پایان نامه تحلیل و بررسی انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر

چکیده

داستان­ کوتاه،  یکی از انواع ادبیّات داستانی منثور است و شخصیّت و شخصیّت پردازی از مؤلفه های اثرگذار و مهم آن به شمار می رود. برتری بسیاری از داستان نویسان به دلیل پرداخت بهتر شخصیّت­هاست. صادق چوبک از جمله نویسندگان برجسته­ای است که با نوآوری در ادبیّات داستانی در شمار بزرگان داستان نویسی معاصر جای گرفته،  مجموعه ی داستانی «چراغ آخر» یکی از آثار این نویسنده­ی خلّاق معاصر است که شامل  هشت داستان کوتاه و طرح هایی است که نویسنده سعی کرده،  با شیوه­های نو و متمایز به مسائل و معضلات اجتماعی اقشار فرودست جامعه با نگاهی بی طرفانه بپردازد. نگارنده در این پایان نامه پس از ذکر کلّیّات و مبانی نظری،  به معرّفی چوبک و آثارش پرداخته،  و با مبنا قراردادن عنصر شخصیّت و شخصیّت پردازی براساس فرضیات سه­گانه مطروحه –که همه شخصیت های اصلی ایستا هستند و هم به صورت مستقیم و هم غیر مستقیم به خواننده معرفی می شوند، همچنین تأثیرات افکار نویسنده به دلیل حساس بودن و جزئی نگر بودن در ارائه ی واقعیات کاملاً پیداست- پس از بررسی و تحلیل اثر چراغ آخر به این نتیجه رسیده که همه ی شخصیت های اصلی این مجموعه داستانی از نظر فعل و انفعالات ایستا نیستند و به دلیل آن که حوادث و رویدادهای داستانی بر روی برخی از این شخصیّت های مطرح تحوّل و دگرگونی اساسی ایجاد نموده است جزء شخصیت های پویا به حساب می آیند. همچنین شیوه­ی پردازش شخصیّت ها گاهی مستقیم و در بیشتر مواقع به صورت غیرمستقیم بوده است،  تأثیر افکار و اندیشه­های نویسنده بر پیکره­ی شخصیّت های داستانی این مجموعه مشهود است.

کلید واژه ها :

داستان کوتاه،  شخصیّت،  شخصیّت پردازی،  چراغ آخر چوبک.

مقدمه­ی تحقیق

  داستان کوتاه از انواع ادبیّات داستانی محسوب می شود که در قرن حاضر در بیش­تر کشورهای جهان از جایگاه ویژه­ای برخوردار است،  در ایران نیز در سال 1300 اوّلین مجموعه ی داستان کوتاه توسط محمدعلی جمال زاده پا به عرصه­ی ظهور نهاد. پس از جمال زاده به دلیل تغییر نگاه نویسندگان به پدیده ها و مفاهیم اجتماعی،  داستان کوتاه به مقام و منزلت قابل توّجهی دست یافت. یکی از پرآوازه ترین و تأثیرگذارترین نویسندگان داستان کوتاه در ادبیّات معاصر،  صادق چوبک است،  او از پایه گذاران ادبیّات مدرن در ایران به شمار می رود،  چوبک با زبان،  سبک و فکر،  توصیفات دقیق،  و تصاویر هنرمندانه­ای که در عرصه­ی داستان نویسی از خود به جای گذاشت،  امروزه در زمره­ی موفق­ترین نویسندگان صاحب اندیشه قرار گرفته است.

نگارنده به دلیل علاقمندی به آثار این نویسنده­ی معاصر بر آن شد که داستان چراغ آخر او را از نظر انواع شخصیّت و شیوه­ی شخصیّت پردازی مورد بررسی قرار دهد و آن را به عنوان موضوع پایان نامه انتخاب کند. بسیاری از آثار صادق چوبک از جمله چراغ آخر به دلیل ارزش هنری و ویژگی­های منحصر به فردش از جنبه­های مختلف مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار گرفته است،  نویسندگان توانمندی چون عبدالعلی دستغیب در کتاب نقد آثار چوبک،  براهنی در کتاب قصه­نویسی،  عابدینی در کتاب صدسال داستان نویسی و همچنین مجموعه­ای که با کوشش علی دهباشی به نام یاد چوبک جمع آوری شده،  به تحلیل و بررسی آثارش پرداختند امّا کتاب یا مقاله­ای مستقل درباره­ی انواع شخصیّت و شیوه­ی شخصیّت پردازی مجموعه ی داستان­های چراغ آخر رویت نشده و به صورت مبسوط نویسنده­ای به آن نپرداخته است و در تمام مقالات و آثار موجود،  جسته و گریخته در لا به لای متون به عناصر مختلف داستانی از جمله شخصیّت تا حدودی پرداختند. به هر روی امید آن می­رود که نتایج حاضر بتواند در آینده،  هر چند اندک،  مورد استفاده­ی دانشجویان زبان فارسی و علاقمندان به آثار این نویسنده­ی معاصر قرار گیرد. پایان نامه­ی حاضر در پنج فصل تدوین شده است. بعد از فصل اوّل که به کلّیّات اختصاص دارد،  فصل دوم دربردارنده­ی مبانی نظری است که شامل  تعاریف اثبات شده­ای از ادبیّات داستانی و انواع آن،  داستان کوتاه،  عناصر داستانی،  شخصیّت و شخصیّت پردازی،  شیوه های شخصیّت پردازی و در نهایت نتیجه گیری کلّی نگارنده از هر مبحثی است . البّته معادل انگلیسی کلمات و اصطلاحات نیز در پاورقی آورده شده است .

فصل سوم پایان نامه،  به معرّفی نویسنده و آثار او اختصاص دارد،  در این فصل به شرح حال چوبک، دیدگاه صاحب نظران،  معرّفی آثار قلمی ،  ترجمه های نویسنده و سبک چوبک همراه با تعاریف مکاتب مهم ادبی پرداخته شده است. لازم به ذکر است شیوه­ی نقل مطالب از منابع مختلف به هر دو صورت مستقیم و غیر مستقیم همراه با ارجاع دقیق درون متنی است. در فصل چهارم،  ابتدا خلاصه­ای از هر داستان به طور جداگانه آورده شده و سپس با مبنا قراردادن طبقه­بندی شخصیّت ها و شیوه­ی شخصیّت پردازی به تحلیل و بررسی انواع شخصیّت ها و شیوه­ی پردازش آنها پرداخته شده و در پایان هر داستان نیز استنباط و دریافت نگارنده از پردازش شخصیّت ها با توّجه به افکار و اندیشه­ی نویسنده بیان گردیده،  همچنین برای درک بهتر تحلیل­ها از نمونه­های انتخاب شده از متن داستان به عنوان نمونه­های درون متنی با ذکر ارجاع دقیق استفاده شده است و در فصل پنجم نتایج حاصل از بررسی انواع شخصیّت ها و شیوه­ی شخصیّت پردازی داستان­های مجموعه ی چراغ آخر ارائه شده که درواقع پاسخ به سوالات تحقیق و اثبات و یا رد فرضّیه­های تحقیق است،  همچنین این فصل شامل  ارائه پیشنهاد و جدول هایی است که به طور جداگانه به انواع شخصیّت­ها پرداخته است،  در پایان نیز فهرست منابع مورد استفاده ذکر شده است .

روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی تحلیلی است و در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه­ای که همراه با تحلیل و نظراتی از نگارنده می باشد،  استفاده شده است .

1-2 بیان مسأله

شخصیّت یکی از عناصر مهم در داستان و بازتاب تصورات و اندیشه های نویسنده است. نویسنده با خلق اشخاص زنده و واقعی از محیط پیرامون خود و وارد کردن آن ها در دنیای داستانی اش،  سعی می کند با مخاطبانش رابطه­ی تأثیرگذار و جذّاب و ماندنی­تری برقرار کند و به نوعی افکار و اندیشه­های خود را در وجود شخصیّت های داستانی­اش بیان نماید. در واقع شخصیّت های هر داستان پایه و اساس آن داستان هستند و هر داستانی اگر دارای شخصیّت پردازی درست و مناسبی باشد،  در نظر خواننده واقعی تر جلوه می کند. شیوه­ی شخصیّت پردازی در داستان های کوتاه به طرق مختلف صورت می گیرد. گاهی از زبان راوی (دانای کل) شخصیّت ها به خواننده معرّفی می شوند و گاهی نیز شخصیّت ها از طریق گفتار و رفتارشان با قرار گرفتن در موقعیت های مختلف خود را به خواننده می شناسانند . البّته داستان نویس می تواند هرکدام از شیوه­ها و یا ترکیبی از آنها را به کار گیرد.

شخصیّت ها را می توان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد . از نظر ماهیت،  از نظر فعل و انفعالات،  از جنبه­ی کاربرد از نظر گستردگی و کمال هم چنین از نظر میزان نقش در داستان به بخش هایی تقسیم نمود.

در این پژوهش،  داستان چراغ آخر صادق چوبک یکی از نویسندگان خلّاق و چیره دست معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد،  و نگارنده بر آن است تا انواع شخصیّت ها و هم چنین شیوه های شخصیّت پردازی این مجموعه ی داستانی را که شامل  8 داستان کوتاه و طرح است. مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. امید است نتایج حاصل از این تحقیق اطلاعاتی هرچند اندک را به مجموعه ی یافته ها و پژوهش های پیشین بیفزاید.

1-3 سؤالات تحقیق

این پایان نامه قصد دارد،  به سؤالات زیر که زیرساخت پایان نامه است،  جوابی در حد قابل قبول ارائه دهد :

1- شخصیّت های مطرح داستان چراغ آخر از چه نوعی هستند ؟

2- معرّفی شخصیّت های داستان چراغ آخر به چه شیوه ای انجام شده است؟

3- اندیشه های نویسنده در خلق شخصیّت های داستان تا چه اندازه تأثیرگذار بوده است؟

1-4 اهمیّت و ضرورت تحقیق

پژوهش­ها و تحقیقات گسترده ای درباره­ی چوبک و آثار او به دلیل ارزش های هنری و ویژگی های منحصر به فردش انجام شد امّا تاکنون تحقیق جامع و مستقلی در مورد انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی داستان های چراغ آخر انجام نشده است . با توّجه به اهمیّت شخصیّت و اینکه شخصیّت­های داستان عنصر اجرایی داستان هستند و بازتاب شخصیّت درونی و افکار نویسنده می باشند،  در این پایان نامه سعی شده،  به این عنصر مهم از عناصر داستان پرداخته شود. از این رو انجام این تحقیق از آن جهت که می تواند برای کسانی که تمایل بیشتری به آشنایی با اثر مذکور دارند مفید و راه­گشا باشد ضروری به نظر می رسد .

1-5 پیشینه تحقیق

تفاوت آثار چوبک در ادبیّات معاصر و سبک ویژه و خاص او،  بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران را بر آن داشت که از زوایای مختلف به نقد و تحلیل آثارش بپردازند. امّا در باب موضوع انواع شخصیّت و شیوه­ی شخصیّت پردازی مجموعه ی داستانی چراغ آخر کتاب یا مقاله­ای خاص رویت نشده است با این همه جسته و گریخته و به طور کاملاً پراکنده در لا به لای مقالات و متون،  مطالبی اندک،  درباره­ی این موضوع می توان مشاهده کرد. از جمله می توان به کتاب یاد چوبک به کوشش علی دهباشی اشاره داشت که در آن مقاله ای از محمدعلی سپانلو با عنوان داستان کفترباز آمده است که علاوه بر بررسی لحن،  زاویه دید،  درون مایه و دیگر عناصر داستان،  چند سطری نیز به شخصیّت های این داستان پرداخته است. همچنین در همین کتاب مقاله ای توسط جهانگیر درّی نوشته شده،  با عنوان طنز در آثار صادق چوبک که نگاهی کوتاه به شخصیّت اصلی داستان چراغ آخر داشته،  دستغیب و براهنی هم  در کتاب های مستقلی به نام «نقد آثار چوبک» و «قصه نویسی» به بررسی و تحلیل آثار چوبک پرداخته اند. در کتاب های «ستایش داستان»، «صد سال د استان نویسی» و «هشتاد سال داستان کوتاه ایران» از عابدینی نیز نویسنده اشاراتی به چوبک و آثارش داشته است. همچنین در کتاب «تحلیل های روان شناختی» از دکتر صنعتی و در کتاب «داستان کوتاه در ایران» از حسین پاینده به چوبک و آثارش پرداخته شده است. علاوه بر کتب مذکور مقالاتی به طور جداگانه رویت شده که آنها نیز به نقد و بررسی آثار چوبک اقدام نمودند از جمله مقاله­ای تحت عنوان « مطالعه­ی شکلی و ساختاری داستان کوتاه صادق چوبک» از رحمان مشتاق مهر و مقاله ای هم به عنوان «نقد چوبک» از اصغر بابا سالار،  که در هر دوی این مقالات اشاراتی بسیار کوتاه به این مجموعه ی داستانی شده است. به هر صورت،  وجود این منابع کمک بسیاری در جهت شناخت چوبک و آثارش به شمار می رود  امّا در هیچ یک از آثار نام برده به شکل مستقل،  جامع و مبسوط به انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر پرداخته نشده بنابراین نگارنده در این پایان نامه سعی دارد به این مهم بپردازد .

1-6 اهداف تحقیق

 هدف از انجام این پژوهش،  تحلیل و بررسی انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر است تا از این رهگذر،  شخصیّت های پرداخته شده­ی ذهن چوبک در بستر این داستان به خواننده شناسانده شوند و شیوه پردازش شخصیّت ها نیز مشخص گردد.

1-7 فرضّیه های تحقیق

1- شخصیّت های اصلی و مطرح مجموعه ی داستان چراغ آخر،  همگی ایستا هستند.

2- شخصیّت ها هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم به خواننده معرّفی می شوند.

Abstract:

Short story is a type of prose fiction literature, and character and characterization are its significant and effective components. The superiority of some story writers is due to a better characterization. Sadeq Chubak is a famous writer who is among great contemporary story writers due to the innovation in the literary fiction. “Cheraagh-e Aakhar: The Last Alms” collection of short stories is one of the works of this contemporary creative writer which includes 8 short stories and designs that impartially address social problems and issues of the lower classes of the society using new and distinctive styles. In this thesis, after mentioning general and theoretical principles, the writer introduced Chubak and his works, and according to the element of character and characterization based on the aforementioned  triple hypotheses – all main characters are static and will be introduced both directly and indirectly to the reader and also, the influence of the writer’s thoughts is completely clear due to sensitivity and detail-oriented view of the writer in providing the facts – after studying and analyzing “Cheraagh-e Aakhar: The Last Alms”, it concluded that all the characters of this collection of short stories are not static from interaction point of view, and as some story events have influenced and changed some of the characters fundamentally, they are considered to be dynamic characters. In addition, the method of characterization was sometimes direct and most of the times indirect. The influence of the writer’s thoughts on the characters of this collection of short stories is obvious.

Keywords: Short story, character, characterization, the Story of “Cheraagh-e Aakhar: The Last Alms” written by Sadeq Chubak