فهرست:
پیشگفتار ز
فصل اول: مبادی تحقیق
1-1-تعریف موضوع. 2
1-2- پیشینۀ تحقیق.. 3
1-3- سؤالات پژوهشی.. 6
1-4- روش تحقیق.. 6
فصل دوم: بررسی زندگی و احوال جامی
2-1- زندگانی جامی.. 8
2-2- تحصیلات جامی.. 9
2-3- ویژگیهای اخلاقی جامی.. 10
2-4- سفرهای جامی.. 12
2-5- ازدواج جامی.. 13
2-6- فرزندان جامی.. 13
2-7- محیط جامی.. 14
2-8- اوضاع سیاسی زمان جامی.. 15
2-9- مذهب در دوران جامی.. 17
2-10- مذهب و تصوّف جامی.. 18
2-11- معرفی آثار جامی.. 20
2-12- سبک‌شناسی جامی.. 30
2-13- جایگاه ادبی جامی.. 31
فصل سوم:بررسی علم کلام و معرفی فرقه های کلامی
3-1- علم کلام. 34
3-1-1- تعریف علم کلام. 37
3-1-2- موضوع علم کلام. 39
3-1-3- تاریخچۀ علم کلام. 41
3-1-4- فواید و اهداف علم کلام. 43
3-1-5- کلام و فلسفه. 44
3-2- مکتب‌های کلامی.. 46
3-2-1- قَدَریِه. 47
3-2-2- جَهْمیَه. 48
3-2-3- مُرْجِئَه. 49
3-2-4- جَبْریَه. 51
3-2-5-خَوارِج. 52
3-2-6- مُعْتَزَلَه. 53
3-2-7- اَشاعَرَه 55
3-2-8- ماتُریدیَه. 57
3-2-9- شیعه. 58
3-2-9-1- وجه‌تسمیه و تاریخ پیدایش... 59
3-2-9-2- فرقه های شیعه. 59
3-2-9-2-1- زیدیّه. 60
3-2-9-2-2- اسماعیلیّه. 60
3-2-9-2-3- امامیّه اثنا عشری.. 61
فصل چهارم: بررسی اندیشههای کلامی در دیوان جامی
4-1- توحید. 64
4-1-1- مراحل توحید. 66
4-1-2- توحید در علم کلام. 69
4-1-3- توحید در نگاه عرفا 69
4-1-4- توحید در دیوان جامی.. 70
4-1-4-1- جامی و توحید در ذات.. 71
4-1-4-2- جامی و توحید عملی.. 74
4-1-4-3- جامی و توحید افعالی.. 76
4-2- جبر و اختیار 79
4-2-1- دیدگاه متکلّمان در باب جبر و اختیار 81
4-2-2- دیدگاه جامی در باب جبر و اختیار 82
4-3- صفات خداوند. 88
4-3-1- تعریف صفت.. 88
4-3-2- تقسیمبندی صفات.. 89
4-3-3- صفات الهی از دیدگاه متکلّمان. 89
4-3-3-1- دیدگاه معتزله. 90
4-3-3-2- دیدگاه اشاعره 90
4-3-3-3- دیدگاه ماتریدیان. 90
4-3-3-4- دیدگاه شیعه امامیه. 91
4-3-3-5- دیدگاه عرفا 91
4-3-4- جامی و صفات باری‌تعالی.. 92
4-3-4-1- صفات ثبوتیه. 94
4-4- حادث و قدیم. 95
4-4-1- حادث و قدیم در لغت و اصطلاح. 96
4-4-2- جامی و مسألۀ حادث و قدیم. 97
4-5- صفات سلبیه. 102
4-5-1- رؤیت.. 103
4-5-1-1- رؤیت در لغت (کلام) 103
4-5-1-2- رؤیت در قرآن. 104
4-5-1-3- اشاعره 105
4-5-1-4- معتزله. 106
4-5-1-5- ماتریدیه. 106
4-5-1-6- مرجئه. 106
4-5-1-7- شیعه. 107
4-5-1-8- رؤیت در دیدگاه عرفا 107
4-5-1-9- رؤیت از دیدگاه جامی.. 107
4-6- جوهر و عرض... 111
4-6-1- جوهر و عرض در لغت.. 111
4-6-2- جوهر و عرض از دیدگاه فلاسفه. 111
4-6-3- جوهر و عرض از دیدگاه متکلّمان. 112
4-6-4- جوهر و عرض در نگاه عرفا 113
4-6-5- دیدگاه جامی در باب جوهر و عرض بودن خداوند. 114
4-7- لطف الهی.. 116
4-8- اسم. 119
4-8-1- دیدگاه متکلّمان در باب توقیفیت اسماء الهی.. 120
4-8-2- دیدگاه جامی در باب اسماء الهی.. 121
4-9- شناخت ذات خدا 123
4-9-1- راههای شناخت خداوند. 124
4-9-2- شناخت خدا از دیدگاه متکلّمان. 125
4-9-3- جامی و شناخت خداوند. 125
4-10- شفاعت.. 129
4-10-1- شفاعت در قرآن. 129
4-10-2- شفاعت از دیدگاه فرق کلامی.. 130
4-10-3- دیدگاه جامی در باب شفاعت.. 131
4-11- توکّل. 135
4-11-1- توکّل در قرآن. 135
4-11-2- فرق کلامی و مسألۀ توکّل. 136
4-11-3- نگرش جامی در باب توکّل. 137
4-12- قضا و قدر 141
4-12-1- قضا و قدر در قرآن. 141
4-12-2- قضا و قدر در دیدگاه فرق کلامی.. 142
4-12-3- دیدگاه جامی در باب قضا و قدر 143
4-13- توبه. 148
4-13-1- توبه در دیوان جامی.. 150
4-14- وعد و وعید. 154
4-14-1- وعد و وعید در قرآن. 155
4-14-2- وعد و وعید از دیدگاه فرق کلامی.. 155
4-14-3- دیدگاه جامی در باب وعد و وعید. 157
4-15- نبوّت.. 161
4-15-1- دیدگاه متکلّمان در باب نبوّت.. 163
4-15-2- جامی و مسألۀ نبوّت.. 164
4-16- امامت.. 175
4-17- معاد. 178
4-17-1- جامی و مسألۀ معاد. 180
فصل پنجم: نتیجه گیری
پیوست.. 200
منابع و مآخذ. 222
منبع:
قرآن مجید.
نهجالبلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ سوم، قم، انتشارات مشرقین، 1379.
آل یاسین، محمّدحسن ، أصول دین، قم، مؤسسه آل یاسین،1413 ه. ق.
آمدی، سیف الدّین، أبکارالأفکار فی اصول الدّین، قاهره، دارالکتب، 1423ه.ق.
ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی، التوحید، قم، مؤسسۀ نشرالاسلامی، 1398ه.ق.
، اسرارالتوحید، ترجمه محمدعلی اردکانی، تهران، انتشارات الاسلامیه، بی تا.
، الإعتقادات،چاپ دوم، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1414ه،ق.
ابن خلدون، عبدالرّحمن، مقدمه ابن خلدون، بیروت، دارالکتاب العربی، 1432 ه.ق.
ابن منظور، محمّد بن مکرّم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ه.ق.
احسانبخش، صادق، خوارج و علل پیدایش آنان، رشت، جاوید، 1370.
اِربِلی، بهاءالدّین، کشفالغمه ، ترجمۀ علی بن حسین زوارهای، چاپ سوم، تهران، انتشارات اسلامیه، 1382.
اسفراینى، ملا اسماعیل، أنوار العرفان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383.
اشعری، ابوالحسن مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلیّن، ترجمه محسن مؤیدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363.
افصح زاد، اعلاخان، نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، 1378.
، مقدمه دیوان جامی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.
ایجی، میرسیّد شریف، شرح المواقف فی علم الکلام، قم، چاپ افست، 1325 ه.ق.
باقلانی، ابوبکر، اعجازالقرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه ، 1421 ه.ق.
برنجکار، رضا، آشنایی با علوم اسلامی، تهران، انتشارات سمت، 1378.
بغدادی، ابومنصور، الفرق بین الفرق، به اهتمام محمّدجواد مشکور، چاپ سوم، تهران، انتشارات اشراقی، 1385.
بغدادی، محمّد (شیخ مفید)، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ه .ق.
بهار، محمّد تقی، سبک‌شناسی، چاپ نهم، تهران، انتشارات مجید، 1376.
پژوهشکدۀ تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، چاپ دوم، قم، انتشارات زمزم هدایت، 1386.
تبریزی، شمسالدّین محمّد، مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیق محمّدعلی موّحد، چاپ دوم، تهران، انتشارات خوارزمی، 1377.
تفتازانی، سعدالدّین، شرح العقائدالنسفیه ، مکتبه الکلیات الأزهریه ، قاهره، 1407ه.ق.
، شرح المقاصد، قم، افست، 1409ه.ق.
توحیدی پور، مهدی، مقدمه نفحات الأنس من حضرات القدس، تألیف عبدالرّحمن جامی، تهران، کتابفروشی سعدی، 1336.
جامی، عبدالرّحمن، اربعین جامی(چهل حدیث)، مقدمه و تصحیح کاظم مدیرشانهچی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1363.
، اشعه اللمعات، به تصحیح و مقابله حامد ربانی، تهران، انتشارات گنجینه، بیتا.
، بهارستان و رسائل جامی، مقدمه و تصحیح اعلا خان افصح زاد و همکاران، تهران، نشر میراث مکتوب، 1379.
، حلیه حلل یا رساله کبیر، به اهتمام نجیب مایل هروی، مشهد، نوید، 1361.
جامی، عبدالرّحمن، الدره الفاخره فی تحقیق مذاهب الصوفیه و المتکلّمین و الحکماءِالمتقدمین، به کوشش نیکو لاهیر و علی موسوی بهبهانی، تهران، انتشارات مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مکگیل، 1358.
جامی، عبدالرّحمن ، دیوان جامی، مقدمه و تصحیح محمّد روشن، تهران، انتشارات نگاه، 1380.
، سه رساله درتصوّف(شرح رباعیات در وحدت وجود)، بامقدمۀ ایرج افشار، تهران، کتابخانه منوچهری، بی تا.
، شرح رباعیات، مقدمه مایل هروی، بی جا، انتشارات انجمن جامی، بی تا.
، شواهدالنبوه ، به کوشش حسن امین، قم، طیب، 1379.
، الفوائدالضیائیه فی حل مشکلات الکافیه، به کوشش محمدعلی تبریزی، تبریز، بیتا.
، لوایح در عرفان و تصوّف، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، چاپ نیلوفر، اسفند 2536(=1356ه،ش).
، مثنوی هفت‌اورنگ، تصحیح و مقدمه مرتضی گیلانی، تهران، انتشارات سعدی، 1368.
جرجانی، ضیاءالدّین، رسائل فارسی جرجانی، تهران، میراث مکتوب، 1375.
جلالی، لطفالله ، تاریخ و عقاید ماتریدیه، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1386.
جوینى، عبدالملک، الإرشاد إلى قواطع الأدله فی أول الاعتقاد، بیروت، دار الکتب العلمیه ،1416 ه.ق.
چیتیک، ویلیام، مقدمه نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، اثر عبدالرّحمن جامی، پیشگفتار سید جلال الدّین آشتیانی، تهران، انتشارات انجمن فلسفه ایران، 1398 ه.ق.
حسینى تهرانى، سیّد محمّدحسین، معادشناسی، مشهد، نور ملکوت قرآن،1423 ه، ق.
حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ عرفان و عارفان ایرانی، چاپ 3، تهران، انتشارات کومش، 1375.
حکمت، علیاصغر، جامی، تهران، انتشارات توس، 1363.
حلبی، علی اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، چاپ دوم، تهران، انتشارات اساطیر، 1376.
حلی، ابومنصور جمالالدّین، نهج الحق و کشف الصدق، ترجمۀ علیرضا کهنسال، مشهد، انتشارات عاشورا، 1379.
حمزئیان، عظیم، تطبیق فلسفه و کلام در اثبات اصول دین، سمنان، انتشارات دانشگاه سمنان، 1381.
حنفى ماتریدى، ابوالثناء، التمهید لقواعد التوحید، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1995 م.
خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران انتشارات صبا،1370.
رازی، فخرالدّین، شرح أسماءالحسنی، قاهره، مکتبه الکلیات الأزهریه ، 1406ه،ق.
ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، انتشارات دارالفکر، 1378.
رضی، هاشم، مقدمه دیوان کامل عبدالرّحمن جامی، تهران انتشارات پیروز، بی تا.
ری شهری، محمّد، مبانی خداشناسی، قم، انتشارات دارالحدیث، 1375.
زرینکوب، عبدالحسین، با کاروان حلّه، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات علمی، 1382.
، دنباله جستجو در تصوّف ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362.
سبحانی، جعفر، راهنمای حقیقت، چاپ پنجم، تهران، نشر مشعر، 1387.
سجّادی، جعفر ، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، کتابخانه طهوری، 1370.
، فرهنگ معارف اسلامی، چاپ سوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1373.
سعیدی، گلبابا، فرهنگ جامع اصطلاحات و تعبیرات عرفانی ابن عربی، تهران، انتشارات زوّار، 1387.
سلطان، منیر، إعجاز القرآن بین المعتزله و الأشاعره، چاپ سوم، اسکندریه، منشاه المعارف، 1986 م.
شبستری، محمود، گلشن راز، به اهتمام کاظم دزفولیان، چاپ دوم، تهران، انتشارات طلایه، 1389.
شعرانی، ابوالحسن، شرح فارسی تجرید الاعتقاد، تهران، انتشارات الاسلامیه، بی تا.
شمیسا، سیروس، سبک شناسی نثر، چاپ دوم، تهران، نشر میترا، 1377.
، سبک‌شناسی (1) نظم، چاپ 12، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1382.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، توضیح الملل، ترجمه محمدرضا جلالی نائینی، چاپ سوم، بیجا، انتشارات اقبال، 1362.
شیخ‌الاسلامی، اسعد، تحقیقی در مسائل کلامی، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363.
صفا، ذبیحالله، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ سیزدهم، تهران انتشارات فردوس، 1372.
، گنج سخن، چاپ دهم، تهران، انتشارات ققنوس، 1374.
ضیاء نور، فضل الله، وحدت وجود، مقدمه دکتر محمّدباقر کتابی، تهران، انتشارات زوّار، 1369.
طارمی ، حسن، دایره المعارف جهان نوین اسلام، تهران، نشر کنگره، 1381.
طباطبایی، محمّدحسین، الرسائل التوحیدیه ، بیروت، مؤسسه النعمان، 1419ه.ق.
، تفسیر المیزان، چاپ ششم، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1376.
طوسی، نصیرالدّین، اساس الاقتباس، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
طیب، عبدالحسین، کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، چاپ چهارم، تهران، کتابفروشی اسلام، 1363.
عفیفی، ابوالعلا، شرحی بر فصوص الحکم، ترجمه دکتر نصرالله حکمت، تهران، انتشارات الهام، 1380.
فاضل، محمود، معتزله، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362.
فشارکی، محمّد، عروض سیفی و قافیه جامی، به تصحیح ایپ بلاخمان، تهران انتشارات دانشگاه تهران، 1372.
فضائی، یوسف، تحقیق در تاریخ و فلسفۀ مذاهب اهل سنت و فرقه اسماعیلیه، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1354.
قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه ، 1353.
کاشانی، عزّالدّین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح عفت کرباسی، تهران انتشارات زوّار، 1382.
الکلینی الرازی، ابوجعفرمحمّد، الاصول من الکافی، چاپ پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیّه ، 1363.
لاهیجی، فیّاض، گوهر مراد، تهران، نشرسایه،1383.
ماتریدى، ابو منصور، التوحید، بیروت، دار الکتب العلمیه ، 1427 ه.ق.
مازندرانی، الملاصالح، شرح أصول کافی، با تعلیقات محقق شعرانى و تصحیح على اکبر غفارى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388ه،ق.
مایل هروی، نجیب، شیخ عبدالّرحمن جامی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1377.
مبلّغ، محمّد اسماعیل، جامی و ابن عربی، تهران، انتشارات انجمن جامی، 1343.
مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1362.
محمّدی، علی، شرح کشفالمراد، چاپ چهارم، قم، انتشارات دارالفکر، 1378.
مروارید، حسنعلی، تنبیهات حول المبدأ و المعاد، چاپ دوم، مشهد آستان قدس رضوی،1418 ه، ق.
مشکور، محمّدجواد، تاریخ شیعه و فرقههای اسلام، چاپ ششم، تهران، انتشارات اشراقی، 1379.
، فرهنگ فرق اسلامى، چاپ دوم، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1372.
مصاحب، غلامحسین، دایره المعارف فارسی، تهران، انتشارات فرانکلین، 1356.
مصطفوی، حسن و فاضل مقداد، توضیح و تکمیل شرح باب حادی عشر تألیف علامه حلّی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1370.
مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا، 1358.
، نبوّت، تهران، انتشارات صدرا، 1373.
معروف الحسنی، هاشم، شیعه در برابر معتزله و اشاعره، ترجمه سید محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، آستان قدس رضوی، 1371.
مفتی، حمید، قاموس البحرین، تهران، میراث مکتوب، 1374.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ 17، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1376.
موریسن، جرج، تاریخ ادبیات ایران از آغاز تا امروز، تهران، انتشارات گستره، 1380.
مولوی، جلالالدّین محمّد، مثنوی معنوی، به کوشش مهدی آذریزدی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات پژوهش، 1384.
نعمانی، شبلی، تاریخ علم کلام، ترجمه سیّدمحمّد تقی فخرداعی، تهران، انتشارات اساطیر، 1386.
نیشابوری، عطار، الهی نامه، تصحیح و مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات علمی، 1387.
ولی کرمانی، نعمتالله، رسائل، به کوشش جواد نور بخش کرمانی، تهران، چاپخانه فردوسی، 1342.
هدایت، رضا قلی خان، تذکره ریاض العارفین، به کوشش مهر علی گرگانی، بیجا، انتشارات کتابفروشی محمودی، بیتا.
همایی، جلال الدّین، مقدمه مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه اثر عز الدّین محمود کاشانی، چاپ دوم، انتشارات کتابخانه سنایی، بیتا.
همدانی، قاضی عبدالجبّار، شرح اصول خمسه، بیروت، دارإحیاءالتراث العربی، 1422ه.ق.
یوسفی، غلامحسین، چشمه روشن، چاپ نهم، تهران، انتشارات علمی، 1379.
مقالات
دادبه، اصغر، «جامی»، مندرج در دایره المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، چاپ دوم، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1392، ج17، صص496-514.
و علی رفیعی، «توکّل»، مندرج در دایره المعارف تشیّع، ج5، 1375، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی و همکاران، تهران نشر سعید محبّی، صص153-155.
زنجانی، محمّدکریم، «رؤیت» مندرج در دایره المعارف تشیّع، به کوشش احمد صدر حاج سید جوادی، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1379، ج 8، صص 407-409.
سیّد عرب، حسن، «کلام»، مندرج در دایره المعارف تشیّع، زیر نظر احمد حاج سید جوادی و همکاران، تهران، انتشارات حکمت، 1390، ج 14، صص142-144.
مجتهد شبستری، محمّد، «توحید در علم کلام»، مندرج در دایره المعارف بزرگ اسلامی،، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387، ج 16، صص316-323.
محمّدزاده، مرضیه، «کلام»، مندرج در دایره المعارف تشیّع، زیر نظر احمد حاج سید جوادی و همکاران، تهران، انتشارات حکمت،1390، ج 14 صص144-149.
موحد، صمد، «جوهر»، مندرج در: دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 18، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1389، صص 739-746.
پایان نامه
فرخی، محدثه، بررسی آرای کلامی در مثنوی هفت اورنگ، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ناصر نیکو بخت، دانشگاه تربیت مدرّس، 1387.
منصوری، مهدی، تحلیل و بررسی مفاهیم عرفانی در طبقاتالصوفیّه، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی مهدی ملک ثابت، دانشگاه یزد، 1393.