پایان نامه بررسی بافت اجتماعی تاریخی پیدایش پاورقی

چکیده

اتفاقات سیاسی-اجتماعی که در تاریخ معاصر ایران بعد از جنگ جهانی دوم رخ داد، سرآغاز فصلی بود که پای تفکرات رمانتیسم و به دنبال آن ادبیات پاورقی را به زندگی روزمره­ی ایرانیان باز کرد. قرن 14 یکی از دوران­های پرتحرک ادبیات ایران است، ادبیاتی که بیشتر رویکردش اجتماعی است. اتفاقاتی که در چند دهه­ی نخست آغاز قرن 14 در ایران رخ داد، زمینه­ی گسترش رمان و در کنار آن پاورقی­نویسی را فراهم آورد.

در یک برهه­ی کوتاه، تقریباً دهه­­ی 40 و 50 پاورقی­نویسی عملاً بر ادبیات ایران تسلط یافت و آن با توسعه­ی روزنامه­ها همراه بود.بسیاری از برخوردهای نابه­هنجار ساواک و فضای پرخفقانِ بعد از کودتای 32 بسیاری را به این سو سوق داد که، خواندن به جای جنگیدن را به عنوان یکی از سرگرمی­ها بپذیرند. ازاین­رو نمی­توان پاورقی­نویسی را صرفاً، یک سرگرمیِ صرف دانست، بلکه باید آن را محصول شرایط اجتماعی خاصی دانست که یکی از مهم­ترین ابزار شناخت جامعه است.

از آنجایی که در زمینه پاورقی مطالعات زیادی صورت نگرفته، این پایان­نامه بر آن شد تا: موضوع مطالعه­ی خود را بر روی پاورقی­نویسی با رویکرد به کتاب پنجره­ی فهیمه رحیمی متمرکز کند.

پاورقی­ها داستان­های جذابی بودند که در حاشیه­ی روزنامه­ها به صورت روزانه یا هفتگی و سریالی به چاپ می­رسیدند. اما مکتب­های ادبی جدید و ورود دیدگاه­های بیرون از ادبیات به داخل ادبیات نشان داد که این آثار قابلیت بررسی روان­شناسی، جامعه شناسی، نشانه شناسی و زبان­شناسی و... را دارند.مهم­ترین موضوع پاورقی­ها مسایل عاشقانه و پلیسی بود.

 از میان پاورقی نویسان می­توان به فهیمه رحیمی اشاره کرد. وی متولد 1331 در شهر تهران است و با تقریبأ 30 اثر در این زمینه رکوردار فهرست پاورقی نویسان ایران به لحاظ چاپ و فروش می باشد.

کلید واژه: پنجره، پاورقی ­نویسی، فهیمه رحیمی، داستان، داستان عامه ­پسند

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 مقدمه

ادبیات عنصری از فرهنگ عمومی جامعه است و بخشی از دستاوردهای جمعی مردم محسوب می­شود. ماده­ی اصلی ادبیات را کلام تشکیل می­دهد. کلمات حامل مفهومی هستند که با آن مردم در جامعه با هم ارتباط برقرار می­کنند.

هنگام صحبت از ادبیات نباید فقط به ادبیات ارزشمند توجه شود زیرا ادبیات عامه­پسند نیز در دسته­بندی­های انواع ادبی جایگاهی قابل تأمل دارد. ادبیات عامیانه یا شفاهی در شکل­گیری ادبیات کلاسیک مؤثر بوده، چون ادبیات عامیانه مرحله­ی اولیه­ی پیدایش ادبیات کلاسیک است.

در کشورهای جهان سوم به خصوص در ایران توجه چندانی به ادبیات عامه­پسند نمی­شود و چیزی که توجه اکثر محققان و منتقدان را به خود جلب می­کند، ادبیات وزین کلاسیک است. در صورتی­که با بررسی و توجه به ادبیات عامه­پسند می­توان از منظر جامعه­شناختی ادبیات را بررسی کرد.

«هر داستان، افسانه، مثل، اسطوره و دیگر شکل­های ادبیات عامیانه، همواره حامل پیام­های اجتماعی نهفته­ای است که رابطه­ی ذهنیتی مردم در یک برهه زمانی (رابطه افقی) یا نسل­های پیاپی (رابطه عمودی) را حفظ می­کند» (ارشاد،1387: 6).

هر داستان و مثلی در دوران تاریخی ویژه­ای ساخته می­شود که بیانگر خصوصیات ویژه­ی آن دوران است. «از این­رو، هر متن ادبیات عامیانه به پنجره­ای می­ماند که به دنیای اجتماعی گسترده­ای از معناسازی و فهم کردن باز می­شود» (همان: 6).

سیر تاریخی یک ملت پیوسته است و در ادبیات عامیانه اگر پیام متنی با واقعیت­های تاریخی زمان خود عجین شده باشد، همراه با گذر تاریخ به دوره­های بعدی نیز انتقال پیدا می­کند و به تناسب دوره و زمان بازآفرینی می­شود.

یکی از نمودهای ادبیات عامیانه و عامه­پسند پاورقی­ است که این پایان­نامه به بررسی آن خواهد پرداخت.

تدوین این پایان­نامه در 5 فصل، به شرح زیر است:

فصل اول: با عنوان کلیات تحقیق، شامل: مقدمه، بیان مساله، سوالات تحقیق، اهمیت و ضرورت تحقیق، پیشینه، اهداف و ... است؛

فصل دوم: در این فصل مسایل بنیادی این تحقیق، یعنی «پاورقی نویسی» بیان شده­است؛

فصل سوم: در این فصل شرح حال فهیمه رحیمی، سال­شمار آثارش، معرفی کتاب پنجره و هم­چنین خلاصه­ی داستان «پنجره» گنجانده شده­است؛

فصل چهارم: در این فصل ویژگی­ها و عناصر داستانی کتاب «پنجره» مورد بررسی قرار می­گیرد؛

فصل پنجم: نتیجه­گیری و پیشنهاد را شامل می­شود.

1-2 بیان مساله

اتفاقات سیاسی- اجتماعی که در تاریخ معاصر ایران بعد از جنگ جهانی دوم رخ داد، سرآغاز فصلی بود که پای تفکرات رمانتیسم و به دنبال آن ادبیات پاورقی را به زندگی روزمره­ی ایرانیان باز کرد. قرن 14 یکی از دوران­های پرتحرک ادبیات ایران است. ادبیاتی که بیشتر رویکردش اجتماعی است. اتفاقاتی که در چند دهه­ی نخست آغاز قرن 14 در ایران رخ داد زمینه­ی گسترش رمان و در کنار آن پاورقی­نویسی را فراهم آورد و این را به راحتی می­توان از عناوین نویسندگان به نامی که زینت­دهنده­ی تاریخ ادبیات معاصر ایران هستند، دریافت.

در یک برهه کوتاه، تقریباً دهه­­ی 40 و 50 پاورقی­نویسی عملاً بر ادبیات ایران تسلط یافت و آن با توسعه­ی روزنامه­ها همراه بود.

برخوردهای نابهنجار ساواک و فضای پرخفقانِ بعد از کودتای 32 بسیاری را واداشت تا خواندن را به جای جنگیدن به عنوان یک راه مبارزه بپذیرند. ازاین­رو نمی­توان پاورقی­نویسی را صرفاً، یک سرگرمیِ صرف و یک تافته­ی جدابافته از ادبیات ایران دانست، بلکه باید آن را محصول شرایط اجتماعی خاصی دانست که بر اثر یک سرخوردگی پدید آمد و واکنشی به یک جریان بوده است.

از آنجایی که در زمینه پاورقی مطالعات زیادی صورت نگرفته و دایره­ی کارهای انجام شده محدود است، این پایان­نامه بر آن شد تا: موضوع تحقیق خود را بر روی پاورقی­نویسی با توجه به اثر فهیمه رحیمی متمرکز کند.

پاورقی­ها آثار ادبی هستند که به رغم طرح ساده و به ظاهرآبکی­شان، یکی از مهم­ترین ابزار شناخت جامعه هستند. پاورقی­ها داستان­های جذابی بودند که در آغاز دهه­ی چهل در حاشیه­ی روزنامه­ها به صورت روزانه یا هفتگی و سریالی به چاپ می­رسیدند و بسیاری از مردم آن­ها را تنها به منظور سرگرمی و هیجان انگیزبودنشان مطالعه می­کردند. اما مکتب­های ادبی جدید و ورود دیدگاه­های بیرون از ادبیات به داخل ادبیات نشان داد که این آثار قابلیت بررسی روان­شناسی، جامعه شناسی، نشانه شناسی و زبان­شناسی و... را دارند.

مهم­ترین موضوع پاورقی­ها مسایل عاشقانه و پلیسی بود. از میان پاورقی نویسان می­توان به فهیمه رحیمی اشاره کرد، که تاکنون تقریبأ 30 اثر در این زمینه نوشته است. وی متولد 1331 در شهر تهران است و رکوردار فهرست پاورقی نویسان ایران به لحاظ چاپ و فروش است.

ذکر این نکته نیز ضروری است که نباید پاورقی را- اگرچه شاید مورد پسند عامه­ی مردم قرار بگیرد- با داستان­های عامیانه مانند: سمک عیار، قصه­های هزارویک شب، سندبادنامه و... اشتباه گرفت.

1-3 سوالات تحقیق

پرسش­های تحقیق عبارتند از:

1 پدیده پاورقی­نویسی چگونه در ایران پا گرفت؟                                                 

2 پاورقی­ چطور می­تواند به اوج شهرت و قدرت جذب توده­های مردم برسد؟

3 رمان پنجره­ی فهیمه رحیمی از چه ساختار و جایگاهی در ادبیات پاورقی­نویسی برخوردار است؟

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق

این تحقیق از دو جنبه تازه و قابل توجه است: یکی به لحاظ موضوع، یعنی پاورقی­ که کمتر کار

شده است و دوم به لحاظ نگاه برون ادبیاتی به ادبیات که در سال­های اخیر متداول شده است.

1-5 پیشینه­ی تحقیق

در زمینه­ی سوابق تحقیق باید گفت که هنوز کتاب مستقلی در زمینه­ی ادبیات پاورقی نوشته نشده است. تنها در برخی از کتب داستان­نویسی معاصر مانند: صد سال داستان­نویسی ایران، فصل کوتاهی به پاورقی­نویسی اختصاص دارد. دکتر علی تسلیمی نیز در کتاب گزاره­هایی در ادبیات معاصر ایران اشاره­ای گذرا به پاورقی­نویسان ایرانی داشته است.

هم­چنین چند مقاله در این زمینه نوشته شده است؛ از جمله­ی این مقالات:« درآمدی بر مقوله­ی پاورقی­نویسی در ایران» اثر صدرالدین الهی، و همچنین «بررسی توصیفی، تحلیلی و انتقادی رمان­های عامه پسند ایرانی» نوشته­ی دکترعلی صفایی و کبری مظفری است.

«معجون عشق» کتاب دیگری است که در آن یوسف علیخانی به گفتگو با تعدادی از پاورقی­نویسان پرداخته است.

1-6 اهداف تحقیق

این تحقیق می­خواهد با بررسی بافت اجتماعی-تاریخی پیدایش پاورقی­ و معرفی یکی از پاوری­نویسان بنام ادبیات معاصر، فهیمه رحیمیشناختی از پاورقی­ و ویژگی­های این مدل بپردازد و کمک کند تا خواننده آن­ را تنها برای سرگرمی نشناسد بلکه در کنار ادبیات جدی قرار دهد.

1-7 فرضیه‌های تحقیق

شکست نویسندگان و شاعران سوسیالیست در اواسط قرن 14 و زندانی شدن عده­ی زیادی از آنان از یک طرف، از سوی دیگر ظهور روزنامه­نگاری که برای جذب خواننده­ی خود به دنبال جذابیت­های نگارشی می­گشت، باعث پدیدآمدن فرمی از ادبیات شد که به آن پاورقی می­گویند. از سویی این پاورقی­ها محصول جامعه­ا­ی سرخورده بودند که تعقل، آرمان و اهداف اجتماعی را کنار گذاشته و می­خواهد مدتی بدون فکرکردن سرگرم شود و از سویی دیگر این سرگرمی­ها توانست خوانندگان زیادی را به سمت خود بکشد و باعث فروش بیشتر نشریات گردد؛

پاورقی­ها به چند دلیل توانستند جذب توده­ی مردم شوند: یکی به خاطر ارزان قیمت بودنشان بود، که به راحتی خریده و خوانده می­شدند. دوم به خاطر این بود که عامه­ی مردم که چندان پای­بند کیفیت نبودند و به مباحث جدی علاقه­ای نداشتند این پاورقی­ها به راحتی به این سلیقه­شان پاسخ می­داد و سوم، یک راه فرار از جنگ و سیاست بازی­های روزگار بود.

داستان «پنجره» با داشتن ویژگی­های ساختاری پاورقی­های عاشقانه و ارایه­ی شخصیت­های آرمانی عاشقانه در سرگرم کردن جوانان بسیار موفق بوده و توانسته به عنوان یک مدل کامل از سنت پاورقی­نویسی در میان مردم رونق پیدا کند. دلیل ما تیراژ تعداد چاپ­های این کتاب (تقریبأ 33 بار) است.

1-8 تعاریف واژه­های کلیدی

داستان: «داستان قصه­ای برساخته است. این تعریف حوزه های بسیاری را در برمی­گیرد؛ از آن جمله است: دروغ هایی­که در خانه و خانواده سرهم می کنیم تا خود را از کنجکاوی­های آزارنده حفظ کنیم، و لطیفه­هایی که تصادفاً می­شنویم و بعد من­باب کلمۀ مؤدبانه(یا غیر مؤدبانه) بازگو می کنیم، و نیز آثار ادبی خیال­پرور و بزرگی چون بهشت گمشده­ی میلتون یا خود کتاب مقدّس» (اسکولز،1387: 3).

داستان عامه پسند: ادبیات عامه­پسند متعلق به اکثریت مردم جامعه است و نمی­توان آن را از حوزه­ی نقد ادبی و مطالعات فرهنگی خارج کرد. درست است که داستان­های عامه­پسند از نظر فرم و محتوا ضعیف­اند اما از آن­جا که مخاطب آن­ها عموم مردمند، خواسته­های روحی و اجتماعی و درد و آمال و آرزوهای آنان را بیان می­کند، در مطالعه­ی وضع فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مدارک مهمی است و بسیار واضح خواسته­های خوانندگان را بیان می­کند. و نشان می­دهد مردم در چه وضعی زندگی می­کنند و دوست دارند چگونه زندگی کنند. با مطالعه در ادبیات عامه­پسند می­توان به شناخت علایق فرهنگی جامعه پی برد.

پاورقی: منظور از "پاورقی" در این پایان­نامه داستان­هایی هستند که ابتدا به صورت دنباله­دار و مسلسل­وار در نشریات فارسی به چاپ می­رسیدند و با پای­بندی به فرم و ساختار همان سنت مستقلأ به صورت کتاب به چاپ رسیدند. پاورقی­ در شیوه­ی نگارش و بیان ماجراها همانند ادبیات عامه ساده و بی­پیرایه است با نثری روان و همه فهم. پاورقی­ غالبأ با دو موضوع عاشقانه و پلیسی با شکلی کلیشه­ای ارائه می­شد.

1-9 حدود و قلمرو تحقیق

معرفی پاورقی و پاورقی­نویسی در ایران و نیز تحلیل فرم و ساختار و ویژگی­های پاورقی­ با رویکرد به اثر «پنجره» نوشته­ی فهیمه رحیمی.

فهیمه رحیمی: فهیمه رحیمی 23/3/1331 در خانواده­ای متوسط، مسلمان و پرجمعیت، در منطقه­ی 17 شهریور تهران متولد شده است. پدرش در کارخانه­ی گلیسیرین و صابون متصدی بود. مادرش خانه­دار بود و تا کلاس ششم ابتدایی درس خوانده و در دوران تحصیل از دانش­آموزان ممتاز بود و اکثر اوقات انشای فهیمه رحیمی را می­نوشت. فهیمه رحیمی سه خواهر و سه برادر داشت. بابایی بود و برای درد و دل با پدرش راحت­تر بود. نخستین فعالیت جدی­اش نوشتن قطعه­ای ادبی با عنوان «دلم برای پروانه می سوزد» در 9 سالگی بوده است (علیخانی،1389: 43).

پنجره: کتاب "پنجره" از میان آثار فهیمه رحیمی مورد توجه بیشتری قرار گرفته و حدود 33 بار تجدید چاپ شده است. خودش می­گفت حالت­هایی از دوران دبیرستانش است در رابطه با دبیر ادبیاتش که مشوق او بود برای نوشتن داستان و قطعه. این کتاب سال 71 چاپ شد (علیخانی،1389: 61).

1-10 روش تحقیق

برای درک بهتر و افزایش اندوخته­های علمی در زمینه­ی پاورقی­ از جمله آثار فهیمه رحیمی علاوه بر خود این اثر، از نقل اقوال، آرا وجمع آوری اطلاعاتی که موجود است، استفاده شده است. به صورت توصیفی- تحلیلی و با یک روش علمی، عناصر ساختاری و بافت­های سه گانه متن با توجه به نظریه­ها­ و مفاهیم بنیادی تحقیق، تحلیل و بررسی کنیم.اطلاعات و اخبار به دست آمده در زمینه مورد نظر تدوین و دسته­بندی گردید و با فرضیه­ها مورد بازبینی و تحلیل قرار گرفت.