پایان نامه زیبایی شناسی انیمیشن مستند با نگاهی به آثار دو دهه اخیر عنوان پایان نامه عملی آرزو های سوخته ( بررسی معضلات کودکان کار و خیابان)

چکیده

            بیش از دو دهه است که انیمیشن مستند به عنوان یک سبک سینمایی مستقل در جهان مطرح شده است. با این حال اغلب مطالعات و بررسی های انجام شده در راستای شناخت کلی و ساختار عمومی این سبک بوده است. بنابراین نیاز به بررسی و موردکاوی این شیوه فیلم سازی از دیدگاه های مختلف بسیار محسوس است. در نتیجه، این پژوهش به بررسی انیمیشن مستند از دیدگاه زیبایی شناسی می پردازد تا بدین وسیله گامی در راستای شناخت هرچه بهتر انیمیشن مستند برداشته شود. در این تحقیق از روش کتابخانه ای استفاده شده است و علاوه بر کتاب، پایان نامه و مقالات پژوهشی مرتبط، از منابع اینترنتی نیز بهره گیری شده است. پس از بررسی ادبیات پژوهشی و انجام موردکاوی بر روی آثار غریبه ای به شهر می آید، پرنده ماه و بازماندگان، چنین استنتاج می شود که، حضور آرایه های انیمیشنی در سینمای مستند، نه تنها بر جذابیت بصری اثر می افزاید بلکه در زمینه تفهیم هرچه بهتر موضوع مورد نظر سازنده فیلم و نمایش بهینه تر واقعیت مورد نظر، نقشی سازنده و بسیار موثر را ایفا می کند.

           واژگان کلیدی: انیمیشن، انیمیشن مستند، مستند، زیبایی شناسی

1        فصل 1:

2        کلیات پژوهش

2.1       بیان مسئله

در دو دهه گذشته، تولید آن دسته از فیلم هایی که به عنوان انیمیشن مستند شناخته می شوند، افزایش یافته است و غالبا در جشنواره های مختلف فیلم و انیمیشن سراسر جهان، نمایش داده می شوند.

(Roe.H,2011)

مستند یا مستند انیمیشنی، بیش از دو دهه است که به عنوان سبک مستقلی در فیلم سازی مطرح شده است. هرچند پیشینه واقعی این فرم سینمایی به بیش از 80 سال می رسد، مطالعات آکادمیک درباره آن، تنها یک دهه است که آغاز شده است، لذا مباحث تئوریک مربوط به آن از فراوانی کافی برخوردار نیستند.(قائم مقامی، 1378)

همانگونه که می دانیم "مستند" گونه ای از فیلم است که تصویرگر اتفاقات واقعی در دنیای تجربیات انسانی است .(Schoen, 2012) از سوی دیگر "انیمیشن" با پسوند سینمایی، برای نامیدن هر نوع اثری که به روش تک فریم و با استفاده از اشیا، مواد مختلف، نقاشی و نظایر آنها تهیه شده باشد، استفاده می شود.(غریب پور،1377)

در طول تاریخ سینما فیلم زنده و فیلم انیمیشنی، سعی در به کار گیری عناصر بیانی یکدیگر داشته اند تا از این طریق بتوانند زبان بیانی خود را هرچه بیشتر تقویت کنند و با ایجاد جذابیت بیشتر بر مخاطب خود تاثیر بگذارند. (قائم مقامی، 1378)

بر خلاف تمام علاقه و توجهاتی که در سال های اخیر نسبت به انیمیشن مستند معطوف شده است، هنوز کار پژوهشی چندانی بر روی این سبک از انیمیشن، انجام نشده است.( Roe.H, 2011)

از طرف دیگر، با توجه به اینکه تاکنون کمتر با رویکرد زیبایی شناسانه در مورد انیمیشن مستند پژوهشی صورت گرفته است، بررسی انیمیشن مستند از این دیدگاه می تواند در راستای درک بهتر این سبک بیانی مفید واقع شود.

در بخش مورد کاوی این پژوهش، انیمیشن های مستند "غریبه ای به شهر می آید" ساخته ژاکلین گاس و محصول 2007، "پرنده ماه" ساخته جان و فیت هابلی محصول 1959 و انیمیشن "بازماندگان"، ساخته شیلا سوفیان محصول 1977، نقد و بررسی خواهند شد.

1.1     اهداف تحقیق

از جمله اهداف این پژوهش، بررسی انیمیشن مستند معاصر با توجه به دیدگاه زیبایی شناسی می باشد. علاوه برآن تلاش می شود که راه کارهای مناسبی، جهت تولید انیمیشن های مستند داخلی نیز، پیشنهاد شود

2        مبانی نظری و بررسی پیشینه تحقیق                                                                                

1.2     مقدمه

از آنجائیکه، موضوع این پژوهش در حوزه انیمیشن جدید و نسبتا نوظهور است، لذا ادبیات پژوهشی مربوط به این موضوع، از تنوع زیادی برخوردار نیست. پس از جستجو در پایگاه های اطلاعاتی اینترنتی نظیر Sage, Elsevier ,Ebsco درمی یابیم که تعداد مطالعاتی که تاثیر بیش از یک متغیر را بر موضوع انیمیشن مستند سنجیده اند در خوشبینانه ترین حالت، بسیار اندک است. این در حالی است که مطالعه ای در خصوص زیبایی شناسی انیمیشن مستند، یافت نمی شود.

1.3      مبانی نظری تحقیق

در این بخش از تحقیق، به آثار تحقیقاتی داخلی و خارجی و معانی و مفاهیم مرتبط به موضوع پژوهش، خواهیم پرداخت.

1.3.1  انیمیشن مستند

در این بخش از تحقیق، به بررسی معانی و مفاهیم انیمیشن مستند می پردازیم. سپس مروری داریم بر تاریخچه انیمیشن مستند، از آغاز تا اکنون.

1.3.1.1                  معانی و مفاهیم

تمایل شدید به تقسیم کردن سبک مستند به انواع گوناگون، تحقیقات و بررسی ها در زمینه انیمیشن مستند را نیز، تحت تاثیر قرار داده است. بسیاری از محققان، انیمیشن مستند را بعنوان یکی از انواع ششگانه تولید فیلم مستند که توسط بیل نیکولز دسته بندی شده است، محسوب می کنند.(Roe.H, 2009)

بیل نیکولز [1] در کتاب "مقدمه ای بر فیلم مستند"[2]، به معرفی شش شیوه اصلی مستند سازی می پردازد. وی شیوه های ساخت فیلم مستند را اینگونه تقسیم بندی می کند:

شیوه مشاهده ای: بهترین مثال آن سینما وریته یا جنبش سینمای مستقیم[3] می باشد که در اواخر دهه 1950 ظهور کرد. مهمترین رسالت این شیوه از مستند، برداشت بی واسطه و مستقیم از دنیای پیرامون می باشد. بعنوان نمونه هایی از این شیوه مستند سازی می توان به فیلم بیمارستان[4] ساخته فردریک وایزمن[5]، و فیلم مستند به پشت سر نگاه مکن[6] ساخته ریچارد پنه باکر[7]، اشاره نمود.

شیوه مشارکتی [8](تعاملی): این شیوه بر خلاف سبک مشاهده ای، از ارتباط مستقیم بین فیلمساز و سوژه فیلم، استقبال می کند. فیلمساز نه تنها بر روند فیلمبرداری نظارت می کند، بلکه نظرات خود را نیز در فیلم نشان می دهد. وی دیدگاه خود را بر فیلم و نسبت به وقایع مورد نظر، اعمال می کند. کارگردان دانای کل نیست، بلکه نظرات شخصی خود را بیان می دارد.

شیوه توضیحی[9] : این شیوه بیشتر به عنوان تفسیر کلامی و استدلال منطقی شناخته می شود و در اغلب اوقات، از صدای راوی در اینگونه آثار استفاده می شود. در این شیوه مستند سازی، فرض را بر یک استدلال منطقی قرار می دهند که در پایان به پاسخی درست و شایسته ختم می شود و معمولا معانی و مفاهیم ترجیحی از سوی کارگردان، به بیننده منتقل می شود. غالبا این سبک مستند سازی، در ساخت برنامه های ویژه تلویزیون، اختصاص دارد. مستند های گریرسونی[10]که محصول سال های دهه 30و 40 میلادی و کشور انگلستان هستند، از نمونه های بارز این شیوه از مستند سازی محسوب می شوند.

شیوه بازتابی[11]: این شیوه، به ماهیت ساختاری فیلم مستند می پردازد. شرایط ساخت فیلم را نمایش می دهد و غالبا از حضور خود کارگردان در فیلم و ارایه توضیحاتش در مورد روند تولید فیلم بهره می گیرد. تماشاگر بدین وسیله، از نحوه ساخت فیلم، صداگذاری و تدوین فیلم، آگاهی پیدا می کند. بهترین مثال از این سبک فیلم مستند، مردی با دوربین عکاسی[12] ساخته ژیگا ورتوف[13] می باشد.

شیوه اجرایی[14]: این شیوه به ماهیت ذهنی مستند ساز، و خواندن ذهن مخاطبان و انتظاراتشان از فیلم مستند می پردازد. در این سبک از فیلم سازی، تاکید کارگردان به جای بیان صرف واقعیت، بر تاثیر گذاری احساسی و اجتماعی هرچه بیشتر اثر، می باشد. از اینگونه فیلم های مستند می توان به فیلم مستدل [15]ساخته مایکل مور[16] اشاره کرد.

شیوه شاعرانه: این شیوه، از واقعیت عینی یک موقعیت یا مساله خاص دور می شود، تا حقیقت درونی و باطنی را به چنگ آورد و در این راه از دستکاری شاعرانه رویداد، بهره می گیرد. در این سبک از فیلم سازی مستند، بر ارتباط بصری، هماهنگی و ریتم صداها، لحن و بافت و قابلیت های توصیفی، تاکید می شود. از نمونه های بارز این شیوه می توان به، مردی از آران[17] ساخته رابرت فلاهرتی[18] و المپیا[19]ا ساخته لنی لیفنشتال[20]، اشاره نمود.(Nicholes 2001)

از سوی دیگر گیلیان لیسی[21]، مدیر گروه انیمیشن دانشگاه “NFTS”انگلستان و سازنده انیمیشن مستند ستایش شده "رقص در درون"[22]، انیمیشن مستند را به دسته های زیر تقسیم می کند:

فیلم های خبر رسان، مانند راه رفتن با دایناسورها[23]، مستندی علمی ساخته کانال بی بی سی( تصویر 1)

فیلم های سوژه تصویرگر، مانند ربوده شدگان[24]، اثر پل وستر[25]و محصول 1995(تصویر 2)

فیلم های گفتگو محور یا مصاحبه مدار، مانند داستان جنگ[26]ساخته پیتر لورد[27]و محصول 1989(تصویر3)

فیلم های سوژه روایتگر، مانند انیمیشن گفتگو با هریس[28]، اثر شیلا سوفیان[29] و محصول سال 2001(تصویر 4)

فیلم های نشان دهنده جهان درون، مانند رقص در درون[30]، ساخته گیلیان لیسی و محصول 2004

تقسیم بندی گیلیان لیسی بیشتر بر اساس روایت بنا شده است و به نظرمی رسد که گیلیان لیسی علاقه ای به آثاری که دارای گفتار متن حرفه ای هستند ( مانند آثار علمی و تاریخی) نشان نمی دهد و آنها را جزء بدنه اصلی جریان انیمیشن مستند نمی داند و در مقابل برای صدای واقعی اهمیت زیادی قائل است.( قایم مقامی،1387 )

پل وارد[31] در تقسیم بندی هایش انیمیشن مستند اعم از مستند های صدا محور [32]و مصاحبه با شرکت کنندگان[33]را در دسته بندی آثار تعاملی[34]، قرار داد. وی نه فقط به دلیل طبیعت و سرچشمه صدا محور آنها، بلکه به علت شیوه تولید آنها که شامل موضوعات مستند و واقعیت می باشد، این سبک از انیمیشن را تعاملی محسوب می کند.(Ward, 2005)

دل گادیو[35]ترجیح می دهد که انیمیشن مستند را در دسته بندی بازتابی[36] قرار دهد، به این دلیل که، انیمیشن به خودی خود به عنوان یک شیوه"فرا تفسیری" در زمینه مستند، عمل می کند. او بیان می دارد که با اتخاذ کردن انیمیشن به عنوان یک سبک نمایشی، قطعا توانایی انیمیشن مستند در ارائه واقعیت و در پی آن نمایش حقیقت زیر سوال می رود. از دیدگاه وی، دوربین های فیلمبرداری به تنهایی، قابلیت و توانایی ضبط رخداد ها و موضوعات حقیقی را ندارند.(Delgaudio, 1997)

هم گونار استروم و هم اریک پاتریک، انیمیشن مستند را بخشی از طبقه مستند های نمایشی[37]از دسته بندی نیکولز می دانند. با توجه به دیدگاه نیکولز، مستند های نمایشی بر پیچیدگی شناخت ما بر دنیا با تاکید بر ابعاد ذهنی و عاطفی آن،  تمرکز می کنند. به نظر می رسد که این دسته بندی تنها، به دلیل طبیعت الزاما ذهنی بسیاری از تولیدات انیمیشنی نیست.(Roe.H, 2009)

پاتریک استدلال می کند که، ماهیت انیمیشن در فرآیند تولید آن و مهارت دراجرای آن می باشد. علاوه بر این، زمانی که بیل نیکولز بیان می دارد، دنیایی که با مستند های نمایشی نشان داده شده است اشباع شده از صداهای مهیج و رنگ های تاثیر گذار است که مستمرا به ما یادآوری می کند که جهان چیزی بیشتر از مجموع شواهد دیدنی است که ما از آنها استنتاج می کنیم، مارا به یاد تعاریف متداول در رابطه با انیمیشن می اندازد.(Patrik, 2004)

اطلاق انیمیشن مستند به طبقه مستند های تعاملی از سوی وارد، همانگونه که خود وی نیز تایید می کند، تنها در مورد یک نوع از این اینگونه انیمیشن ها قابل قبول است. تمامی انیمیشن های مستند، حاوی صدای حقیقی نیستند و حتی تعداد مستند های انیمیشنی که در طی یک رابطه تعاملی میان تولید کننده و موضوع شکل گرفته اند، از این نیز کمتر است.(Ward, 2006)

به طور مشابه، در تعریف دل گادیو از انیمیشن مستند بعنوان نمونه ای از دسته مستند های بازتابی، آن دسته از فیلم هایی که قابلیت های مستند های بدون انیمیشن را در نمایش واقعیت به چالش نمی کشند در بر نمی گیرد. علاوه بر این حتی اگر انیمیشن قابلیت هایی دارد که فیلم مستند ازآن بی بهره است، لزوما به این معنا نیست که توانایی های یکدیگر را در نمایش حقیقت زیر سوال می برند.(Delgaudio, 1997)

ممکن است این سوال مطرح شود که تلاش برای اینکه انیمیشن مستند را در یکی از اجزا دسته بندی تولید فیلم مستند نیکولز قرار دهیم، چه سودی دارد؟ هم پل ولز و هم پاتریک گونه شناسی دیگری را مطرح می کنند که شاید برای بحث در مورد این فرم سینمایی مثمرثمرتر باشد. ولز نظریات ریچارد بارسام[38]را در مورد سبک های تولید فیلم مستند بازنگری می کند، و توضیح می دهد که چگونه انیمیشن مستند در این سبک قرار گرفته و توسعه می یابد. به همین منظور وی نظریات بارسام را به "چهار سبک غالب در زمینه انیمیشن"دسته بندی می کند. با دنبال کردن تشابهات در لحن کلی ، موضوعات محوری و نیزساختار و سبک آثار ، ولز سبک غالب مستند های انیمیشنی را به چهار دسته اصلی تحت عناوین، سبک تقلیدی[39]، شیوه ذهنی[40]، سبک وهمی[41]و پست مدرن[42]تقسیم بندی می کند. فیلم های متعلق به سبک تقلیدی، مستقیما بازتابی از ویژگی های قراردادی سبک مستند های بدون انیمیشن را به نمایش در می آورند. بدینسان، ولز ادعا می کند که اینگونه فیلم ها اغلب با هدف تعلیم، آگاهی دادن و هدایت کردن ساخته می شوند. شیوه ذهنی اغلب تفکر عینیت گرایی را با ایجاد تنش میان تصویر و صدا از طریق ترکیب انیمیشن فکاهی و صدای مستند، یا با پرداختن به مسائل مهم اجتماعی از طریق تفکر و بیان شخصی کارگردان انیمیشن، به چالش می کشد. در نهایت اینکه، سبک ذهنی از انیمیشن برای بازسازی واقعیت به صورت محدود و در عین حال مرتبط، استفاده می کند.

سبک وهمی، شیوه تفسیری ذهنیت گرایی در مورد حقیقت و عینیت گرایی را گسترش می دهد. همچنین، با معرفی واقعیت از طریق دریچه انیمیشن فرا واقع گرا[43]، که شباهتی با دنیای واقعی و سبک های رسانه ای ما قبل ندارد، شیوه های متداول نمایشی مستند را به چالش می کشد.

سبک پست مدرن، ویژگی های کلی دیدگاه پست مدرنیسم را اتخاذ می کند، بدین صورت که، به تقلید از آثار ادبی یا صنعتی استادانه اولویت می دهد، صلاحیت و توانمندی عینیت گرایی را مردود می شمارد، و ادعا می کند که جامعه و در پی آن واقعیت، ناقص و متناقض است. ولز اینگونه بیان می دارد که، یکی از اساسی ترین اهداف فیلم مستند، تلاش برای پیوند با مشترکات انسانی و ابعاد اجتماعی حقیقت می باشد. این تلاش از سوی دیدگاه پست مدرن تحلیل رفته است.( Wells, 1997)

پاتریک، مفهوم ساختار[44] را به دسته بندی انیمیشن مستند اضافه می کندو بیان می کند که، در ساخت هر نوع فیلمی ساختار آن به مثابه اسکلت کار محسوب می شود که محتوا بر روی آن قرار می گیرد. او 3 نوع ابتدایی ساختار را پیشنهاد می کند که عبارتند از، ساختار تصویرگر[45]، دارای گفتار متن[46]، ساختار صدا محور[47]. وی بعدها ساختار توسعه یافته[48]که مشابه سبک خیالی ولز اما گسترده تر از آن می باشد را نیز به این تقسیم بندی اضافه کرد. ساختار توسعه یافته پاتریک، شامل طیف وسیعی از رویکرد های ممکن به انیمیشن مستند بدون توجه به مفهوم اولیه، تکنیک، یا زیبایی شناسی است. وی رویکرد مفهومی متفاوتی را به دیدگاه ولز اتخاذ می کند که در این رویکرد، به سهم داستان سرایی فیلم بیش از ارتباط آن با حقیقت، بها داده می شود.