؟

چه تناسبی میان فرم نقوش و محل نصب در ابنیه غیرمذهبی کاشان  می‌توان یافت؟

5-1-1 پیشینه تحقیق

 تا به حال تحقیقات زیادی در مورد کاشان، در زمینه‌ معماری بناهای آن انجام شده‌است. درباره این شهر با عناوین مختلف در 177 کتاب تاریخی و جغرافیایی و ادبی نام برده‌شده که نام آن‌ها در آخر کتاب تاریخ اجتماعی کاشان، تألیف حسن نراقی تحت عنوان فهرست مآخذ و منابع فارسی و عربی چاپی ذکر شده و همچنین بعد از آن از 41 اثر خطی که به مناسبتی در آن‌ها از کاشان نامی برده‌شده، سخن به      میان آمده و در پایان نام 34 مجله و روزنامه از رعد تهران تا حبل‌المتین چاپ کلکته و نشریات دیگر     یاد شده‌است.(غفاریان، 1380: 83)

 نخستین کتابی که مستقلاً در مورد کاشان نوشته‌شده، تحت عنوان مرآت القاسان[1] بوده که به سفارش حاکم کاشان، جلال‌الدین میرزا احتشام‌الملک توسط عبدالرحیم کلانتر ضرابی، متخلّص به سهیل نوشته شده‌است. او تألیف کتاب را از ابتدای(1287 ه‍.ق) آغاز کرد و در پایان سال (1288 ه‍.ق) به پایان رسانید. نسخه خطی از این کتاب به شماره 272 در 361 صفحه به خط نستعلیق‌شکسته که درکتابخانه مجلس شورای ملّی سابق موجود بود. در ابتدای دهه 30 با وساطت مرحوم اللهیار صالح که علاقه‌مند به تألیف تاریخی برای زادگاه خویش یعنی کاشان بود، این نسخه در اختیار آقای ایرج افشار قرارگرفت. از آن‌جا که مؤلف مرآت القاسان در سال (1308 ه‍.ق) در 65 سالگی در تهران وفات یافت و نتوانست از نتیجه اکتشافات گیرشمن فرانسوی استفاده نماید و بدین علت مرآت القاسان نمی‌توانست آیینه تمام‌نمای تاریخ کاشان از قدیم‌ترین زمان تا عصر حاضر باشد، اللهیار صالح یادداشت‌هایی را که درباره تاریخ باستانی کاشان و آثار مکشوفه گردآوری کرده‌بود، در اختیار آقای ایرج افشار گذاشت تا ایشان مرآت القاسان و یادداشت‌های مرحوم صالح را در یک جلد تحت عنوان تاریخ کاشان منتشر سازد. بالاخره در سال (1355 ه‍.ش) اولین چاپ تاریخ کاشان با عنوان، تاریخ کاشان، تألیف عبدالرحیم کلانتر ضرابی (سهیل کاشانی)، به انضمام یادداشت‌هایی از اللهیار صالح، به کوشش ایرج افشار، امیرکبیر،تهران، 1355، منتشر شد.

بعد از تألیف این کتاب، آقای حسن نراقی که به یکی از خاندان‌های معروف و علمای دینی کاشان منسوب می‌باشد و بر اوضاع و احوال قدیم کاشان احاطه کامل دارند، تاریخ اجتماعی کاشان، تألیف حسن نراقی، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1345، به انتشار رسید. پس از آن کاشان در جنبش مشروطه منتشر شد، که حاوی حوادث هفتاد سال اخیر است و بیشتر به طغیان نایب حسین کاشی و فرزندانش پرداخته‌است.(همان: 85) بعد از انتشار کتاب‌های فوق‌الذکر که عنوان تاریخ کاشان را به خود اختصاص داده‌اند، کتاب‌های دیگری که به اختصار ذکر می‌شوند به تألیف رسیده‌اند: سیمای کاشان (کانون فضیلت)، تألیف حبیب‌الله سلمانی آرانی، نگاهی به بناهای تاریخی کاشان، تألیف حسین فرخ‌یار، آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز، تألیف حسن نراقی و نمونه‌های دیگری مانند دانشنامه ی کاشان که در مورد آریایی ها و مردم کاشی است و یا مجموعه فرازها و فرودهای کاشان که به روایت دیگران است و مجموعه‌ای از نوشته های بیگانگانی است که به ایران سفر کرده‌اند و خاطرات و نظرات خود را شرح داده‌اند و ... همچنین در این‌باره، مقالات متعدّدی درباره کاشان به چاپ رسیده‌است،  امّا در تمام این موارد بیشتر تکیه بر تاریخ و فرهنگ و معماری کاشان است و صرفاً بر روی گونه شناسی نقوش پوسته‌ بنا مطالعات تخصّصی صورت نگرفته‌است. لذا در این رساله سعی‌گردیده با تکیه بر منابع موجود و گرد‌آوری نقوش گیاهی استفاده شده در ابنیه غیر مذهبی کاشان، به طبقه‌بندی و شناخت صحیحی از نقوش استفاده شده در تزئینات دیواری و جنبه کاربردی آن دست‌یابیم.

6-1-1 روش تحقیق و شیوه‌های مورد استفاده

هر موضوع تحقیقی با توجه به شاخه علمی آن، روش تحقیق خاصّی را می‌طلبد. پژوهش در امر تزئینات معماری به اطلاعات زیادی نیاز دارد که باید با روش‌های مختلف به آن دست یافت. این روش‌ها را به عناوین زیر می‌توان خلاصه نمود:

مشاهده محل تحقیق (ابنیه غیر مذهبی کاشان)

تهیه عکس از نقوش مورد نظر در تزئینات این ابنیه

مراجعه به کتابخانه جهت دستیابی به مأخذ مکتوب و سوابق بررسی‌های احتمالی پژوهشگران قبلی

 این نوشتار به روش توصیفی و تحلیلی، در بخش نخست پایان‌نامه پیشینه تاریخی ابنیه و نقوش گیاهی دیواره‌ها توصیف می‌گردد و در بخش‌های تصویری، به دلیل کمبود منابع تصویری از این نقوش، از ابنیه مورد نظر عکاسی می‌شود و سپس در بخش نهایی به تحلیل نقوش گیاهی که از دل آن استخراج گردیده، پرداخته می‌شود.

Abstract:

Decorating in Iran architecture with maintenance of the total unity in the components multiplicity has been used as a method of creating beauty. In Iran architecture, a variety of different ornaments has been used. These ornaments, including; plant, geometric, animate and abstract diverse motifs, mostly are related to the ancient history. Kashan city architects have been used these motifs a lot while decorating their religious and non-religious buildings. A comprehensive group of motifs which have been used in these buildings is plant motifs. The widespread presence of these motifs can be searched in Iranian`s ancient belief in sanctifying plants and their respect and love to nature. Also the limitation of pictography in Islamic era caused to artist`s more concern of plant motifs. The most of non-religious buildings in Kashan city is related to the Qajar period. The effect of Europe’s art on Qajar period`s art due to increased relations with west countries led to the plant motifs which are innately abstract, gradually become close to natural shapes influenced by west naturalistic art. Thus new generation of art full of ornaments with Rich and bright colors has been constructed coeval whit Baroque and Rococo aristocratic styles. These motifs were used in architectural decoration of buildings in Kashan by plasterwork, carving, painting and using mirrors. Each one these methods have been applied in new styles according to suitable space and implementation technique. Thus the diversity and numbers of motifs have been increased constantly. Architectural ornaments of non-religious buildings in Kashan including; houses, baths, cisterns, caravanserais and Timcheh in Qajar period are distinct and considerable. In this thesis has been tried to study practical aspects of motifs, after accurate identification and classification of them in descriptive and nalytic methods. In conclusion part, plant motifs used in decoration of non-religious buildings in Kashan has been Classified and analyzed in six categories. Classification of plant motifs based on method of motif expansion (complete motif, Half of the motif, A quarter motif and Repetitive motif), Based on the style (Iranian- Islamic and Western naturalism style), Based on the expression of the form (Tree of Life, Cypress, Flowers and Vase, Lachak and Toranj and Single images), combined motifs (Plant motifs combined with animate motifs, Inanimate motifs and inscription), implementation technique (plasterwork, plaster with mortar, painting and using mirrors) and color choice (Blue, red, yellow, bright orange, green, pink, white and gold).

Keywords: Architectural decoration - plant motifs - non-religious buildings - Kashan – Qajar period