چکیده
تحقیق و پژوهش حاضر به منظور بررسی آموزه های اخلاقی(فضایل)در دو دفتر اوّل و دوّم مثنوی صورت گرفته است.
در تمام جوامع انسان و در همه قرون و اعصار اخلاق به عنوان رکن جامعه محسوب می شود و دارای اهمیت فراوانی است و اهمیت آن ربطی به ادیان و مذاهب و جامعه خاصی ندارد بلکه در تمام طول تاریخ و در تمام ادیان و جوامع فضیلت های اخلاقی را ستایش و رذیلت هی اخلاقی را نکوهش می نماید.
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است.
در این پایان نامه ابتدا به تعریف اخلاق،اهمیت و ضرورت آن،سابقه و پیشینه اخلاق،و روابط آن با علوم دیگر،تقسیم بندی اخلاق از نظر علمای بزرگ و سپس به معرفی آموزه ها و فضایل اخلاقی در مثنوی پرداخته شده است.از نتایج مهم پژوهش حاضر آن است که تقریباً کمترین صفحه ای از مثنوی و معنوی را می توان خواند که در آن به نوعی بایدها و نبایدهای اخلاقی اشاره ننموده باشد و معمولاً یک حکایت را هم چاشنی کار نموده است تا مفهوم به ذهن خواننده بنشیند و در این کار معمولاً از آیات قرآنی و روایات بهره جسته است.
کلید واژه ها:ارزش های اخلاقی،مثنوی،عرفان،مذهب،مولانا
مقدمه
علم اخلاق حاوی مسائل مهم و قابل توجهی است.در تمام جوامع انسانی و در همه قرون و اعصار اخلاق به عنوان رکن جامعه محسوب می شود و دارای اهمیت فراوانی است و اهمیت آن ربطی به ادیان و مذاهب و جامعه خاصی ندارد بلکه در تمام طول تاریخ و در تمام ادیان و جوامع فضایل و آموزه های اخلاقی را ستایش و رذایل اخلاقی را نکوهش کرده اند.
در این تحقیق در فصل اول که کلیات تحقیق می باشد به بیان مسئله ،اهمیت و ضرورت تحقیق ،هدف تحقیق ،پرسش های تحقیق و فرضیه های تحقیق پرداخته است.
در فصل دوم که پیشینه تحقیق است به زندگی و شعر و آثار مولانا ،سابقه تالیفات اخلاقی و کتاب هایی که در زمینه اخلاق و سیر تحول کتب اخلاقی در فرهنگ اسلامی و مهم ترین تالیفات اخلاقی از قبیل احیاء علوم دین ،جامع السعادات و... اشاره شده است.
در فصل سوم به روش تحقیق و ابزار گردآوری اطلاعات و نحوه تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته است.
در فصل چهارم یافته های تحقیق و تجزیه تحلیل آنها بررسی شده به طوری که ابتدا به تعریف علم اخلاق ،موضوع علم اخلاق ،اهمیت و هدف و رابطه علم اخلاق با علوم دیگر همچون دین ،فقه ، فلسفه ،تعلیم و تربیت ،روانشناسی ،طب پرداخته شده است.در مورد ویژگی های نظام اخلاقی و روش های اخلاقی در مصر باستان ،هند باستان ،چین باستان ،ایران باستان و زمان معاصر و همچنین به گونه های اخلاقی و عالی ترین مکاتب اخلاقی و مکتب سعادت و فضیلت و به تفاوت این دو مکتب اشاره شده است.در ادامه به اخلاق نظری و عملی و همینطور اخلاق در مثنوی فضایل و رذایل اخلاقی تعریف فضیلت و رذیلت و بعد اصول چهارگانه اخلاق اشاره شده است.فضایل و آموزه های اخلاقی در مجموعه ورّام و کیمیای سعادت و به شعبه های اخلاقی از دیدگاه خواجه نصیر الدین طوسی و به اخلاق فردی ،اجتماعی ،خانوادگی و دینی از دیدگاه قرآن کریم اشاره شده است و در ادامه اشعار دفتر اوّل و دوّم مثنوی معنوی مولوی مطالعه و فضایل و آموزه های اخلاقی که در اشعار به آنها تاکید شده تفکیک و آیات قرآن کریم و به چند احادیث و روایات که مربوط به آن آموزه اخلاقی در اشعار مثنوی می باشد بررسی شده و اشاره ای هم به رذایل اخلاقی شده است.
و در فصل پنجم هم نتایج و پیشنهادات آورده شده که می توان گفت مبنای مباحث اخلاقی مثنوی معنوی مولوی ریشه در قرآن و احادیث و روایات و اندیشه های عرفانی دارد او در اشعار خود به بسیاری از فضایل و رذایل اخلاقی اشاره نموده و کمتر صفحه ای را می توان یافت که خالی از باید ها و نباید های اخلاقی نباشد که اینها همه الهام گرفته از قرآن و روایات و احادیث است و مولوی جهت فهم این مفاهیم حکایت ها و داستان هایی را چاشنی آن اشعار کرده است.
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1درآمد
علم اخلاق حاوی مسائل مهم و قابل توجهی است که در طول تاریخ در تمام جوامع و ادیان ، فضایل را ستوده اند و رذایل را نکوهش و نهی نموده اند.
آثار علمای اخلاق پر است از طبقه بندی این بایدها و نبایدها و نقش هرکدام در زندگی انسان علاوه بر آیات قرآن کریم بارها و بارها انسان را به این فضیلت دعوت نموده و از رذایل نهی می کند.روایات ائمه معصومین (ع) نیز این موضوع را به کرَات معرفی نموده اند و نقش آنها را در سعادت یا شقاوت انسان بیان نموده اند.
مثنوی هم سرشار از آموزه های اخلاقی است ، کمتر صفحه ای را می توان یافت که خالی از بایدها و نباید ها نباشد و این الهام گرفته از قرآن و روایات است.
پایان نامه حاضر مختصری است از این آموزه ها.
1-2بیان مساله
علم اخلاق به عنوان یکی از مهم ترین علوم دارای طبقه بندی خاصی است که از دو قسمت مهم بایدهامثل صداقت ، وفای به عهد ، اخلاص ، توکل ، رضا ، امانت داری ، صبر و...ونبایدها مانند دروغ، غیبت، پیمان شکنی، اسراف، تمسخر، دزدی و...تشکیل می شود و در اهمیت آن همین بس که آیات و روایات بیانگر این موضوع است.
در این پژوهش ابتدا به تعریف اخلاق ، تاریخچه علم اخلاق ، اهمیت آن ، هدف آن و ویژگی های نظام اخلاقی اسلام و سپس به بحث فضایل و رذایل از نظر نویسندگان مختلف پرداخته شده و سپس با بررسی شعر مثنوی به تعریف فضایل و رذایل اخلاق ، شواهد قرآنی ، احادیث و روایات و شواهد در مثنوی پرداخته شده است.
1-3اهمیت و ضرورت تحقیق
مولانا از ارکان شعر فارسی است و شعرش همواره متضمن رمز و مفاهیمی است که بدون تفکر و تعمق در شعر وی و شناختن واژه های کلیدی هرگز نمی توان به عمق معنی آن پی برد.از طرف دیگر اخلاق و ارزشهای اخلاقی نه تنها در اسلام ، بلکه در تمام مذاهب و ادیان و فرهنگها دارای اهمیت فراوانی است.علاوه برآن که اخلاق از ارکان اسلام می باشد ، عامل پیوند انسان به پروردگار نیز می باشد.
ارزشهای اخلاقی در شعر مولوی جایگاه ویژه ای دارند و شعر وی پیوند ناگسستنی با اخلاق و فضایل و رذایل اخلاقی دارد، انجام این پژوهش می تواند تا حدود زیادی مسائل اخلاقی را بازگو نماید و توجه مخاطبین را به نکته های جالبی جلب نماید.
1-4هدف ها
1-جمع آوری اندیشه های اخلاقی در مثنوی
2-طبقه بندی و تدوین آن ها
3-نشان دادن ریشه های اخلاقی
4-بیان مشابهت های اخلاقی مثنوی و آثار عرفانی و اخلاقی فارسی
1-5پرسش های اصلی تحقیق
یکی از موضوعات اساسی که تمام زندگی بشر در زمینه آن جریان می یابد اخلاق است.اخلاق از چشم اندازهای گوناگون قابل بررسی و تحلیل می باشد.و متفکران مختلف با گرایش های فکری و مذهبی گوناگون در دوره های مختلف تاریخی به شکل های مختلف به آن توجه کرده اند.در این پژوهش تلاش می شود برای سوالات زیر پاسخ مناسب یافت:
1-فضیلت و رذیلت اخلاقی چیست؟
2-اندیشه های اخلاقی مولانا در چه دسته هایی قابل جای دهی است؟
3-ریشه ها و منشاء اندیشه های اخلاقی وی کدامند؟
4-اندیشه های اخلاقی مولانا با عارفان و حکیمان دیگر چه تشابهات و تفاوتهایی دارد؟
5-آیا فضایل اخلاقی مولانا امروزه نیز می تواند کارایی داشته باشد؟
1-6فرضیه های تحقیق
1-مولوی مباحث اخلاقی را به صورت غیر منسجم و در لابلای حکایات گوناگون مطرح کرده است.
2-اندیشه های اخلاقی او ریشه در قرآن حدیث و عرفان اسلامی دارد.
3-احتمالا می توان با توجه به مباحث سه گانه اخلاق در آثار اخلاق اسلامی، اندیشه های اخلاقی مولوی را در سه حوزه:
الف)اخلاق فردی
ب)اخلاق خانوادگی
ج)اخلاق سیاسی و اجتماعی
جای داد.
4-مولوی برای ارزشها و ضد ارزشهای اخلاقی حکایات متعددی آورده است.
5-اخلاق مثنوی بر متابعت سنت و التزام شریعت مبتنی است.
پیشینه تحقیق
1مولوی
نام مولانا محمد ولقب وی جلال الدین است و تمامی مورخان ، از او بدین نام و لقب یاد کرده اند.
مولد مولوی شهر بلخ است و ولادتش در ششم ربیع الاول سنه 604 هجری قمری اتفاق افتاده و علت شهرت او به رومی و مولای روم همان طول اقامت وی در شهر قونیه که اقامتگاه و مدفن اوست، بوده ولیکن خود وی همواره خویش را از مردم خراسان شمرده و اهل شهر خود را دوست می داشته و از یاد آنان غافل نبوده است.
پدر مولانا محمد بن حسین خطیبی که به بهاء ولد معروف شده و او را سلطان العلماء لقب داده اند و پدر او حسین بن احمد خطیبی ، به روایت افلاکی از افضل روزگار و علامه زمان بوده ، بهاء ولد از اکابر صوفیان بود ، خرقه او به احمد غزالی می پیوست خویش را به امر معروف و نهی از منکر معروف ساخته و عده بسیاری را با خود همراه کرده بود و پیوسته مجلس می گفت و نفی مذهب حکمای فلاسفه و غیره می کرد و به متابعت صاحب شریعت و دین آوری ترغیب می نمود.
«بهاء ولد که یگ خطیب بزرگ بلخ و یک واعظ و مدرس پر آوازه شهر بود، از روی دوستی و بزرگی او را«خداوندگار» می خواند.خداوندگار برای او تمام امید ها و آرزوهایش را تجسَم می داد.با آنکه از یک زن دیگر-دختر قاضی شریف-پسری بزرگتر به نام حسین داشت، به این کودک نو رسیده که مادرش مومنه خاتون از خاندان فقیهان و سادات سرخس بود و در خانه، بی بی علوی نام داشت-به چشم دیگری می دید»(زرین کوب،20:1370)
«بهاء ولد به واسطه رنجش خاطر خوارزمشاه در بلخ مجال قرار ندید و ناچار هجرت اختیار کرد.گویند سبب عمده وحشت خوارزمشاه آن بود که بهاء ولد بر سر منبر به حکما و فلاسفه بد می گفت و آنان را مبتدع می خواند.این مساله بر فخر رازی که استاد خوارزمشاه و سر آمد و امام حکمای عهد بود ،این معانی کران می آمد و به دشمنی بهاءولد بر می انگیخت.بهاءولد تن به جلای وطن در داد.وقتی بهاءولد به قصد خروج از قلمرو خوارزمشاه خانه خود را در بلخ رها کرد و با تمام خانواده و با هرچه داشت به آهنگ حج از خراسان عزیمت عراق و حجاز نمود، خداوندگار از جلال الدین محمد، سیزده سال بیشتر نداشت و ظاهرا دوران درس مکتب را تازگی پشت سر گذاشته بود.»(زرین کوب ، 20:1379)
«چون بهاءولد درگذشت، مولانا که در آن هنگام بیست و چهارمین مرحله زندگانی را می پیمود به وصیت پدر یا به خواهش علاءالدین ، بر جای پدر نشست و بساط وعظ بگسترد و شغل فتوی و روایت شریعت به رونق آورد.یک سال تمام دور از طریقت ، مفتی شریعت بود تا برهان الدین محقق ترمذی به او پیوست و پس از طی مقامات از خدمت برهان محقق ، اجازه ارشاد و دستگیری یافت و روزها به شغل تدریس و فتوی ، عمر می گذراند.
تا وقتیکه ناگهان آفتاب عشق و شمس حقیقت ، پرتوی برآن جان افکند و چنان او را تافته و تابناک ساخت که چشمها از نور او خیره گردید.
شمس الدین محمد بن علی ملک داد از مردم تبریز بود و خاندان وی هم اهل تبریز بودند.
پیش از آنکه شمس الدین در افق قونیه و مجلس مولانا نور افشانی کند در شهرها می گشت و به خدمت بزرگان می رسید و گاهی مکتب داری می کرد.
شمس الدین بامداد روز شنبه بیست و ششم جمادی الاخر سنه 642 بقونیه وصول یافت.
مدت اقامت شمس در قونیه تا وقتی که مولانا را منقلب ساخت به تحقیق نپیوسته و چگونگی دیدار وی را با مولانا هم به اختلاف نوشته اند.
Abstract:
The present research is done for studing the moral virtues and wiched acts in the first three books of masnavi.in all human .socities and all eras and centuries , morality has been considered as the base at the society and has been very important , and its importance is not related to any special religion or society , but of course moral rirtues are glorified and moral wicked acts are reproved in all religions and societies during the history.
The research method in this survey is based on analize and explaine.
In this the sis , first morality is described , its importance , emergency , antecedent , its relathion to other siences and its classificathion based on the greet ethic ulemas views are mentioned and after that the moral virtues and wicked acts in masnavi are cited.
On of the most important results of the present is that you can nearly read a bout the moral musts and unmusts in most masnavi pages and anecdonte has usually.been mentioned in order to cause the reader to understand the concept thoroughly and for this quran sings and narratives are usually used.
Key words:moral values-masnavi-religion-molana-theosophy-