پایان نامه جلوه های ادب تعلیمی در شعر سنائی غزنوی

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارش

چکیده :

در این پایان نامه به تشخیص قصیده های تعلیمی سنائی پرداخته شده است و خطّ سیر فکری و اندیشه حکیم سنائی مشخص شده است و می دانیم که حجم عظیمی از دیوان قصاید او را مدایح تشکیل داده اند.که امروز جز بلحاظِ مباحثِ تاریخ زبان و مواد استشهادی برای نگارش فرهنگ های وسیع زبان فارسی ، کمتر می تواند ارزش داشته باشد.و از این قصاید (مدحی) مشخص      می شود که او قبل از رسیدن به حال و هوای روحی خویش ، تفاوتی با دیگر شاعران درباری عصر نداشته است. و آنچه مسلّم است این است که سنائی دارای دو نیم کره متفاوت تاریک و روشن است. آیا این دو نیم کره را تا آخر عمر حفظ کرده است. یا با ظهور آن نیمکره روشن آن نیمکره تاریک را رها کرده است. و می دانیم سنائی نماینده برجسته نوعی از قصیده در زبان فارسی است.که آن را باید قصیده نقد جامعه و زٌهد و عرفان و اخلاق خواند. و در این میدان هیچ یک از استادان بزرگ قصیده به پای او نمی رسند، ضمن اینکه ممکن است هر کدام از آنان یک یا دو قصیده در این عوالم داشته باشند که تا حدودی به پای قصاید او نزدیک باشد.امّا هیچ کس در این میدان ، بهتر از او و استوارتر از او نسروده است. چنان که می بینیم قصاید سنائی از تکرار مضمون خالی نمانده است. و عذر او را وقتی بهتر می توانیم بپذیریم که بدانیم وی در جهانی بسته و غیر متحوّل زیسته و تمام روزهای عمرش ، بیش و کم ، یک رنگ داشته است. با این همه از رهگذر ساخت و صورت قصاید و شیوه بیان و اسلوب سخن ، کوشیده است که تکراری بودن بعضی  اندیشه ها را پنهان نگاه دارد و این خود توفیقی بزرگ است. و در این پایان نامه هدف از آوردن اشعار تعلیمی دیوان قصاید سنائی آن بوده است که جوانان دوستدار ادب فارسی مخاطب قرار گیرند . و این اشعار تعلیمی را که درس زندگی و اخلاق هستند سر لوحه کار خود قرار دهند. و تا حدّی بتوانیم اطلاعاتی که در فهم شعر سنائی به آن نیاز دارند در اختیارشان قرار دهیم.

واژگان کلیدی:

سنائی غزنوی ، شعر قرن ششم ، ادب تعلیمی ، اخلاق ، زٌهد ، پند و اندرز

مقدمه :

در تاریخ ادبیات فارسی ، وقتی می گوییم : (( شعر قبل از سنائی و شعر بعد از سنائی )) خواننده اهل و آشنا ، تمایزی شگرف میان این دو مرحله ، احساس می کند. هیچ کدام از قلّه های شعر فارسی ، حتّی سعدی و حافظ و مولوی ، چنین مقطعی را در تاریخ شعر فارسی ایجاد نکرده اند؛ با این که سرایندگانِ برجسته ترین آثارِ ادبِ فارسی بوده اند. این ویژگیِ دوران ساز ، درکارِ حکیم سنائی ، برای مورّخان عرفان و شعر ، از اهمیتی ویژه برخوردار است. حدیقه سنائی سرآغاز نوعی از شعر است و قصاید او نیز سرآغاز نوعی دیگر و غزل هایش نیز حال و هوایی متمایز از غزل های قبل از وی دارد.

کمتر شاعری را می توان سراغ گرفت که در چندین زمینه شعری ، ((سرآغاز)) و (( دوران ساز)) بشمار آید. اگر می بینیم که جلال الدین مولوی با چنان شیفتگی و حرمتی از حکیم غزنوی یاد می کند ، ادای حق واجبی است در مورد او و به هیچ روی از نوع تعارفهای مرسوم در میان قدما نیست. بویژه که آشنایی با او دریچه آشنایی با مولوی و عطار و حافظ و بسیاری دیگر از بزرگان ادب فارسی است و تأمل در شعر او ما را با شکل گیری در تکامل چندین نوع از انواع شعر فارسی آشنا می کند.

سنائی در قصاید خویش ، نماینده برجسته شعر اجتماعی و نیز شعر اخلاقی و عرفانی است. و تقریباً تمام شاهکارهای سنائی در قصاید ش است و همه نوع معنی و مضمون را می توان یافت از نقد کار علمای دین و زاهدان ریائی تا نقد صوفیان دکّان دار تا بازاریان و ترازو داران دزد تا پادشاهان و وزیران و سپاهیان و همه و همه عناصر جامعه.

در این گونه شعرها سنائی بی پروا ترین نمونه نقد اجتماعی را عرضه می کند و شجاعتِ او در این راه تقریباً بی نظیر است. حتّی در دوره های گسستگی و عدم تمرکز حاکمیت ها ، کم اند شاعرانی که دلیرانه تر از او به نقدِ این مسائل پرداخته باشند ، بویژه که او با زبانی سخته و استوار و ساخت و صورتی متین و جذاب – که نمونه عالی شعر و نوعِ قصیده در تاریخ ادب ماست – این انتقادهای اجتماعی و سیاسی را عرضه کرده است و آینه ای ساخته است که نه تنها جامعه عصرِ او را در آن می توان دید بلکه تمام ادوارِ تاریخ اِجتماعی ما را در آن می توان مشاهده کرد و شعر،             شعر حقیقی، چیزی جز این نمی تواند باشد.

و بویژه انتشار و نفوذ شعر سنائی از روزگار حیات او تا هم امروز ، انتشاری شگفت آور بوده است وقتی سنائی در آخرین سالهای عمر خود بود ، شعرش در تمام قلمرو زبان فارسی ، از حلب تا کاشغر ، در مسجد و خانقاه و میخانه ، گسترش داشت و هر جا که می رفت می دید شعرش قبل از وی بدان جا رفته است و این توفیق در میان قدما شاید فقط نصیب سعدی شده باشد ، آن هم یک قرن و نیم بعد از سنائی.

فصل اول

کلیات تحقیق

فصل اوّل : کلیات تحقیق

1-1بیان مسئله:

درمیان انواع چهارگانه ادبیات، ادب تعلیمی درکنار ادب غنایی بیش از انواع دیگر قدمت دارد. درحقیقت می توان گفت پیدایش این دونوع ادبی به ویژه ادب تعلیمی به پیدایش شعر و ادب رسمی فارسی بر می گردد.

شعرتعلیمی، شعری است که هدف آن تعلیم و علم و اخلاق و هنر است. یعنی حقیقت نیکی و زیبایی است. در آثار گذشته ما برای ادبیات تعلیمی نام های مختلفی چون زٌهد و تحقیق وپند و حکمت و وعظ وتعلیم.... به کار رفته است. برخی نیز شعر تعلیمی را به شعر اخلاقی، مذهبی، سیاسی، فلسفی، سیاسی و علمی تقسیم کرده اند. شعر تعلیمی در قدیم بیشتر شامل سروده های اخلاقی، مذهبی و عرفانی بوده است. ولی پس از انقلاب مشروطه شامل مسائل سیاسی، اجتماعی و حتّی روانشناسی نیز شده است.

سنائی غزنوی، که از او به عنوان یکی ازشاعران جریان ساز و صاحبّ سبک در تاریخ ادب فارسی یاد می کنند، ازآن گروه شاعرانی است که شعر و اندیشه خودرادرخدمت مباحث مذکور به کار گرفته است. یعنی هم بیانگر مسائل اخلاقی، مذهبی و عرفانی است و هم شدیداً درگیر مسائل سیاسی و اجتماعی.

ضمن آنکه موضوعاتی همچون زٌهد وتحقیق و حکمت وپند و اندرز و وعظ در سطحی گسترده در سروده هایش به چشم می خورد. ناگفته نماند که موضع سنائی در بیان چنین محورهایی، بیشتر اوقات، موضعی انتقادی است.

او بدون هیچ بیم و ترسی بسیاری از گروه های جامعه ایرانی آن عصراز بالاترین طبقات اجتماعی و دینی گرفته تا پایین ترین طبقات را از دم تیغ انتقاد می گذارند.

2-1 پیشینه تحقیق:

در مورد سنائی کتاب های بسیاری نگاشته شده است از جمله تازیانه های سلوک محمد شفیعی کدکنی، حدیقه الحقیقه و الطریق التحقیق محمد روشن-سید محمد تقی مدرس رضوی-شوریده ای درغزنه دکتر محمود فتوحی و مقالات و آثار فراوان دیگری که پیرامون زندگانی حکیم سنائی نگاشته شده است امّا دراثر ارزشمند حدیقه الحقیقه حکیم سنائی غزنوی پیرامون مسئله ادبیات تعلیمی آن چنان که باید و شاید تحقیق و تفحصی به عمل نیامده است.

3-1 روش کار:

الف) نوع روش تحقیق:

در این تحقیق از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است.

ب) روش گردآوری اطلاعات: (میدانی،کتابخانه ای وغیره)

در این تحقیق جهت گردآوری اطلاعات، ازروش کتابخانه ای استفاده خواهد شد و در مواردی اگر ضرورت ایجاب  کند از روش میدانی آن هم در قالب نظرخواهی از استادان اهل فن بهره خواهیم برد.

ج) ابزار گردآوری اطلاعات، (پرسشنامه، مصاحبّه، مشاهده، آزمون فیش، جدول، نمونه برداری، تجهیزات آزمایشگاهی، بانک های اطلاعاتی، شبکه های کامپیوتری و ماهواره ای )

د) روش تجزیه وتحلیل اطلاعات:

در تجزیه وتحلیل اطلاعات، بیشتر از روش استقرایی یعنی نتیجه گیری از جز به کل استفاده خواهیم کرد.

4-1 اهداف تحقیق:

1-معرفی اجمالی شعر قرن ششم و ویژگی های کلّی آن.

2-ارائه تصویری روشن از جایگاه ادبی سنائی در شعر فارسی.

3-بیان دلایل اهمیّت سنائی در شعر فارسی.

4-تبیّین جلوه های گوناگون ادب تعلیمی درشعر سنائی.

5-1جنبه نوآوری کار:

با مراجعه به منابع تحقیقاتی در کتابخانه ها و کتابنامه های پایان آثار انتشار یافته، همچنین با رجوع به سایت های معتبر، تاکنون تحقیقی با این عنوان انجام نشده است. اگرچه بطور پراکنده کتاب ها و مقاله هایی در ارتباط با عرفان سنائی منتشر شده است.

د «M.A.»

Abstract

In this thesisratings and recognitionode educationthe set I and the trajectory of thoughts and ideas of Hakim SanaiI specify.

And know that your prayers have formed a great deal of his odes Court. Today, except in discussions on the language and culture of suicide for the vast Persian Language writing, the less it can be worth.

And of the odes (praise) it becomes clear that he had before his mental weather, the evening was not different from the other court poet.

What is certain is that sanai has two different hemispheres Twilight.

Do the two hemispheres has maintained a lifetime. Or the appearance of the dark hemisphere has abandoned its bright hemisphere.And we know the kind of poem in Persian language is an outstanding representative Sanai .

It should read a poem criticizing society and piety and ethics.

None of the great masters in the field ode to his feet do not reach.While any of them may have one or two ODE in the Realms is somewhat close to the foot of his odes.

But no one in the field is better than him and stronger than him not Writing.

As you can see from recurring theme Sanai odes not empty.When you can accept his excuse is better to know that he lived in a world of closed and non-transformed and all the days of his life, more or less, is a color.

However, if odes through construction and manner of expression and speech style, has tried to replicate some of his ideas secret, and this is a great success.

In this thesis the aim of teaching poetry in Persian literature-

loving youth court odes Senate has taken contacts these lyrics are learning the lessons of life and realize the goal of their morality.

Sanai's poetry we can somewhat understand the information they need at their disposal.