پایان نامه تحقیق ماهوی و تاریخی

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تصوف و عرفان اسلامی

چکیده:

پژوهش پیش رو با عنوان «حدیث حقیقت: تحقیق ماهوی و تاریخی» در چهار فصل به روش توصیفی تحلیلی در صدد است با توجه به اسناد، نسخه ها و شروح فارسی و عربی موجود (پنج نسخه اصلی) به بررسی این حدیث بپردازد. 

خبر کمیل ، کمیلیه ، حدیث حقیقت برخی دیگر از اسامی این حدیث هستند.

در خصوص بررسی سندی، اگر چه عین خبر کمیل تا کنون در منابع حدیثی قدیم(منابع اولیه حدیثی) یافت نشده است اما محتوای آن از سوی بسیاری از بزرگان شیعه، مخصوصا کسانی که دارای مشرب عرفانی و فلسفی هستند، استناد و بهره برداری قرار گرفته است. و عده ای از علماء اقدام به شرح و تفسیر آن کرده اند.

مسئله اصلی در بررسی و تبیین محتوایی حدیث، این است که آیا پرسش کمیل  [ما الحقیقۀ] که چند بار تکرار شده است و هربار امام علی علیه السلام پاسخی غیر از پاسخ قبلی داده، یک پرسش و در نتیجه یک پاسخ با تعابیر مختلف است؟ یا چند پرسش و ناظر به مراتب مختلف حقیقت است؟ از میان دیدگاه های موجود این پژوهش ضمن ترجیح دیدگاه دوم بر همین اساس به تفسیر و تبیین فقرات مختلف پرداخته است.

با توجه به اشتهار جناب کمیل به صاحب سرّ امام علی علیه السلام و نیز دیگر احادیث معنوی و روحانی که از او در منابع معتبر به یادگار مانده است، کمیل ابن زیاد از چنان ظرفیتی برخوردار است که صاحب کلام [لو کشف الغطاء ما ازددت یقیناً] جلوه هایی از علوم الهی و تجلیات از عطایای ربانی برای کمیل باز گوید.

کلمات کلیدی:

حدیث حقیقت، روایت کمیل، کمیلیه، اصحاب سرّ، کمیل ابن زیاد، امام علی علیه السلام، عرفان شیعی ، عرفان درون دینی و عرفان برون دینی

مقدمه:ژرفای کشش و گوناگونی کوشش انسان در طریق حقیقت

از یک سو حقیقت جویى در همه دوره های حیات انسان از مطلوب های جدی و همیشگی و متعالى او بوده، چنانکه رسیدن به حقیقت از آرمان ها و آرزوهای دائمی او بوده است و انسان ها از گذشته های بسیار دور تاکنون هریک به گونه اى در طلب دست یابى به حقیقت بوده، آرزوی رسیدن به آن را داشته اند، و از سوی دیگر واقعیت اختلاف و تفاوت در ظرفیت ها  و استعدادهای آدمیان سبب شده است تا فهم و درک حقیقت و بازیافتن به آستان آن چه بسیار گوناگون و مختلف جلوه گر شده است

از رسالت هاى برتر سفیران الهى «هدایت تشریعی» یعنی ارائه طریق و نشان دادن حقیقت به انسانها از یکسو و «هدایت تکوینی» یعنی ایصال الی المطلوب و رساندن آنان به حقیقت بر اساس همین ظرفیت ها از سوی دیگر است. اما از آن جا که انسانها از ظرفیت هاى وجودى متفاوت برخوردارند، همگان تحمّل همه نوع سخن،آگاهی ودرکی را ندارند.

افزون بر امکان اثبات عقلی مراتب استعداد و تفاوت ظرفیت های آدمیان، واقعیت خارجی وعینی این گوناگونی استعداد ها  بوسیله آیات قرآن و روایات معصومان مورد تایید وتاکید قرار گرفته است. در این مقدمه تلاش خواهد شد هرچند مختصر به ابعاد قرآن و دسته ای از روایات که گویای این واقعیت است اشاره شود.

هدف از این مقدمه فراهم آوردن زمینه صدور برخی روایات برای افرادی خاص و نیز تبیین چرایی و چگونگی تفاوت درک انسان ها از قرآن ، سنت و نظام آفرینش است.

آیات فراوانی از جمله: 1. «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»،[1] «تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ»،[2] «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجیدٌ * فی‏ لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»،[3] «وَ إِنَّهُ فی‏ أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ»[4]

گواه این است که آنچه به‌ عنوان قرآن ملفوظ و در این لوح محو و اثبات آمده است، از ام‌الکتاب و از لوح محفوظ که باطن این الفاظ است آمده است و در واقع از مرتبه عالی تر و از منبعی سرشار و غنی حسب ظرفیت انسان ها جلوه ای از آن به بشریت هدیه شده است و به هیچ رو آنچه برای تربیت و تعلیم نازل بلکه تنزیل یافته همه حقیقت نیست. چنان که همه آنچه از ظاهر الفاظ مستفاد است نیز همه مراد، مقصود و هدف خداوند حکیم را شامل نمی شود . به تعبیر علامه طباطبائی رحمه الله قرآن دارای حقیقت دیگری است که به مقتضای ظرفیت مخاطبان خود، ‌به‌صورت الفاظ کنونی تنزل یافته است؛ وی می‌گوید: بیان‌های لفظی قرآن نسبت به معارف حقیقی الهی به‌ مثابه مَثَل است؛ زیرا این بیان‌ها در این آیات تا سطح فهم عموم مردم که تنها امور محسوس را درک می‌‌کنند و معانی کلی را تنها در قالب امور مادی و جسمانی در می‌یابند، تنزل کرده است.[5]

به نظر برخی محققان مرحوم علامه طباطبایی براساس باور به چنین نکته‌ای، نظر داشت سطح فهم مردم و مثل بودن بیان های لفظی نسبت به معارف حقیقی تعارض میان نزول قرآن در شب قدر را با نزول تدریجی آن در طی 23 سال رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حل کرده است؛ زیرا معتقد است، در شب قدر حقیقت قرآن بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به صورت دفعی فرود آمد، اما در طول رسالت، آن حقیقت به صورت الفاظ و در مرتبه‌ای نازل‌تر و تدریجاً بر زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جاری شده است.[6]

امام‌خمینی رحمه الله نیز بر این باور است که قرآن از حقیقت اولیه خود نزول یافته است. ایشان این نزول را تا هفت مرتبه دانسته است وفهم ودرک هر مرتبه ای را مربوط به مخاطبان مخصوص همان مرتبه می داند.. ایشان در این رابطه می‌فرمایند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را نازلتهً و منزلتهً کسب کرد؛ در قلب مبارکش جلوه کرد و با نزول به مراتب هفت‌گانه به زبان مبارکش جاری شد؛ قرآنی که الآن در دست ماست نازله هفتم قرآن است.[7]

حاصل آنکه آیات قرآن کریم در هر یک از این منازلِ تنزلات دارای تفسیر، معنا و تأویل مخصوص است؛ ودر توشه وتوان گوناگون آدمیان قابل درک و فهم است. چنان‌که پائین‌ترین مرتبه که در کسوت الفاظ در‌آمده نیز از وجوه معانی برخوردار است وانسان ها در درک این ظواهر نیز مساوی نیستند.تا چه رسد به فهم ودرک هر یک از مراتب نزول تا بالاترین و سرآغاز تنزّل که فهم و درک آن مخصوص حضرت نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اوصیای معصوم علیه السلام اوست.

 ودسته های دیگری از آیات که بر اختلاف استعداد و درجات فهم، درک و عمل انسانها دلالت دارند، عبارت است:

2. قرآن کریم درجات ایمان و در نتیجه درجات مومنات را متفاوت و مختلف ذکر می کند، ادعای ایمان دسته ای از اعراب را که گویا نور حقیقت از دل آنها متجلی نشده و یا پرتو نور حق به نهان خانه قلب آنها نفوذ نکرده است نپذیرفته و تنها اسلام آنها را تصدیق کرده است:

قالَتِ‏ الْأَعْرابُ‏ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإیمانُ فی‏ قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ [8]

و  بر این اساس مرتبه اسلام را از مرتبه ایمان که خود دارای درجاتی است و گروه مسلمانان را از مومنان متمایز می دارد. چنانکه در مرتبه بالاتر، بر اساس روایات، اهل احسان و مرتبه اهل احسان را از مرتبه اهل ایمان با همه درجاتش متمایز گردیده است.

از منظر عرفان اسلامی اصولاً انسان و نیز جهان، مثالی از قرآن به ‌شمار می‌آید که نقوشش ظاهر و جانش خفی است. در واقع آدمی دارای لطیفه‌ای نهانی است که ابدی و باقی است و شناخت این لطیفه باقی به معرفت باقی مطلق منتهی می‌شود. چنان‌ که اتصال این لطیفه به حقیقت قرآن، اتصال به ابدیت و راه‌یافتن به سرچشمه دانش، حکمت و حیات است. تفاوت ارواح و نفوس انسان‌ها که در یکی درّ و در دیگری شبه آن نهفته‌ هست، وجه تمثیلی دیگری در ارتباط انسان با مراتب قرآن است. ملاصدرا در بحث مراتب نفوس آورده است: نهایت سبُک‌عقلی گوینده و بی‌ارزشی گفتار آن ‌کسی است که گمان کرده نفس بهترین خلایق (خاتم الانبیا)، با نفس ابوجهل در حقیقتِ نوع انسانی، همتا و همانند است.[9]

باری؛ لازمه واقعیت اختلاف نفوس، ارواح و استعدادهای نهفته آن موجب درجات فهم، تفسیر و درک قرآن است. و هر قدر انسان بتواند از حواس ظاهری به حواس نهانی و باطنی نقب‌زده به ژرفا و عمق نفس، و حقیقت وجودی اش راه یابد، به نردبان معانی که نردبان آسمان و مقدمه شناخت حقیقی محضر قرآن است راه یافته‌اند. چنان‌که همین مراتب تودرتو و پنهانی روح و نفس است که سبب پیدایش منازل سیر و سلوک از مقامات تا فناست.

اصولاً اصطلاحاتی چون هفت طور، هفت وادی، هفت شهر عشق، هفت خوان، هفت پیکر، ده وادی، صد مقام، صد منزل، صد میدان، هزار و یک منزل در عرفان اسلامی در تنظیر به مراتب قرآن و نیز مراتب روح و نفس ومراتب کمال واستعداد آدمی است.

اینکه در عرفان اسلامی بزرگترین فریضه انسان در هستی، و نیز جان جمله علم‌ها خواندن کتاب خویش: «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیبا»[10] است بخاطر مشابهت، نسبت و پیوندی است که بین کتاب خویش و کتاب خدا وجود دارد. و انسان هرقدر کتاب نفس خویش و مراتب ژرف آن را شناخت به عمق و باطن قرآن راه یافته و هر قدر انس او با قرآن و درک حضور کلام خداوند برایش میسور شد، بمثابه اقْرَأْ وَ ارْق به درک مراتب تجلیات اسماء و صفات حق موفق خواهد شد. مولوی در مثنوی چه زیبا سروده است:

ازاین‌رو چه درست گفته‌اند: انسان موجودی ناشناخته است، چنان که بدرستی توان گفت قرآن کتابی ناشناخته است.

3. آیاتی که به تدبر در قرآن ترغیب و از تدبر نکردن در آن نکوهش کرده‌اند. مانند: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ»[13] و «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها».[14]نیز دلالت بر تفاوت استعدادهای آدمیان دارد.

آیات:

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (2)الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاه َ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ‏ (3)»[15].

نیز بر همین درجات تطبیق نشده است.

4. دسته دیگر از آیات با تمایز نهادن میان ابرار و مقربان درجات مقربان را بالاتر و والاتر از ابرار دانسته اند. در سوره مبارکه واقعه آمده است:

« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏ * إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَه ُ (1) لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَه ٌ (2) خافِضَه ٌ رافِعَه ٌ (3) إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا (4) وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا (5) فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا (6) وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَه ً (7) فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَه ِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَه ِ (8) وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَه ِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَه ِ (9) وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (10) أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (11) فی‏ جَنَّاتِ النَّعیمِ (12) ثُلَّه ٌ مِنَ الْأَوَّلینَ (13) وَ قَلیلٌ مِنَ الْآخِرینَ (14)

و در سوره میارکه مطففین آمده است:

«کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفی‏ عِلِّیِّینَ (18) وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ (19) کِتابٌ مَرْقُومٌ (20) یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ (21) إِنَّ الْأَبْرارَ لَفی‏ نَعیمٍ (22) عَلَى الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ (23) تَعْرِفُ فی‏ وُجُوهِهِمْ نَضْرَه َ النَّعیمِ (24) یُسْقَوْنَ مِنْ رَحیقٍ مَخْتُومٍ (25) خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فی‏ ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ (26) وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنیمٍ (27) عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ (28)

در این آیات به روشنی از مراتب کمالی و تفاوت درجه میان ابرار و مقربان سخن گفته شده است.

5. پاره ای دیگر از آیات از برتری ظرفیت و کمالات بعضی مومنان بر بعضی دیگر و حتی سخن از فضیلت و برتری برخی انبیا الهی بر برخی دیگر دارد.

«تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ »[16]

«انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَه ُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضیلاً »[17]

بر همین اساس است که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»[18]

  ما پیامبران مأمور شدیم مردمان را بر جایگاه خود بنشانیم و با آنان به اندازه درک عقلی شان سخن بگوییم.

و امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«وَ لَیْسَ کُلُّ الْعِلْمِ یَسْتَطِیعُ صَاحِبُ الْعِلْمِ أَنْ یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النَّاسِ لِأَنَّ مِنْهُمُ الْقَوِیَّ وَ الضَّعِیفَ وَ لِأَنَّ مِنْهُ مَا یُطَاقُ حَمْلُهُ وَ مِنْهُ مَا لَا یُطَاقُ حَمْلُه» .[19]

  صاحبان دانش نمى توانند همه دانش را براى مردم تفسیر کنند، زیرا برخى مردمان توانا و برخى ناتوانند؛ همان گونه که بخش هایى از دانش را مى توان دریافت و بخشى دیگر را نمى توان یافت.

اساسا از منظر عرفان اسلامی انسان دارای نیرویی است که می‌تواند با غیب جهان و جهان غیب ارتباط برقرار کند. صفای روح و قوه فراست او، موجب می‌شود تا پای بر فرق آفرینش نهد و خروش گردون را با گوش جان بشنود.

تا جایی که حضرت حق، چشم و گوش او می‌شود و فعل او فعل حضرت حق می‌شود.

و چون خداوند چشم و گوش و دل انسان است و قرآن کلام خداوند، از خم وجود بشری انسان راهی است به دریای احدیت سرمدی که در قرآن متجلی است و سرچشمه همه فیوضات و مخزن اندیشه‌های متعالی است و لذا انسان در عرفان اسلامی هم گوینده است و هم شنونده، هم فرستنده و هم گیرنده، در جلوه‌ای رازگوی است و در چهره‌ای رازی‌نوش، قرآن را در دل او نگاشته‌اند و لذا کتاب مبین تواند باشد که در لوح محفوظ است.

بر همین اساس است که گفته‌اند: «اقْرَأْ وَ ارْق: بخوان و پرواز کن»؛[21] چراکه قرآن که بهین کتاب توحید است جز شرح جمال آن دل‌آرا نیست و به قول مولوی:

البته بدیهی است که رسیدن به مراتب عالی تا مرتبه قاب قوسین او ادنی مخصوص رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم و اوصیای معصوم اوست ولی رسیدن به مراتب پایین تر آن در دسترس اولیاء و هر سالکی است که منازل سلوک وطریقت را طی کرده باشد.چه؛ از نظر بسیاری عالمان شیعه رسیدن به مراحل عالی کشف وشهود به هیچ رو برای اولیای الاهی غیر ممکن نیست.

ملاصدرا از آن دسته از عالمانی است که رسیدن به معانی باطنی را برای هر فرد پاک‌طینت و متدبری ممکن می‌شمرد. وی در تفسیر آیه «قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدیکُم...»[23] دستیابی به حقیقت در امثال چنین آیاتی را نیازمند علومی فراتر از علوم معاملات دانسته و علوم عربی و تفسیر الفاظ را پاسخگوی آن نمی‌داند. و در ادامه برای عالمان راسخ در علم بهره‌ای از معارف قرآن، بر حسب درجات را در نظر گرفته و استیفا آن از دسترس طمع بشریت خارج دانسته است. از نظر وی، مراد از راسخان در علم، تنها ائمه علیهم السلام نیستند؛ زیرا که قرآن همواره، بر دل‌های تلاوت‌کنندگان نازل می‌شود و به حسب حالات مختلف قلب، ظهور قرآن و نزول آن نیز متفاوت است.[24] البته ایشان، معرفت حروف مقطعه را اولین علامت رهایی از حجاب اهل دنیا می‌داند[25] و نیز فهم غرائب قرآن را جز برای کسی که در مدرسه آل یاسین تعلیم دیده باشد میسر نمی‌داند.[26]

ملا محسن فیض کاشانی، در مورد امکان راهیابی غیرمعصوم اما شاگرد و تابع او، به شگفتی های قرآن می‌نویسد:

«درست آن است که گفته شود هر کس خالصانه برای خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت او علیهم السلام فرمان‌برداری کند و علم خود را از آنان بگیرد و از آثارشان تبعیت کند... برای اوست که از قرآن بعضی غرائب آن را استفاده کند و بعضی از عجائب و شگفتی‌های آن را استنباط کند....[27]

مطابق نظر سید حیدر آملی، از عرفای نامدار شیعه، گرچه وحی الهی منقطع گشته اما خداوند باب الهام را به جهت رحمت بر امت، برای آنها گشوده است و مراتبی را برای آنها مرتب ساخته و هر کس را که بخواهد، بدون حساب روزی می‌بخشد.[28] از نظر وی، «به طور کلی راسخان در علم که تأویل خاص آنان است عبارتند از: انبیا و پیامبران، ائمه علیهم السلام و در مرتبه پس از آنها علماء که در حقیقت، از وارثان آنها محسوب می‌شوند و ارباب توحید خوانده می‌شوند و جزء راسخین در علم به‌شمار می‌آیند، ‌و هیچ‌کس دیگری در زمره این گروه در نخواهد آمد؛ چراکه قرار گرفتن تحت پوشش استواران در علم، مشروط به طهارت ذاتی است و این شرط جز برای اهل توحید محقهربان است.»

Abstract:

This research entitled

"the Hadith of Truth:  a substantive and historical research"

 consists of four chapters. Considering the documents, versions consists of four chapters. Considering the documents, versions, and the explanations of this hadith (tradition), it attempts to present an interpretation of this hadith. Although the Hadith of Truth or Hadith of Komeil has not yet been found in major tradition sources, the content of this hadith has been considered by a great many Shiite scholars, especially those who have been mystically and philosophically inclined. This tradition has been widely acknowledged and interpreted by many of these scholars. Komeil ibn Nakhaei who has narrated this hadith is one of the special companions of Imam Ali (PBUH). In addition to this hadith, he has narrated many hadiths and mystical moral supplications from Imam Ali (PBUH).

Adopting a descriptive-analytic approach and considering the most important resources, explanations and versions of this hadith, this research examines its five versions. This research presupposes that every version of this hadith interprets one stage of the stages of Truth not that they are five interpretations of one stage.

Keywords: Hadith of Truth, Hadith of Komeil, Komeilieh, companions of mystery, Komeil ibn Ziad, Imam Ali (PBUH), Shiite mysticism, inner and outer.