پایان نامه تحلیل تطبیقی نمایش نامه فاوست اثر گوته و داستان شیخ صنعان به روایت عطار

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A )

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

چکیده پایان نامه (شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده):

سال های 1330-1300 با رویکردی جامعه شناختی است. هدف از این تحقیق، شناخت سائل اجتماعی ایران از طریق نقد و بررسی رمان­های اجتماعی، همچنین شناخت اندیشه ها، گرایش­های فکری رمان نویسان و چگونگی ترویج رمان نویسی به سبک نوین در ایران است. تاثیر شرایط اجتماعی- سیاسی در خلق آثار ادبی در تاریخ مورد بررسی، نشر و گسترش ادبیات مشروطه مقارن با وقوع جنگ جانی اول و شرایط جهانی، همچنین اشاعه فرهنگ به همراه آن ادبیات غرب و به دنبال آن جنگ جهانی دوم و رشد مدرنیسم و رسوخ آن به کشورهای جهان سوم از جمله ایران، منجر شد که رمان نویسان ایرانی به همان سبک و سیاق رمان نویسان غربی آثاری را خلق کنند که به بیان مسایل اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، اقتصادی جامعه ایران پرداخته شده است.

از میان رمان های دوره مذکور، پنج رمان از پنج نویسنده شامل : 1- تهران مخوف نوشته مرتضی مشتق کاظمی، 2- در تلاش معاش نوشته محمد مسعود، 3- حاجی آقا نوشته صادق هدایت، 4- قلتشن دیوان نوشته محمد علی جمال زاده، 5- اسرار شب نوشته عباس خلیلی، انتخاب و با روش تحلیل محتوی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. اگر چه چارچوب نظری اصل، مورد استفاده برای تحلیل، نظریه های جورج لوکاچ و لوسین گلدمن است. اما به دلیل محتوالی متون مورد  بررسی و بیان موضوعات اجتماعی متعدد، از آراء و اندیشه سایر متفکرین اجتماعی که با متن مرتبط بودند استفاده گردید. لذا چارچوب نظری و ترکیبی در تحقیق حاضر لحاظ گردید.

رمان های مذکور به لحاظ فضای اجتماعی و موضوع داستان کاملاً ایرانی بوده و در محیط اجتماعی ایران بخصوص در تهران ساختار بندی شده اند. با مطالعه و تحلیل متن خواننده متوجه می شود که ایران به عنوان یک کشور جهان سوم سنتی  بعد از نهضت مشروطه در مسیر مدرنیسم حرکت می کند و برنامه های توسعه، ایران را به سمت نوسازی به سبک غربی سوق میدهد. اما به لحاظ فرهنگی و سنتی بودن جامعه وساختار پاتریمونیال حکومت های موجود (حکومت های سلطانی) یک چهره دوگانه ای در ساختار اجتماعی سیاسی و فرهنگی – اجتماعی کشور شکل گرفته و گونه ای از شبه مدرنیسم وشبه دموکراسسی درایران مستقر گردیده بود. مشکلات اقتصادی – فقر فرهنگی و بی سوادی، فقر اقتصادی ، گرسنگی رمان های مورد بررسی رمان نویسان اولیه به آنها پرداخته اند. در این راستا فرضیات محقق هم به اثبات رسیده و رمان های اجتماعی اولیه مملو از مسائل اجتماعی ایران بودند.

چکیده:

     هدف پژوهش حاضر تحلیل تطبیقی نمایش‌نامه فاوست اثر گوته و داستان شیخ صنعان به روایت عطار است.  در این پژوهش بعد از طرح کلیات پژوهش، مبانی نظری تحقیق شامل؛ تعریف ادبیات تطبیقی، تاریخچه و زمینه‌های پیدایش، مکاتب ادبیات تطبیقی و پیشینه ادبیات تطبیقی در ایران تبیین شده است و در ادامه پژوهشگر به تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق پرداخته است. در این قسمت بعد از ذکر مقدمه‌ای مفصل درباره دو اثر و نویسندگان آنها، اندیشه، جهان‌بینی و آثار دو نویسنده و ریشه‌ها و زمینه‌های پیدایش دو اثر بررسی شده است و در ادامه پژوهشگر با مقایسه و تطبیق دو اثر از جنبه‌های ساختاری و محتوایی، به این نتیجه رسیده است که دو اثر مورد مقایسه به رغم دارا بودن زمینه‌های تاریخی و فرهنگی متفاوت، به دلیل دارا بودن زمینه‌های مشترک فکری، ذوقی و عاطفی نویسندگانشان، قابلیت مقایسه و انطباق دارند و می‌توان، هم از نظر ساختاری و هم از لحاظ محتوا و درون‌مایه مشابهت‌های درخور توجهی میان آنها مشاهده نمود. از آنجا که گناه، عشق، زن و مرگ، موضوعاتی فرافرهنگی‌اند و موضوعاتی نیستند که در انحصار قوم و ملت و فرهنگی خاص باشند، وسوسه ناگزیر این تحقیق، بررسی این قبیل مفاهیم در دیدگاه دو انسان شرقی و غربی و پی بردن به شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود میان آنها بوده است.

کلید واژه‌ها: ادبیات تطبیقی، ادبیات عرفانی، ادبیات رمانتیک، خداوند، عشق، گناه.

مقدمه:

     ادبیات تطبیقی رویکردی نسبتاً جدید در دنیای ادبیات است که به کشف زمینه‌های همدلی و هم‌اندیشی آفرینندگان آثار ادبی و هنری سرزمین‌های مختلف کمک می‌کند. رویکرد دیدگاه‌های مختلف ادبیات تطبیقی هرچه که باشد، نتیجه کار یکسان است و آن نزدیکی ملل و اقوام گوناگون و تفاهم ادبی و فرهنگی آنها خواهد بود. در این پایان‌نامه که با هدف تحلیل تطبیقی فاوست[1] گوته و داستان شیخ صنعان به روایت عطار فراهم آمده است، این موضوع؛ یعنی پی بردن به اشتراکات ذوقی و فکری و عاطفی پدید‌آورندگان این دو اثر، همواره محل تأمل و توجه بوده است. همچنین تطبیق این دو اثر از این نظر که هر دو از آثار برجسته تاریخ ادبیات جهان و نیز از شاهکارهای برجسته دو ملت هستند، پیوسته اهمیتی برجسته داشته است.

     داستان شیخ صنعان یکی از دل‌انگیزترین داستان‌های عاشقانه ادبیات فارسی است. این داستان بلندترین منظومه منطق‌الطیر عطار نیشابوری است. اهمیت این داستان سبب شده است که همیشه مورد توجه نویسندگان ادب‌پژوه باشد. این منظومه ماجرای شیخی است که گرفتار عشق بانوی ترسایی می‌شود و در پی آن، همه اعتبار و احترامی را که طی سالیان دراز به دست آورده است، از کف می‌دهد. آنچه این منظومه را از نمونه‌های همگون متمایز می‌کند، ویژگی‌های منحصر به فرد آن، از حیث ساختار  بیرونی و همچنین از نظر مضمون و محتواست. داستان فاوست نیز در میان نمونه‌های مشابه خود دارای برجستگی ویژه‌ای است. سرگذشت فاوست، سرنوشت مردی است که عمر خود را بر سر کسب دانش و راهیابی به حقیقت نهاده؛ ولیکن با سپری کردن سالیان، با دستانی تهی و جانی به آرامش نرسیده، افسرده‌تر از همیشه بر جای مانده است. بنابراین نمونه‌های مورد بررسی در این پایان‌نامه، ضمن این‌که به دلیل دارا بودن پاره‌ای مشابهت‌ها، قابلیت انطباق و بررسی دارند، به دلیل دارا بودن مفاهیم برجسته انسانی نیز اهمیتی ویژه می‌یابند. این دو اثر نیز همچون بسیاری دیگر از آثار ادبی با هدفی مشخص به نگارش درآمده‌اند. این هدف هرچه که باشد، خواه دینی و اخلاقی، و خواه فرهنگی و اجتماعی، بیان‌کننده مهم‌ترین و عالی‌ترین تجربه‌های حیات روحی و معنوی پدیدآورندگانشان و نیز بازتاب عمیق‌ترین دغدغه‌های بشری هستند و همین مسأله سبب می‌شود مرز زمان و مکان را درنوردند و با عبور از مسیر پر فراز و نشیب تاریخ و با شکستن مرزهای مکان و زمان به دغدغه‌های مشترک آدمیان در پس قرون و اعصار تبدیل شوند.

     این مسائل بر روی هم سبب گردید که از میان خیل کثیری از آثار ادبی جهان، این دو اثر به عنوان نمونه برجسته آثاری که به دلیل دارا بودن اشتراکات فکری و ذوقی و عاطفی پدیدآورندگانشان،  مشابهت‌هایی دارند، مورد مقایسه قرار گیرند. آنچه در این مقایسه بیش از هر چیز حائز اهمیت است، درک روح مشترکی است که بر این دو متن ادبی سایه افکنده است؛ و از همین روست که با وجود زمینه‌های تاریخی و فرهنگی متفاوتی که این آثار در بستر آنها شکل گرفته است، باز هم می‌توان آنها را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داد. همین روح مشترک است که سبب می‌شود، به رغم تفاوت‌های اخلاقی و مذهبی و نیز تفاوت در اندیشه و جهان‌بینی گوته و عطار، مشابهت‌های عمیقی را بین آثارشان جست‌و‌جو کنیم. البته نباید در این میان آشنایی گوته با ادبیات مشرق زمین، خاصه ادبیات فارسی را نادیده گرفت؛ چراکه این آشنایی نیز به نوبه خود در شکل‌گیری مفاهیم و مضامین مشترک بی‌تأثیر نبوده است. هرچند هیچ سندی و مدرکی که دال بر آشنایی گوته با عطار باشد، وجود ندارد، اما بی‌تردید گوته با روح عرفانی آثار ادبی فارسی به واسطه شاعران دیگری چون سعدی و حافظ آشنا بوده و این آشنایی می‌توانسته موجب پدید آمدن مضامینی مشترک در آثار او با مضامین ادبی فارسی گردد. پژوهش حاضر که در صدد کشف این مشابهت‌هاست، با تکیه بر نظریه مکتب آمریکایی، که در تطبیق آثار ادبی به دنبال یافتن مشابهت‌هایی عمیق‌تر از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی است، سعی در بیان  برخی از مهم‌ترین و عمیق‌ترین اشتراکات موجود میان این دو اثر سترگ و ارزنده، دارد.

فصل اول:

 کلیات پژوهش

1-1 بیان مسأله

     ادبیات تطبیقی یکی از شاخه‌های مهم مطالعات ادبی در عصر حاضر است که طیّ آن متون ادبی متعلق به زبان‌های مختلف، در مقایسه با یکدیگر مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند. موضوع این تحقیق که در چهارچوب ادبیات تطبیقی قرار دارد، تحلیل تطبیقی داستان شیخ صنعان از کتاب منطق‌الطّیر عطار نیشابوری و نمایشنامه معروف فاوست[2] اثر گوته، شاعر شهیر آلمانی، است.

     داستان شیخ صنعان، ظاهراً قصه‌ای قدیمی است که روایت‌های مختلفی از آن وجود دارد. در منطق‌الطّیر عطار، این داستان در چهارچوب و افق دیدگاه عرفانی عطار روایت شده و در پرتو همین دیدگاه نیز قابل تفسیر و تأویل است. این داستان، حکایت سرگذشت شیخی زاهد و سرشناس است که از قضا به عشق دختری ترسا گرفتار می‌شود و دین و ایمان خود را در این راه بر باد می‌دهد؛ اما سرانجام با دعای مریدان و عنایت خدا و پیامبر اکرم (ص)، نجات می‌یابد.

      افسانه فاوست نیز داستانی قدیمی در فرهنگ اروپایی بوده و نویسندگانی چون کریستوفر مارلو[3] نیز پیش از گوته آن را روایت کرده‌اند. به گواه منتقدان، فاوست گوته، روایت خاص وی از این افسانه است و باید در چهارچوب نگاه رمانتیک[4] و کمابیش عارفانه گوته درک و تفسیر شود. این داستان، حکایت پیری عالم و وارسته است که از زندگی زاهدانه و عالمانه خویش ملول شده و  با شیطان پیمانی می‌بندد؛ وی در ازای دادن روح خود به شیطان، از عمری دوباره، توأم با لذایذ و تنعمات دنیوی، برخوردار می‌شود. زندگی جدید فاوست در گناه و هوسرانی سپری می‌شود، اما در نهایت با کاری نیک در پایان عمر و شفاعت مریم مقدس، روح او از چنگال شیطان نجات می‌یابد و رستگار می‌شود.

     به دلیل نوعی همگونی و همانندی که در مضمون کلّی این دو متن دیده می‌شود، به نظر می‌رسد که بررسی تطبیقی آنها سودمند واقع شود. همچنین از آنجا که مفاهیمی چون گناه، عشق، کمال‌گرایی، زن و مرگ موضوعاتی فرافرهنگی‌اند و در انحصار قوم و ملت خاصی نیستند، دست‌یابی به دیدگاه‌های انسان شرقی و غربی نسبت به این امور، انگیزه اصلی این پژوهش بوده است؛ بنابراین پرسش اصلی و محوری تحقیق این است که به طور دقیق چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان این دو داستان وجود دارد؟

1-2 اهمیت تحقیق

     مطالعات و تحقیق‌های تطبیقی در حوزه ادبیات در دنیای معاصر، از اهمیت زیادی برخوردار است. از طریق تحلیل و بررسی تطبیقی متون ادبی می‌توان ظرفیت‌ها و امکانات نهفته آنها را بیشتر شناخت و ویژگی‌ها و صفات یک ادبیات یا فرهنگ را در سنجش با ادبیات و فرهنگی دیگر تحلیل کرد. نگاهی اجمالی به سابقه ادبیات تطبیقی در ایران حاکی از آن است که این رشته هیچ‌گاه به صورت گروه دانشگاهی مستقلی وجود نداشته، هیچ انجمن علمی به این نام در ایران شکل نگرفته و هیچ مجله تخصصی در این زمینه منتشر نشده است. به عبارت دیگر، هیچ‌گاه این سه شرط اساسی (گروه دانشگاهی مستقل، انجمن علمی، و نشریه تخصصی) که معرف و پشتوانه دوام و گسترش و پیشرفت هر رشته‌ای است، برای ادبیات تطبیقی در ایران فراهم نیامده است. در نتیجه تلاش اندک شمار پژوهشگران این رشته راه به جایی نبرده و ادبیات تطبیقی، به رغم پشتوانه سترگ فرهنگ و ادب فارسی، همچنان در فضای دانشگاهی در محاق مانده است. همین مسأله کافی است که ضرورت پژوهش‌ها و مطالعات مربوط به ادبیات تطبیقی صدچندان شود؛ تا شاید از این طریق اندکی از کمبودهای موجود در حوزه‌های مطالعاتی این رشته جبران گردد.

     موضوع این تحقیق نیز بررسی داستانی از ادبیات فارسی و مقایسه آن با متنی متعلق به ادبیات اروپایی است. از آنجا که داستان شیخ صنعان طبق روایت عطار، به حوزه ادبیات عرفانی ما مربوط می‌شود و فاوست گوته نیز در قلمرو ادبیات رمانتیک قرار دارد، با توجه به شباهت‌های اساسی میان این دو سنت ادبی، به نظر می‌رسد که بررسی تطبیقی این دو متن دارای توجیه و پشتوانه علمی مناسبی باشد و به نتایج جالبی در این مورد منجر شود.

1-3 اهداف تحقیق

     هدف کلی این تحقیق مقایسه میان دو متن از ادبیات فارسی و آلمانی و کشف و تبیین همانندی‌ها و ناهمانندی‌های آنهاست. در راستای این هدف کلی می‌توان به اهداف جزئی ذیل توجه داشت: 

1. بررسی و تحلیل دقیق‌ داستان شیخ صنعان به منظور دست یافتن به درکی کامل‌تر و بهتر از آن. 

2. ارائه تحلیلی جامع از داستان فاوست به روایت گوته. 

3. کشف ظرفیت‌های مغفول هر دو متن از خلال بررسی  تطبیقی آنها. 

4. ترسیم دورنمایی کلّی برای مقایسۀ ادبیات عرفانی ایران و ادبیات رمانتیک آلمان ار رهگذر تحلیل تطبیقی این دو متن.

1-4- سؤالات تحقیق

  سؤالاتی که این تحقیق در پی پاسخ دادن به آنهاست، از این جمله‌اند:

 1. چه شباهت‌هایی میان داستان شیخ صنعان عطار و فاوست گوته، چه به لحاظ مضمون و طرح کلی و چه از نظر مسائل جزئی‌تر، وجود دارد؟ 

  2. چه تفاوت‌هایی میان این دو متن دیده می‌شود؟

  3. آیا شباهت‌های این دو اثر نشانه زمینه‌ای مشترک یا مشابه میان آنهاست؟

1-5- فرضیه‌های تحقیق

     فرضیاتی که در طول این تحقیق در پی اثبات و تبیین آنها هستیم، به این شرح‌اند:

میان داستان شیخ صنعان و داستان فاوست، همانندی‌ها و اشتراکات زیادی وجود دارد که قابل کشف و بررسی هستند.

در عین حال به علت تفاوت‌های زبانی، فرهنگی و تاریخی میان پیش‌زمینه‌های شکل‌گیری این دو متن، قاعدتاً اختلافات و ناهمانندی‌هایی میان آنها وجود دارد که می‌توان آنها را بررسی کرد.

شباهت‌های این دو متن، به علت زمینه مشابه آنها یعنی شباهت میان ادبیات عرفانی ایران و ادبیات رمانتیک آلمان است.

1-6 محدودیت‌های تحقیق

    از آنجا که ضرورت انجام مطالعات تطبیقی در حوزه ادبیات در کشور ما و در محافل آکادمیک، چندان‌که باید و شاید، درک نشده است، هر تحقیق و حتی تأمل آکادمیکی که بخواهد در این مسیر گام نهد، به گرفتاری‌هایی دچار می‌شود. برای پرهیز از کلی‌گویی می‌توان از همین مطالعه حاضر شاهد آورد و گفت که کتاب‌ها و مقالات مرجعی که در این حوزه، خصوصاً در بخش مبانی نظری، به فارسی ترجمه شده‌اند، انگشت‌شمار هستند. برای دقیق‌تر شدن بحث، کاستی‌ها را به سه دسته کلی تقسیم می‌کنیم:

الف) مبانی نظری

     به جرئت می‌توان گفت که آثار تألیفی قابل استناد در زبان فارسی در حوزه مبانی نظری ادبیات تطبیقی، بیش از انگشتان یک دست نیستند، و حتی با در نظر گرفتن ترجمه‌هایی که در این حوزه انجام شده است، تعداد این آثار تغییر چندانی نمی‌کند. در عین حال می‌باید در نظر داشت که بسیاری از این ترجمه‌ها، ترجمه آثار تألیفی گذشته هستند و جای متفکران و نظریه‌های تازه‌تر خالی به ‌نظر می‌رسد.

ب) تطبیق نظریه و متن

     یکی از مشکلاتی که در مطالعات تطبیقی گریبان‌گیر محققان است، تطبیق نظریه با متن‌های مورد بررسی است. امروزه دو مکتب غالب؛ یعنی مکتب فرانسوی و امریکایی، در تطبیق متون ادبی به کار گرفته می‌شوند؛ اما سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا تمامی آثار ادبی دنیا، ذیل این دو مکتب قابل انطباق و بررسی هستند؟ بدون شک چنین نیست. این نکته که خواه‌ناخواه به فقر در مبانی نظری بازمی‌گردد، مشکل جدی‌تری به‌ نظر می‌آید و بی‌تردید جز با ترجمه آگاهانه و دقیقِ مهم‌ترین کتاب‌های نظری در این حوزه و جز با نوشتن و تألیف آکادمیک و دقیق نمی‌توان این نقیصه را جبران کرد، که متأسفانه در روزگار ما محققان کمتر مجال و توانایی پرداختن به چنین موضوعاتی را داشته‌اند. ادبیات تطبیقی به دلیل گستردگی حوزه مطالعاتی‌اش، دربردارنده خیل کثیری از آثار ادبی است که متعلق به ملت‌ها و فرهنگ‌های مختلف هستند و بی‌شک تحلیل قسمت عمده‌ای از این آثار نیازمند ورود به حوزه‌های جدیدتری از ادبیات تطبیقی است و این مهم محقق نمی‌شود مگر آن‌که اهالی ترجمه، به‌ویژه کسانی که ضمن آگاهی به زبان مبدأ، خود در این علم صاحب‌نظر هستند، به نظریه‌های جدید بپردازند، تا با معرفی نظریه‌های جدید، سبب ارتقای این دانش شوند.

Abstract

In the 1330-1300 with sociological approach. The purpose of this research, social recognition mendicant Iran through criticism and study social, also recognized ideas intellectual Novelists and promote how novel new style in Iran. affected by the conditions social-Political in creating works of literature in the history of publishing and development of constitutional literature simultaneous with the occurrence of the first war criminal and world conditions, also disseminating culture along with that literature and west followed World War II and the growth modernism and penetrate it to third world countries including Iran, resulted in Iranian novelists to the same style and register western novelists works make to social issues of cultural, political, economic society of Iran has been dealt with.

The novel between the aforementioned period of five novel writer of five including: 1-Tehran terrible written by Morteza derived from Kazemi, 2-bread written by Mohammad Masoud, 3-Haji Sir written Sadeq Hedayat, 4- written Supreme Court Mohammad Ali Jamal was born, 5-night secrets written by Abbas Khalili, with selection and method of analysis the content study and. What if the principle of theoretical framework, used for analysis of the theory of George and Lucien Goldman Sax. But due to texts are examined and many social issues of the votes and thought other social thinkers that were related with the text. Therefore the framework theory and research in a mixture in the present.

The novel in the social atmosphere and the story has been completely Iranian and Iran in particular social environment structure in Tehran have been. With the studies and analysis text reader that Iran as a Third World country after the traditional Constitutional Movement in modernism movement path and development programs, Iran toward renovation of the western style. But in a cultural and traditional society or marginalizing government of the government of the Sultani) a double face in the structure of social, political and cultural-social have been formed and a modernism of the peninsula established Iran. Economic problems-cultural poverty and illiteracy, economic poverty, hunger novel of the early novelists were being paid. In this regard the researcher assumptions proved and novel of the early social full of social issues Iran.