پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا )

word 674 KB 32657 235
1391 کارشناسی ارشد تاریخ
قیمت قبل:۷۵,۴۰۰ تومان
قیمت با تخفیف: ۲۹,۸۵۰ تومان
دانلود فایل
  • بخشی از محتوا
  • وضعیت فهرست و منابع
  • چکیده

     منطقه گیلان و دیلمان یکی از دیرینه­ترین کانون­های فعالیت تشیع به شمار می‌رود. بررسی تاریخی پیدایش، گسترش و استمرار مذهبی، سیاسی و اجتماعی تشیع در محدوده گیل و دیلم به ما کمک می­کند که علاوه بر ترسیم تطور تاریخی تشیع در پهنه یاد شده به آسیب‌شناسی و تحلیل نقاط ضعف و قوت این حضور پی ببریم تا در آینده پیش رو از این تجربیات استفاده گردد. در این پژوهش سعی شده است تا علت ورود و گسترش تشیع در گیل و دیلم پی جویی شود. با سیر مطالعه تحولات تاریخ تشیع در منطقه گیل و دیلم دریافتیم که آن منطقه برخلاف جغرافیایی فعلی‏اش، در زمانهای گذشته محدوده وسیعی را در بر می‏گرفته است و بخشهای از استانهای امروزی مازندران و قزوین را نیز شامل می‌شده است. در نوشتار پیش رو جغرافیای تاریخی گیل و دیلم مد نظر قرار گرفته است. در فصل دوم اشاره شد، که علویان مخالف دستگاه خلافت به دلیل اشتراک نظر با اهالی گیل ودیلم در دشمنی با خلفا، ارتباط خویش را با آنان برقرار کردند. علویان شیعی مذهب پس از ورود به گیل و دیلم با تبلیغات صحیح فرهنگی بذر تشیع را در آنجا افشاندند و مردم گیل ودیلم با کمال میل به اسلام ناب شیعی روی آوردند. گیل و دیلم نه تنها به مذهب علویان روی آورده بلکه آنها را در تأسیس حکومت در طبرستان یاری دادند. برخلاف تصور غالب، طبرستانی‌ها در شکل گیری حکومت علویان طبرستان نقش چندانی نداشتند. بلکه علویان با حمایت بی دریغ رزم آوران گیل و دیلم حکومت طبرستان را بنیان نهادند و به کمک آنان حکومت علویان بر طبرستان سالها پابرجا ماند. در فصل سوم با بررسی وضعیت تشیع پس از فروپاشی حکومت مقتدر علویان، معلوم شد که قیامهای پی در پی و کشمکشهای سیاسی و حتی مذهبی و نیز ستمگری برخی از علویان موجب دلسردی گیل ودیلم از آنها و در نهایت موجب افول سیاسی تشیع گردید. با این وجود اهالی گیل ودیلم هیچگاه از مذهب تشیع روی بر نتافتند. همچنانکه در فصل پایانی اشاره رفت سه فرقه مطرح شیعه (زیدیه، اسماعیلیه، امامیه) کم و بیش در آن دیار فعال بودند و دو فرقه زیدیه و امامیه به فراخور شرایط سیاسی و اجتماعی خویش موفق شدند خدمات علمی و فرهنگی قابل ملاحظه‏ای را به تشیع و حتی جهان اسلام ارائه دهند.

     

    پیشگفتار

    مذهب شیعه یکی از اصیل­ترین و دیرینه‏‏ترین نحله­های فکری و اجتماعی تاریخ اسلام محسوب می‏شود. این مذهب مهم و برجسته، همواره به دلیل دیدگاه ‏های اعتقادی و سیاسی در طول تاریخ اسلامی حضوری پر رنگ در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام داشته است. در زمانهای گذشته برخی از نواحی جهان اسلام به عنوان کانون فعالیت شیعیان و مذهب تشیع شناخته می‌شد. منطقه گیل و دیلم یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین آن مناطق به شمار می‌رود.

    اهمیت تاریخ تشیع در منطقه گیل و دیلم به اندازه‌ای است که یکی از نخستین دولت‌های شیعه در این ناحیه پایه گذاری شد. جایی که به مدت دو قرن در برابر تلاشهای طاقت فرسای خلفای طمع ورز اسلامی با سرسختی تمام مقاومت کرده بود. حکومت شیعی و مذهب تشیع در این سامان بر پاره‌ای از تحولات سیاسی و علمی جهان اسلام تاثیر گذار بوده‌اند. هرچند حضور تشیع در گیل و دیلم در بعضی از دوره‌ها با افول سیاسی همراه بوده است ولی همواره در قرنهای طولانی مکتب تشیع در عرصه فرهنگ و اجتماع گیل و دیلم حضوری لاینقطع داشته است. که این امر بر ضرورت و اهمیت تحقیق در پیرامون موضوع پیش رو می‌افزاید.

    پژوهنده بر اساس پاره‌ای از مطالعات اجمالی به این فرضیه گرایش پیدا کرد که برخوردهای جائرانه و به دور از فرهنگ اسلام سپاهیان خلفای اسلامی به اهالی گیل و دیلم و پناه آوردن علویان مخالف خلافت به منطقه گیل ودیلم مردم آن نواحی را به پذیرفتن اسلام شیعی ترغیب کرد افزون بر این که سادات وبزرگان شیعی با شیوه فرهنگی واخلاق عملی به تبلیغ وترویج باورهای شیعی همت گماشتند. این تلاشهای صحیح که برگرفته از تعالیم اسلامی بود، اقبال بیش از پیش مردم به پذیرش اسلام ناب که همان عقاید تشیع باشد را فراهم آورد. افزون بر این باید به این نکته نیز تاکید شود که روحیه مهمان نوازی مردمان گیل و دیلم شرایط ورود و نیز کار فرهنگی را برای علویان متواری مهیا کرده بود. به این ترتیب اهالی این منطقه با بهره گیری از آموزه‌های اسلام شیعی در عرصه علم وفرهنگ وهنر خوش درخشیده و خدمات ارزنده‌ای را به جهان اسلام ارائه نمودند.

    در این پژوهش سعی شده است ابتدا ارتباط اولیه علویان با مردم گیل و دیلم و نیز ورود نخستین آنها مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد. چرا که مهمترین و شاید تنها عامل گسترش تشیع در گیل و دیلم ورود علویان به آن سامان و تلاشهای ستودنی آنان بوده است. تشیع اندک زمانی پس از ورود در گیل و دیلم اقتدار سیاسی دست یافت. اما پس از مدتی چند، قدرت سیاسی آن  به محاق رفت اما در عین حال افول سیاسی، سیادت مذهبی خویش را برای قرنها در آن منطقه حفظ کرد. هرچند رهبران شیعی آن دیار، برای به دست آوردن زعامت سیاسی به عنوان یک قدرت برتر تلاش فراوانی انجام دادند اما هیچگاه موفق نشدند به عنوان یک دولت سیاسی قدرتمند ظاهر بشوند. تا آنکه در نیمه دوم قرن هشتم با پیدایش حکومت سادات آل کیا برای بار دیگر تشیع در گیل و دیلم سیادت سیاسی خود را پس از چند قرن بازیافت. از آنجاییکه در دوره آل کیا، تشیع در مرحله نوینی قرار گرفت لذا در پژوهش حاضر وضعیت تشیع در گیل و دیلم، تا قبل از حکومت آل کیا بررسی می‌شود. چرا که شرایط سیاسی و اجتماعی تشیع عصر آل کیا در مقایسه با دوران قبل‎ ‏‎اش تفاوت دارد.

    پژوهنده در این تحقیق کوشیده حتی المقدور داده‌ها و گزاره‌های پژوهشی را از منابع کهن و دسته اول به دست آورده و بازتاب دهد. در این رابطه از متون دارای اعتبار و در موضوعاتی مانند تاریخ عمومی، تاریخ نگاری زیدیان، جغرافیا، انساب، رجال.... استفاده شده است. سوگمندانه باید گفت پژوهشهای پیرامون تشیع در گیل و دیلم در عین  اندک بودن، از منابع محدود و بعضا دست چندم معاصر به شدت رنج می‌برد و این نقیصه آن تحقیات را به سرانجام ناقص و غیر واقعی کشانده است. در تحقیق پیش رو سعی شده است آن کمبودها تا حد زیادی جبران شود. از این‌رو به مقدار بسیار زیادی از مطالب این نوشتار برای نخستین بار پای در صفحه تحقیقات جدید باز کرده است. بسیاری از آثار شیعیان گیل و دیلم به وسیله شیعیان زیدی به دیار زیدی مذهبان یمن انتقال داده شده است. احتمالاً تعداد فراوانی از این آثار که بازتاب دهنده وضعیت تشیع گیل و دیلم می‌باشند در کتابخانه‌های یمن به صورت خطی باقی مانده‌اند. یکی از مشکلات پیش روی این تحقیق عدم انتشار آن آثار می‌باشد چه بسا با نشر آن کتابها بتوان تحلیل واقعی تری را از حضور تشیع در گیل و دیلم ارائه داد. هرچند نگارنده این سیاهه به برخی از آن نسخه‌های خطی دست پیدا کرده و از آن بهره برده است.

    به هر روی نگارنده اذعان دارد این نوشتار با تمام تلاشهای انجام گرفته تنها یک گام کوچک در عرصه شیعه پژوهی در منطقه گیل و دیلم محسوب می‌شود و از برخی نارسایی‌های ناگزیر رنج می‌برد. امید است که پژوهشگران مشتاق و نکته سنج گامهای پسینی را بردارند تا ضمن رفع کمبودها و اشکالات در تکمیل و غنی سازی این اثر سهیم باشند.

     

    - کلیات و شناسه تحقیق

    1-1-1- تبیین موضوع

    عنوان موضوع این پژوهش «بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان از آغاز تا پیدایش آل کیا» است. در این پژوهش تلاش می‏شود تا تاریخ تشیع از جنبه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از آغاز تا پیدایش آل مورد بررسی قرارگیرد.

    1-1-1-1- قلمرو زمانی پژوهش

     دوره زمانی مورد بحث یکی از مقاطع مهم تشیع است که سوی از پژوهشگران مورد بررسی جدی قرار نگرفته است. از این‌رو در این پژوهش به بررسی فرایند تاریخ تشیع از ابتدا تا سالهای نخستین حکومت آل کیا پرداخته می‏شود. چون پس از تأسیس دولت آل کیا تاریخ تشیع در گیل ودیلم وارد مرحله جدیدی شد. لذا به آن نمی‌پردازیم. لازم به ذکر است برای پرداختن به ورود تشیع به گیل و دیلم بررسی برخی از موضوعات مانند آشنایی دیلمیان با اسلام که کمی قبل از نفوذ تشیع است نیز لازم می‏باشد.

    1-1-1-2- قلمرو مکانی پژوهش

    سرزمین گیلان و دیلمان در جنوب غربی دریای خزر واقع شده است که در آنجا اقوام گیل و دیلم زندگی می‌کنند. این پهنه جغرافیای یکی از مهم‌ترین کانونهای تشیع در قرون متمادی به شمار می‌رفته است. از این تلاش می‌شود در این تحقیق تاریخ تشیع در آن منطقه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. البته محدوده منطقه گیلان و دیلمان در زمان محدد موضوع پژوهش از محدوده فعلی گسترده‌تر بوده است و بخشهای از استانهای مازندران و قزوین امروزی را در بر می‌گرفت. در این نوشتار محدوده تاریخی گیلان ودیلمان مد نظر قرار گرفته است.

    1-1-1-3- قلمرو موضوعی پژوهش

    موضوع این تحقیق بررسی تاریخ تشیع در نواحی یاد شده است. در این پژوهش از همه فرقه‌ها و نحله‌های شیعی که در سرزمین گیلان و دیلمان حضور داشته‌اند سخن به میان خواهد آمد. البته به میزان حضور و جایگاه هر یک از فرقه‌های تشیع در گیل و دیلم به آنان پرداخته خواهد شد.

    1-1-2- ضرورت واهمیت پژوهش

    دانسته است که پیدایش تشیع در شرق اسلامی در سده‌های نخستین با حضور علویان شیعی مذهب رقم خورد و منطقه کرانه‌های جنوبی دریای خزر نیز به ویژه نواحی گیل ودیلم یکی از پایگاهها ومیادین اصلی آنان به شمار می‏رفت علویان توانستند حاکمیت وسیطره اسلام شیعی را در این سامان استوار سازند. و از سوی دیگر برای گسترش اسلام به فعالیتهای فرهنگی و دینی دست یازیدند از این‌رو خدمات علمی وفرهنگی ماندگاری را از خود بر جای گذاشتند این فعالیت‌ها وتاثیر گذاری‌های شگرف مکتب تشیع در این سامان موجب گردید که پژوهنده به بررسی وتحقیق بیشتر پیرامون این موضوع روی آورد تا ضمن معرفی قدمت هویت تشیع در این ناحیه از عوامل موفقیت بخش وتجربیات ناموفق این دوره از تاریخ شیعه برای پیشبرد اهداف آینده‌اش استفاده کرده و کاستی‌ها و ضعفها نیز جبران گردد.

    1-1-3- نوآوری پژوهش

     تاکنون در این زمینه پژوهش جامع و مستقلی صورت نگرفته است فقط چند مقاله کم مایه در این رابطه نوشته است و در لابلای برخی کتابها به گونه مختصر از این موضوع سخن به میان آمده است که در معرفی منابع وپیشینه به آنها اشاره خواهیم کرد. از این‌رو در این پژوهش سعی می‏شود با بررسی و معرفی بخشی از تاریخ تشیع، زوایای پنهانی و ناشناخته جامعه شیعه درگذشته کشف گردد تا سرآغازی برای تحقیقات پسینی پژوهشگران باشد.

    1-1-4- پرسش‌های پژوهش

    پرسش اصلی در این تحقیق این است که:

     چرا و چگونه تشیع در گیلان و دیلمان ورود کرده و گسترش پیدا کرد؟

    این سوال اصلی پرسشهای فرعی دیگری را به دنبال دارد که عبارتند از:

    1-1-4-1- سادات وعلویان مهاجر چه میزان درنفوذ و گسترش تشیع در مناطق گیل ودیلم نقش داشته اند؟

    1-1-4-2- بیدادگری وحملات بی امان سپاهیان اعراب که منادی اسلام غیر شیعی بودند چه مقدار در پذیرفتن تشیع توسط مردم نواحی تاثیر گذار بوده است؟

    1-1-4-3- چه عاملی موجب ماندگاری وپایداری تشیع در این سامان گردید ؟

    1-1-4-4- روش نهادینه وفراگیر کردن مکتب تشیع درگیل ودیلم توسط بزرگان ورهبران شیعی چه بوده است؟

    1-1-4-5- شیعیان در این منطقه چه مقدار در خدمات دهی علمی وفرهنگی در محیط پیرامونی خویش یا حتی در کل جهان اسلام نقش داشته اند؟

    1-1-5- فرضیه‌های پژوهش؛

    فرضیه اصلی ما در این پژوهش که پاسخ سوال اصلی را نیز در بر دارد. این است که: برخوردهای ظالمانه خلفای اسلامی با دیلمیان و پناه آوردن علویان مخالف خلافت سنی به گیل و دیلم فعالیت تبلیغی آنان مردم آن در ورود و گسترش تشیع درآن سامان تاثیر گذار بوده است. فرضیه‌های فرعی این تحقیق آن است که؛ سادات وبزرگان شیعی با شیوه فرهنگی واخلاق عملی به تبلیغ وترویج باورهای شیعی همت گماشتند که این امر اقبال بیش از پیش مردم به پذیرش عقاید تشیع را فراهم کرد. اهالی این منطقه با بهره گیری از آموزه‌های شیعه در عرصه علم وفرهنگ وهنر خدمات ارزنده‌ای را به جهان اسلام ارائه نمودند.

    1-1-6- روش تحقیق و شیوه گردآوری اطلاعات

    روش تحقیق این پژوهش توصیفی و تحلیلی است. اطلاعات و مطالب این تحقیق نیز به صورت کتابخانه‌ای و میدانی گردآوری شده است.

    1-1-7- معرفی و بررسی منابع

    در این بخش به معرفی منابع پایه و تألیفات کهن ودست اول که در پژوهش این اثر از آنها بهره برده شده است می‏پردازیم واز جایگاه و میزان بهره گیری از آن آثار سخن خواهیم گفت برای سهولت بررسی، آنها را در در چند گروه تقسیم بندی کرده وآنگاه به مهمترین منابعی که نقش اساسی در شکل دهی این نوشتار داشته‌اند اشاره می‏شود.

    1-1-7-1- تواریخ عمومی

    تواریخ عمومی یا جهانی یک نوع تاریخنگاری مرسوم در عصر اسلامی است که در آن مباحث تاریخی از خلقت آفرینش تا زمان نویسنده پیگیری شده است. معمولا سیر تاریخ نویسی عمومی بر مبنای سالشماری یا بر اساس ترتیب خلفا اسلامی بوده است. نویسندگان این نوع آثار غالبا داده‌های تاریخی خویش را از تک نگاری‌های تاریخ نگاران پیشینی خویش اخذ کرده‌اند و امروزه آن آثار در دسترس نیست. به جهت ارزشمند بودن آن تک نگاری‌های مفقود شده تواریخ عمومی اهمیت دوچندانی پیدا کرده‌اند. در ادامه به معرفی و بررسی برخی به مهم‌ترین تواریخ عمومی ای که در این نوشتار از آنها استفاده شده است، می‌پردازیم.

    1-1-7-1-1- تاریخ الامم والملوک (تاریخ طبری)

    تألیف محمد بن‌جریر طبری (م310ق) که مهمترین کتاب تاریخی در جهان اسلام محسوب می‏شود این اثراز اخبار وحوادث، از خلقت آفرینش تا اوائل قرن چهارم را گزارش می‏دهد که از لحاظ تفصیل وتعدد استناد دارای ارزش می‏باشد. در بسیاری از بخشهای این پژوهش به ویژه فصل اول که مربوط به برخورد دیلمیان با مسلمانان می‏باشد ونیز ورود سادات شیعی به گیل ودیلم از این کتاب بهره گرفته شده است.

    1-1-7-1-2- مروج الذهب

    نوشته علی بن‌حسین مسعودی (م346ق) یکی از معروفترین تاریخهای عمومی می‏باشد. این کتاب نیز مانند تاریخ طبری از پیدایش خلقت شروع می‏شود وحوادث و وقایع را تا سال 346هجری بازگو می‏نماید مسعودی در این کتاب نگاه تاریخی صرف ندارد بلکه وی از جهاتی مختلف به گذشته نگریسته از این‌رو او اطلاعات گوناگونی از تاریخ علوم،جغرافیا،ادیان، باورهای مذهبی،کتابشناسی و سایر موضوعات بدست می‏دهد که در نوع خودش ارزشمند است. این تحقیق در برخی از موارد از داده‌های تاریخی‌اش پیرامون ورود اسلام وعلویان به دیلم،ونیز از آگاهیهای جغرافیای‌اش استفاده کرده است.

    1-1-7-1-3- تجارب الامم

    تألیف فیلسوف وریاضی دان ومورخ تحلیل گر ابوعلی احمد بن‌محمد بن‌مسکویه (م421ق) است.هدف وی از نگاشتن این کتاب آن بوده است تا با بررسی حوادث گذشته،به اصلاح امور در حال وآینده پرداخته شود. او برخلاف تاریخ نگاران پیش از خود، کتابش را از دوره حکومت پیشدادیان پادشاهان اساطیری ایران آغاز می‏نماید وتا سال 369 ادامه می‏دهد. این تحقیق از برخی گزارش‌های منحصر بفرد کتاب تجارب الامم بهره برده است.

    1-1-7-1-4- الکامل فی التاریخ

    این کتاب نوشته ابوالحسن علی بن‌محمد شیبانی معروف به ابن‌اثیر جزری (م630) ونویسنده دو اثر معروف اسدالغابه فی معرفه الصحابه و اللباب فی تهذیب الانساب می‏باشد ابن‌اثیر هرچند بخشی از کتاب خود از تاریخ طبری البته با شیوه‌ای جذاب اخذ کرده است ولی علاوه براین به برخی از آثار تک نگاری‌های تاریخی نیز دسترسی داشته و از آنها نیز استفاده کرده است. افزون بر این مشاهدات و حوداث زمان خود را نیز افزوده است که پژوهش حاضر از بعضی از گزاره‌های تاریخی آن در زمینه ورود اسلام بهره‌مند گردیده است.

    1-1-7-2- فتوح نگاری

    یکی از شاخه‌های تاریخ نگاری اسلامی، فتوح نگاری است. فتوح نگاری عمدتا از اوائل قرن سوم توسط نویسندگان مسلمان آغاز گردید. در این نوع کتابها از چگونگی گشایش سرزمینهای مختلف توسط مسلمانان در دوران پس از پیامبر بحث شده است. فتوح نگاری‌ها برخی عمومی هستند مانند فتوح البلدان بلاذری و برخی درباره فتح منطقه‏ای خاص بحث کرده‌اند. مانند؛ فتوح الشام واقدی. در پژوهش پیش رو از پاره‌ای آثار این چنینی استفاده شده است که کتاب فتوح البلدان بلاذری یکی از مهم‌ترین آنهاست. این کتاب یکی از دو کتاب با ارزش احمد بن‌یحیی بلاذری (م279) نویسنده کتاب پر ارج انساب الاشراف می‏باشد که مورخ شهیر مسعودی می‏گوید؛ در اخبار فتح شهرها کتابی بهتر از آن نمی‏شناسد. بلاذری محتوای این کتاب را با اخباری از فتح شبه جزیره عربستان آغاز می‏نماید. آنگاه از سایر مناطق فتح شده توسط مسلمانان،از جمله شهرهای ایران گزارش می‏دهد. وی در این اثر تنها به گزارش حوادث اکتفا نمی‏کند.بلکه در زمینه وضع اجتماعی واقتصادی وتمدن وفرهنگ سرزمینهای مفتوحه اطلاعات ارزشمندی را ارائه می‏دهد. که در این نوشتار از گزارشهای او در رابطه با برخورد مسلمانان با اهالی گیل ودیلم استفاده شده است.

    1-1-7-3- تاریخ نگاری زیدیان

    زیدیان جدای از انواع مختلف تاریخ نگاری مسلمانان، یک نوع تاریخ نویسی خاص خود را دنبال می‏کردند. آن نیز تاریخ نگاری بر حول محور زندگانی وسیره امامان زیدی بود. آنان در این راستا تألیفات ارزشمندی پدید آوردند. که گزارش­های تاریخی در این آثار بسیار مفید وحتی بعضا منحصر بفرد می‏باشد. که محققان در تحلیل گزارش‌های تاریخی بدان نیازمند می‏باشند. از آنجاییکه بسیاری از مباحث این تحقیق با شیعیان زیدی در گیل ودیلم ارتباط دارد از این نوع کتابها استفاده شده است که مهمترین آنان عبارتند از:

     1-1-7-3-1- کتاب المصابیح من اخبار المصطفی والمرتضی والائمه من ولدهما الطاهرین

    این اثر ابوالعباس احمد بن‌ابراهیم حسنی عالم فرهیخته وشهیر زیدیه نگاشته است. حسنی این کتاب را تا شرح حال زید بن‌علی به رشته تحریر در آورده بود ولی با فرا رسیدن مرگش در تألیف این اثر نا تمام ماند. البته یکی از شاگردانش به نام علی بن‌بلال آملی با در اختیار داشتن روایات حسنی این نوشته را تکمیل نمود. کتاب المصابیح را از زندگانی پیامبر آغاز می‏شود و باگزارشی از زندگانی ناصر اطروش به پایان می‏رسد. نویسنده کتاب در مبحث راجع به امام علی ع بخوبی واستدلالی بحث کرده است تا حقانیت آن حضرت را به اثبات برساند. نکته جالب آنکه او از حسن بن‌زید ومحمد ابن‌زید دو تن از داعیان علوی که پایه گذار حکومت علویان شمال بوده‌اند را در کتا ب خود نامی به میان نیاورده است. به نظر می‏رسد وی به امامت آندو اعتقاد نداشته است. پژوهنده در بررسی حیات ناصر اطروش (م304ق) از این اثر بهره برده است.

    1-1-7-3-2- الافاده فی التاریخ الائمه الساده

    نوشته ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن‌حسین بن‌هارون معروف به ابوطالب هارونی (م 424ق) از ائمه ودانشمندان برجسته زیدی است. وی مدتی را نیز در گیلان ودیلم امامت زیدیان را بر عهده داشته است. این کتاب تاریخ جمعی از امامان زیدی از امیر المومنین (ع) تا ابوعبدالله ابن‌الداعی (م360ق) را در بر دارد. نویسنده با بهره گیری از منابع نویسندگانی پیشینی زیدیه اطلاعات قابل ملاحظه‌ای درباره برخی از امامان زیدی ازجمله ناصر اطروش وابو عبدالله ابن‌الداعی ارائه کرده است که برای این تحقیق سودمند بوده است.

    1-1-7-3-3- الحدائق الوردیه فی مناقب الائمه الزیدیه

    تألیف حمید بن‌احمد محلی (م652ق) این کتاب یکی از مهم‌ترین کتابها در باره تاریخ زیدیه محسوب می‏شود. محلی در حدائق الوردیه از منابع فراوانی از جمله از دو کتاب فوق وسیره نگاری‌های ائمه زیدیه بهره برده است. این کتاب از زندگانی امام علی ع شروع وبا شرح زندگانی امام حمزه بن‌عبدالله المنصور بالله (م614ق) به اتمام می‏رسد. حدائق نسبت به دو اثر قبلی آگاهیهای بیشتری را به دست می‏دهد. محلی در خصوص اخبار داعیان وعلویان شمال،باتوجه به این که مصادری را که همکیشان ایرانی وی به یمن انتقال داده بودند گزارش‌های ارزنده‌ای را ارائه می‏دهد.

    1-1-7-3-4- مآثرالابرار فی تفصیل مجملات جواهر الاخبار (اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه)

    تألیف محمد بن‌علی زحیف معروف به «ابن فند»، (زنده در سال 916ق) این کتاب یکی از تاریخ نگاری‌های جامع و مفصل تاریخ زیدیه به شمار می‌رود. ابن‌فند این اثر را در شرح کتاب منظوم «المجملات جواهر الاخبار» یا (کتاب بسامه) صارم الدین وزیر (م 914ق) که مشتمل اشعار تاریخی بود به رشته تحریر درآورد. این کتاب به نوعی در تکمیل کتاب الحدائق الوردیه (قبلا به آن اشاره شد.) نگاشته شده است. از این‌رو به «اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه» نیز نامیده شده است. ابن‌فند کتابش را با شرح احوالات امام علی (ع) و زندگانی سیاسی آن حضرت آغاز و سپس با بیان حیات سیاسی و اجتماعی تک تک امامان زیدیه تا عصر خویش به پایان می‌رساند. او در این اثر از کتابهای تاریخی و غیر تاریخی پیش از خود بهره برده است. محتوای کتاب مآثر الابرار در بسیاری از موارد با کتاب «الحدائق الوردیه» المحلی (م652ق) تفاوتی ندارد. البته در موارد نادری افزوده‌های نسبت به الحدائق را دارا است. ولی بیشترین اهمیت این کتاب به مطالبی است که مولف پس از زمان نویسنده الحدائق، آن را در کتابش ذکر کرده است. در تحقیق پیش رو در بسیاری از مطالب این نوشتار با ارزش استفاده گردیده است.

    1-1-7-4- تواریخ محلی؛

    تاریخ نگاری محلی که یک نوع اقلیم‌شناسی در متن تاریخ به شمار می‏رود آگاهیهای گسترده‌ای پیرامون موضوعات گوناگونی چون فرهنگ، ادب، هنر،آداب ورسوم، نژاد، ابنیه وعمارات، رخدادهای اجتماعی وسیاسی واقتصادی، رجال ومشاهیرو..... در محدوده یک منطقه خاص را ارائه می‏کند که معمولا حاکمان محلی برای اغراض سیاسی از این دست تاریخ نگاریها حمایت می‏کردند. نگارنده از چند اثر این چنینی که اطلاعات سودمندی را به دست می‏دهند. استفاده برده است که برخی از انها عبارتند از:

    1-1-7-4-1- تاریخ طبرستان

    تألیف بهاء الدین محمد بن‌حسن بن‌اسفندیار کاتب (زنده، قرن 7ق) که از شرح حال وی غیر از مقدمه کتابش چیزی دانسته نیست.اوکتابش را از ابتدای بنیاد طبرستان شروع وبا بیان وقایعی از حکومت محلی آل باوند در سال 606 به پایان می‏برد. البته وی اساس این تألیف را برکتاب تاریخ طبرستان یزدادی که در زمان قابوس بن‌وشمگیر (403-366) نوشته بود بنا نهاده است. هرچند که افزودنیهای وی در این اثر کم نیست. این کتاب که گزارش‌های قابل توجه وگاهی مطالب منحصر بفردی را در خود جای داده است، که ارزشمند وقابل استفاده برای پژوهش گران می‏باشد. به مقدار قابل توجهی از مطالب این اثر در پژوهش پیش رو استفاده شده است.

    1-1-7-4-2- تاریخ گیلان ودیلمستان

    تألیف سید ظهیرالدین بن‌سید نصیر الدین مرعشی (زنده 892ق) از نوادگان سید قوام الدین مرعشی پایه گذار سلسله مرعشیان طبرستان می‏باشد. این کتاب یکی از منابع مهم شیعه پژوهی در ایران محسوب می‏شود. نویسنده به سفارش حاکمان کیایی گیلان به رشته تحریر در آورده است. این اثر از یک مقدمه وشش باب برخوردار بوده است. سوگمندانه مقدمه وباب اول که مطالبی چون محدوده جغرافیایی و زبانشناسی گیل ودیلم وتاریخ پیش از اسلام گیلان را در بر داشته،مفقود شده است. ولی بقیه قسمت‌ها که بخش عظیمی از تاریخ حکومت شیعی آل کیا وروابط آنان با همسایگانش را شامل می‏شود باقی مانده است. نکته جالب آنکه مولف بیشتر رخدادها را عینا مشاهده کرده است که از این‌رو حائز اهمیت می‏باشد. در این تحقیق فراوان از این متن تاریخی ارزشمند کمک گرفته شده است.

    1-1-7-4-3- تاریخ طبرستان ورویان ومازندران

    این کتاب با ارزش را نیز نویسنده قبلی نوشته است. او درنگارش این اثر از کتاب تاریخ طبرستان علی بن‌جمال الدین رویانی که امروزه مفقود است ونیز کتاب تاریخ رویان اولیا الله آملی وام گرفته است والبته مطالبی را بر اطلاعات آندو افزوده است. از آنجاییکه تاریخ گیل ودیلم تاحد زیادی با تاریخ طبرستان گره خورده است. لذا پژوهنده از مباحث کتابهای راجع به تاریخ طبرستان در این نوشتار بهره برده است.

    غیر از کتابهای یاد شده از سایر تواریخ محلی نظیر تاریخ رویان اولیا الله آملی، تاریخ خانی شمس الدین لاهیجی، تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی و... کم وبیش در تحقیق پیش رو استفاده شده است.

    1-1-7-5- کتابهای جغرافیا

    جغرافیا نگاری یا اقلیم‌شناسی یکی از علوم دیرینه در جهان اسلام بوده است. پس از آنکه فتوحات مسلمانان رو به گسترش نهاد ودر مناطق فراوانی در جهان، دین اسلام پذیرفته شد،برای اینکه ارتباطات بین مردمی با سایر مناطق با آگاهی وشناخت صورت پذیرد. به لزوم نگارش کتابهایی که وضیعت اماکن را گزارش دهد. احساس نیاز شد. کتابهای خراج نگاری نیز ازجمله کتابهای است که دولتهای مرکزی برای آنکه خراج ومالیات از شهرهای تحت سیطره شان اخذ نمایند. به شناسایی این نواحی سخت نیازمند بودند. از این‌رو عالمان مسلمان به تألیفاتی در این حوزه‌ها دست یازیدند. که در این متون علاوه بر اطلاعات مکان شناختی گزارش‌های از مردم شناسی، دین شناسی، وضیعت سیاسی واجتماعی، گیاه‌شناسی و...... در منطقه یاد شده را به دست می‏دهد. که برای تحلیل گران تاریخی بسیار رهگشا و با اهمیت است.

     

     

    Abstract
    Gilan and Deylaman region is considered as one of the most ancient centers of Shiite activities. In addition to picturing the historical diversity of Shiite, Historical study on advent, development and religious, political and social continuity of Shiite in Gil and Deylam area helps us to discover pathology, advantages and disadvantages of this presence, and these experiences would be utilized in coming future. It is attempted in this study to pursue the cause of advent and development of Shiite in Gil and Deylam. With the course of studies on historical developments of Shiite in Gil and Deylam we found that in contrast to its present geography, it had included vast area and also included parts of contemporary Mazandaran and Qazvin provinces. The historical geography of Gil and Deylam has been considered in this writing. It was mentioned in second chapter that Alavids communicated with inhabitants of Gil and Deylam because both had a common ideas in hostility towards Caliphs. After entrance to Gil and Deylam, Alavides by cultural publicizing sowed the seeds of Shiite there and the people eagerly welcomed pure Shiite Islam. They not only welcomed Alavides faith, but helped them to establish a government in Tabarestan. In contrast to prevailing conception, the Tabarestanian had hardly impression in the formation of the government. But generously supported by warriors of Gil and Deylam, Alavides established the government of Tabarestan and this government lasted for many years by their help. Examining Shiite's condition after the collapse of Alavides' powerful government revealed that consistent revolutions and political and even religious struggles and also some Alavides' cruelty caused Gil and Deylam`s disappointment and eventually political declining of Shiite. Nevertheless, inhabitants of Gil and Deylam never abandoned Shiite faith. As it was indicated in last chapter, three Shiite famous sects (Zeydie, Ismaʽili, Imamie) were more or less active in that land and zeydie and Imamie sects according to their political and social circumstances succeeded in presenting considerable scientific and cultural services to Shiite and even Islamic world.
  • فهرست:

    فصل اول: کلیات و مفاهیم

    1-1- کلیات و شناسه تحقیق.. 2

    1-1-1- تبیین موضوع. 2

    1-1-1-1- قلمرو زمانی پژوهش.... 2

    1-1-1-2- قلمرو مکانی پژوهش.... 2

    1-1-1-3- قلمرو موضوعی پژوهش.... 2

    1-1-2- ضرورت واهمیت پژوهش.... 3

    1-1-3- نوآوری پژوهش.... 3

    1-1-4- پرسش‌های پژوهش.... 3

    1-1-6- روش تحقیق و شیوه گردآوری اطلاعات.. 4

    1-1-7- معرفی و بررسی منابع.. 4

    1-1-7-1- تواریخ عمومی.. 5

    1-1-7-1-1- تاریخ الامم والملوک (تاریخ طبری) 5

    1-1-7-1-2- مروج الذهب... 5

    1-1-7-1-3- تجارب الامم.. 6

    1-1-7-1-4- الکامل فی التاریخ... 6

    1-1-7-2- فتوح نگاری.. 6

    1-1-7-3- تاریخ نگاری زیدیان. 7

    1-1-7-3-1- کتاب المصابیح من اخبار المصطفی والمرتضی والائمه من ولدهما الطاهرین.. 7

    1-1-7-3-2- الافاده فی التاریخ الائمه الساده. 7

    1-1-7-3-3- الحدائق الوردیه فی مناقب الائمه الزیدیه.. 8

    1-1-7-3-4- مآثرالابرار فی تفصیل مجملات جواهر الاخبار (اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه) 8

    1-1-7-4- تواریخ محلی؛ 9

    1-1-7-4-1- تاریخ طبرستان. 9

    1-1-7-4-2- تاریخ گیلان ودیلمستان. 9

    1-1-7-4-3- تاریخ طبرستان ورویان ومازندران. 10

    1-1-7-5- کتابهای جغرافیا 10

    1-1-7-5-1- کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم.. 10

    1-1-7-5-2- معجم البلدان. 11

    1-1-7-5-3- آثار البلاد و اخبار العباد. 11

    1-1-7-5-4- تقویم البلدان. 12

    1-1-7-6- خراج‌نگاری‌ها 12

    1-1-7-7- رجال‌نگاری.. 12

    1-1-7-8- طبقات‌نگاری.. 13

    1-1-7-9- انتساب‌نگاری.. 14

    1-1-7-10- انساب‌نگاری.. 14

    1-1-8- پیشینه تحقیق و پژوهشهای جدید؛ 14

    1-1-8-1- کتاب سادات متقدمه گیلان، تألیف محمد مهدوی لاهیجانی.. 15

    1-1-8-2- کتاب جنبش زیدیه در ایران، نوشته عبدالرفیع حقیقت... 15

    1-1-8-3-کتاب علویان طبرستان، تألیف ابوالفتح حکیمیان. 16

    1-1-8-4- تاریخ تشیع در ایران، نوشته رسول جعفریان. 16

    1-1-8-5- تاریخ گیلان، نوشته افشین پرتو. 16

    1-1-8-6- کتاب دیلمیان، تألیف سیدرضا فندرسکی.. 16

    1-1-8-7- تاریخ گیلان پس از اسلام، نوشته قربان فاخته.. 17

    1-2- مفاهیم اساسی تحقیق.. 17

    1-2-1- مفهوم‌شناسی شیعه و تشیع.. 17

    1-2-1-1- واژه‌شناسی شیعه و تشیع.. 17

    1-2-1-2- فرقه‌های تشیع.. 19

    1-2-1-2-1- اثناعشریه.. 19

    1-2-1-2-2- زیدیه.. 20

    1-2-1-2-3- اسماعیلیه.. 21

    1-2-1-3- جغرافیای تاریخی تشیع.. 22

    1-2-2- قلمروشناسی گیل ودیلم.. 24

    1-2-2-1- جغرافیای تاریخی گیل ودیلم.. 24

    1-2-2-2- معرفی شهرها و نواحی و آبادیهای گیل ودیلم.. 27

    1-2-2-2-1- لاهیجان. 27

    1-2-2-2-2- هوسم.. 28

    1-2-2-2-3- رودبار 29

    1-2-2-2-4- سلاوند.. 29

    1-2-2-2-5- کوتم. 30

    1-2-2-2-6- فومن.. 30

    1-2-3- واژه‌شناسی گیل ودیلم.. 31

    1-2-3-1- بررسی نژاد واصطلاح گیل ودیلم.. 31

    1-2-3-2- بررسی انتسابات گیلی ودیلمی.. 33

    1-2-4- ویژگی‌های طبیعی و اجتماعی و اقتصادی گیل ودیلم.. 34

    فصل دوم: اسلام و تشیع در گیل ودیلم ازآغاز تا افول حکومت علویان

    2-1- پیشینه آشنایی وبرخورد دیلمیان با مسلمانان. 41

    2-1-1- نخستین مسلمان دیلمی.. 41

    2-1-2- برخورد دیلمی‌ها با مسلمانان در دوران خلفای نخستین.. 42

    2-1-3- ستیز امویان با دیلمیان. 43

    2-1-4- ستیز عباسیان با دیلمیان. 44

    2-2- مهاجرت و ارتباط علویان با گیل ودیلم.. 45

    2-2-1- حضور یحیی بن‌عبدالله در دیلم.. 46

    2-2-1-1-زندگی سیاسی یحیی قبل از ورود به دیلم.. 46

    2-2-1-2-ورود یحیی به دیلم و دلایل آن. 48

    2-2-1-3- تاثیر گذاری فرهنگی یحیی در دیلم.. 50

    2-2-2- پناهندگی علویان به دیلم پس از شهادت امام رضا (ع) 51

    2-2-3- ارتباط قاسم بن‌ابراهیم رسی با دیلمیان. 52

    2-2-4- پیروان محمد بن‌قاسم علوی در دیلم.. 53

    2-2-5- مهاجرت علویان به دیلم پس از شهادت یحیی بن‌عمر علوی.. 53

    2-3- دعوت دیلمیان از علویان و یاری آنان در تأسیس حکومت... 54

    2-3-1- دعوت و حمایت دیلمیان از حسن بن‌زید علوی.. 55

    2-3-1-1- علت دعوت دیلمی‌ها از حسن بن‌زید (داعی کبیر) 55

    2-3-1-2- پشتیبانی دیلمی‌ها از حسن بن‌زید در نبرد با طاهریان. 56

    2-3-1-3- حمایت دیلمی‌ها از داعی کبیر در برابر سپاهیان خلیفه عباسی.. 57

    2-3-1-4- حمایت دیلمیان از حسن بن‌زید در مقابل صفاریان. 58

    2-3-1-5- اعتماد داعی کبیر بر دیلمیان و میزان تاثیر گذاری وی بر آنان. 58

    2-3-2- پشتیبانی دیلمیان از حسین بن‌احمد کوکبی علوی.. 59

    2-3-3- تعامل دیلمیان با محمد بن‌زید.. 60

    2-3-3-1- حمایت دیلمیان از محمد بن‌زید در برابر رافع بن‌هرثمه و سامانیان. 60

    2-3-3-2- اقدامات محمد بن‌زید در گیل ودیلم.. 61

    2-3-2- فعالیت و قیام ناصر اطروش در گیل ودیلم.. 61

    2-3-2-1- شخصیت‌شناسی ناصر. 62

    2-3-2-1-1- شخصیت و ویژگیهای فردی ناصر. 62

    2-3-2-1-2- شخصیت علمی ناصر. 63

    2-3-2-1-3- شخصیت مذهبی ناصر. 65

    2-3-2-1-4- دیدگاه زیدیان و مردم گیل ودیلم نسبت به ناصر. 69

    2-3-2-2- فعالیتهای دینی و فرهنگی ناصر با پشتیبانی حاکم دیلم.. 71

    2-3-2-3- ناصر در عرصه سیاست گیل ودیلم.. 74

    2-3-2-3-1- دعوت دیلمی‌ها از ناصر و حملات نخستین آنان به طبرستان. 74

    2-3-2-3-2- اختلاف حاکم دیلم با ناصر وحمایت دیلمی‌ها از اطروش.... 75

    2-3-2-3-3- صلح ناصر با اهل سنت گیلان غربی.. 75

    2-3-2-3-4- فتح طبرستان با کمک گیل ودیلم.. 76

    2-3-2-3-5- حمایت دیلمیان از ناصر پس از کودتای حسن بن‌قاسم.. 77

    2-3-2-4- اقدامات اجتماعی ناصر در گیل ودیلم.. 78

    2- 3- 2- 4- 1- تلاش برای گسترش عدالت در جامعه.. 78

    2-3-2-4-2- توجه جدی به فریضه امر به معروف ونهی از منکر در جامعه.. 79

    2-3-2-4-3- تلاش برای نهادینه کردن شعار اهل بیت در جامعه.. 79

    2-3-2-4-4- وضع قوانین بر بازار 79

    2-3-2-4-5- نظارت بر کار پزشکان و دوا فروشان. 80

    2-3-2-4-5- احداث سازمان امور کشته شدگان در جنگ.... 80

    2-3-2-5- اصلاحات اقتصادی ناصر. 80

    2-3-3- امارت داعی صغیر و فرزندان ناصر بر گیل و دیلم.. 81

    2-3-3-1- پناه آوردن داعی صغیر به گیلان پس از شکست از جعفر بن‌ناصر. 81

    2-3-3-2- پناه آوردن فرزندان ناصر به گیلان وحمایت گیل ودیلم از آن دو. 82

    2-3-3-3- ورود دوباره داعی صغیر به گیلان. 82

    2-3-3-4- پناه گرفتن دوباره جعفر بن‌ناصر در گیلان. 83

    2-3-3-5- اختلافات ناصری‌ها و فرجام حکومت آنان. 83

    فصل سوم؛ تشیع در گیل و دیلم (از برافتادن حکومت علویان در طبرستان تا برآمدن دولت آل کیا)

    3-1- بررسی قیامها و حکومت‌های شیعی گیل ودیلم تا ابتدای قرن هفتم   86

    3-1-1- قیام حسن بن‌زید (م نیمه اول قرن 4)در دیلم.. 87

    3- 1 -2- قیام زید قاضی علوی (م نیمه اول قرن 4) در دیلم.. 87

    3-1-3- قیام الثائر فی الله (اول) علوی (م350ق) در گیل و دیلم.. 88

    3-1- 3-1- حمله ثائر به طبرستان با کمک ماکان بن‌کاکی. 89

    3-1-3-2- حمله ثائر به طبرستان به درخواست استندار رستمدار 89

    3-1-3-3- روابط ثائر علوی با وشمگیر زیاری.. 89

    3-1-3-4- اقدامات ثائر علوی در گیل ودیلم وفرجام کار او. 90

    3-1-4- حکومت القائم بالحق ثائری (م 352ق) در گیلان. 91

    3-1-5- حکومت الثائر فی الله دوم (م 360ق) برگیلان. 91

    3-1-6- حکومت ابومحمد ناصری (م نیمه دوم قرن 4) در گیلان. 92

    3-1-7- قیام وحکومت امیرکا ثائری (م نیمه دوم قرن 4) در گیلان. 92

    3-1-8- قیام و حکومت ابن‌داعی علوی (م360ق) در گیل ودیلم.. 93

    3-1-8-1- ترک دیلم و ورود به بغداد برای علم آموزی.. 94

    3-1-8-2- قیامهای ابن‌داعی قبل از ورود به گیل ودیلم.. 95

    3-1-8- 3- ارتباط ابن‌داعی با آل بویه.. 96

    3- 1- 8 – 4- قیام ابن‌داعی در گیل و دیلم به دعوت دیلمی ها 97

    3-1- 8- 5- تجهیز سپاه توسط ابن‌داعی برای جهاد با روم. 99

    3-1- 7- 6- تلاش ابن‌داعی برای رفع اختلافات مذهبی زیدیان گیل ودیلم.. 99

    3-1– 8- 6- ارتباط ابن‌داعی با اهل سنت... 100

    3-1-9- قیام وحکومت داعی ثائری (م اواخر قرن4) برگیلان. 101

    3-1-10- قیام الثائر بالله ثائری (م اواخر قرن4) در گیلان. 101

    3-1-11- قیام هادی صغیر (م اواخر قرن4) در دیلم.. 102

    3-1-12- قیام المعتضد علوی (م اواخرقرن4) در دیلم.. 102

    3- 1 – 13- قیام برکات علوی (م اواخرق4) در دیلم.. 103

    3- 1- 14- قیام ابوالرضا علوی (م اواخر قرن4) در دیلم.. 103

    3-1- 15- حکومت ابوزید ثائری (م اواخر قرن4) بر هوسم گیلا.. 104

    3-1-16- حکومت ابوالفضل ناصری (م اواخر قرن4) در هوسم گیلان. 105

    3-1-17- حکومت کیا ابوالفضل ثائری (م اواخر4) در هوسم گیلان. 105

    3- 1– 18- قیام وحکومت مؤید بالله هارونی (م411ق) در گیل ودیلم.. 106

    3-1-18- 1- زندگی نامه و سیره اجتماعی مؤید بالله هارونی.. 107

    3- 1- 18- 2- جایگاه علمی مؤید بالله هارونی.. 108

    3- 1- 18- 3- قیام مؤید بالله هارونی در گیل ودیلم.. 109

    3-1-18-3-1-قیامهای اولیه مؤید بالله در گیل ودیلم.. 110

    3-1-18-3-2- آخرین قیام مؤید بالله در گیل ودیلم و فرجام کار وی.. 110

    3-1 -18- 4- امارت ابوعلی ناصری بر گیلان از سوی مؤید بالله..... 111

    3-1-18-5- ارتباط مؤید بالله با صاحب بن‌عباد وزیر آل بویه.. 112

    3-1-19- قیام ابوهاشم رسی علوی (م نیمه اول قرن5) در دیلم.. 113

    3-1- 20- قیام المسدد بالله علوی (م نیمه اول قرن5) در دیلم.. 113

    3-1-21- قیام الراضی بالله علوی (م نیمه اول قرن5) در دیلم.. 113

    3-1-22- قیام المستظهر بالله علوی (م423ق) در لنجا دیلم.. 114

    3-1-23- قیام حقینی کبیر (م نیمه اول قرن5) در دیلم.. 115

    3-1-24- حکومت ابوطالب هارونی (م424ق) بر گیل و دیلم.. 115

    3- 1- 24- 1-زندگینامه و جایگاه علمی ابوطالب هارونی.. 115

    3- 24- 2- قیام و فعالیت سیاسی ابوطالب هارونی در گیل ودیلم.. 116

    3-1-25- قیام ابوالفتح دیلمی (م443 یا 453ق) در دیلم.. 118

    3-1-26- قیام المهدی لدین الله حقینی (م نیمه اول قرن5) در دیلم.. 118

    3-1-27- حکومت ناصر هوسمی علوی (م472ق) در گیل ودیلم.. 119

    3-1-28- قیام مرشد بالله علوی (م479ق) در دیلم.. 121

    3-1-29- قیام المستعین بالله علوی (م472ق) در دیلم.. 122

    3-1-30- قیام هادی علوی حقینی (490ق) در دیلم.. 123

    3-1-31- قیام و حکومت ابوالرضا علوی کیسمی (م اواخر قرن5) درگیل و دیلم.. 124

    3-1-32- قیام و حکومت ابوطالب اخیر علوی (م520ق) در گیل و دیلم.. 125

    1-3-32-1- مخالفت مردم لاهیجان و برخی علمای زیدیه با او. 126

    1-3-32-2- درگیری وی با حسنی گرگانی و بد رفتاری با گیلانیان. 126

    3-1-32-3- حمایت برخی از خاندان ناصر و علمای ناصری از او. 127

    3-1-32-4- درگیری او با اسماعیلیان نزاری الموت.. 127

    3-1-32-5- روابط او با زیدیان بیرون از گیل ودیلم.. 128

    3-1-32-5-1- ارتباط با حاکم زیدی عمان و اعزام نیرو به آن دیار 128

    3-1-32-5-2- در خواست وی از علی بن‌حمزه ‌برای ترویج امامتش در یمن.. 128

    3-1-32-5-3- درخواست از شرف الدین هادوی برای قیام در یمن.. 129

    3-1-32-5-4- اعزام برخی از علمای زیدی ایران به یمن.. 129

    3-1-32-5-5- انتصاب محسن بن‌حسن هادوی در یمن.. 130

    3-1-32-6- انتقام‌جویی ابوطالب اخیر از مردم صعده یمن.. 130

    3-1-32-7- فرجام کار ابوطالب اخیر در گیل و دیلم.. 131

    3-1-33- قیام حسن حسنی گرگانی (م نیمه اول قرن 6) در گیلان. 131

    3-1-34- قیام ابوهاشم علوی (م 526ق) در گیل ودیلم.. 132

    3-1-35- قیام کیا حسن گرگانی (جرجانی) (نیمه اول قرن 6) در دیلم.. 133

    1-3-36- قیام عمادالدین قزوینی (احتمالاً نیمه اول قرن6) در گیلان. 134

    3-1-37- قیام اشرف بن‌زید حسنی (م554ق) در گیلان. 135

    3-1-38- حکومت ابوالرضا رسی علوی (نیمه دوم قرن6) در گیل و دیلم.. 136

    3-1-39- قیام حسنی غزنوی (نیمه دوم قرن 6) در گیلان. 137

    3-1-40- قیام داودی حسنی (م اواخر قرن 6) در گیلان. 138

    3-1-41- قیام محمد مویدی علوی (م قرن 6) در گیلان. 139

    3-1-42- قیام المنتقم لدین الله ازرقی علوی (م قرن 6) در گیلان. 139

    3-1-43- حکومت رضا بن‌هادی علوی (م اواخر قرن 6) در دیلم.. 139

    3-1-44- حکومت امیر ابوطالب ثائری (م 615ق) در گیل ودیلم.. 140

    3-2- افول سیاسی تشیع در گیل و دیلم (از قرن هفتم تا پیدایش آل‌کیا) 140

    3-2-1- ارتباط شیعیان گیل ودیلم با شیعیان یمن.. 141

    3-2-1-1- دعوت امام منصوربالله یمنی در بین شیعیان گیل ودیلم.. 141

    3-2-1-2- مهاجرت عالمان شیعی گیل و دیلم به یمن.. 143

    3-2-1-2-1- محمود بن‌علی بن‌باش دیلمی.. 143

    3-2-1-2-2- علامه عبدالمنصور گیلانی.. 143

    3-2-1-2-3- یوسف بن‌حسن دیلمی.. 144

    3-2-1-2-4- ابوالفتح بن‌مدافع دیلمی.. 144

    3-2-1-2-5- حمزه بن‌محمود گیلانی.. 144

    3-2-1-2-6- محمد بن‌حسن دیلمی.. 144

    3-2-1-2-7- داود بن‌محمد گیلانی.. 145

    3-2-1-2-8- احمد بن‌میر گیلانی.. 145

    3-2-1-3- انتقال میراث علمی شیعیان گیل و دیلم به یمن.. 146

    3-2-1-4- نفوذ احکام علمای شیعی گیل ودیلم در یمن.. 146

    3-2-1-5- دعوت امام احمد بن‌حسین یمنی در گیل و دیلم.. 147

    3-2-1-6- روابط امام المظلل بالغمام یمنی با شیعیان گیل و دیلم.. 147

    3-2-1-7- انتقال تصوف توسط شیعیان گیل ودیلم به یمن.. 148

    3-2-1-8- اهمیت مراقد علویان شیعی مذهب ایران در نزد شیعیان یمن.. 149

    3-2-1-9- مسافرت برخی از شیعیان به گیل ودیلم.. 149

    3-2-1-9- مکاتبات علمای شیعه یمن با علمای شیعه گیل و دیلم.. 150

    3-2-2- قیام و دعوت محمد بن‌حیدر حسنی (م نیمه دوم قرن 7) در گیلان. 150

    3-2-3- تبلیغ مذهبی شیعیان در مناطق اهل سنت... 151

    3-2-4- درگیری شیعیان زیدی با سایر مذاهب اسلامی در گیل ودیلم.. 151

    3-2-4-1- درگیری با اهل سنت... 151

    3-2-4-2- درگیری با اسماعیلیان نزاری.. 152

    3-2-5- وضعیت شیعیان گیل و دیلم در دوره مغولان. 153

    3-2-6- حکومت اشقری علوی (م ؟) در گیلان. 154

    3-2-7- قیام سید رکابزن علوی (م766ق) در گیلان. 154

    3-2-7-1- حمایت اولیه وی از موسس دولت آل‌کیا 155

    3-2-7-2- روابط وی با سایر حاکمان محلی گیلان. 156

    3-2-7-3- فرجام کار کیارکابزن حسنی در گیلان. 156

    فصل چهارم: گونه‌شناسی مذاهب شیعی در گیل و دیلم و نقش آنها در گسترش تشیع

    مقدمه.. 158

    4- 1- زیدیه.. 158

    4-1-1- حضور مکاتب فکری زیدیان جارودی در گیل ودیلم.. 159

    4-1-1-1- مکتب ناصریه؛ 160

    4-1-1-2- مکتب قاسمیه.. 161

    4-1-1-3- مکتب هادویه (یحیویه) 162

    4-1-1-4- مکتب مویدیه (هارونیه) 163

    4-1-1-5- در گیری ناصریه و قاسمیه در گیل و دیلم.. 164

    4-1-2- فعالیت معتزله در گیل و دیلم.. 165

    4-1-2-1- گرایش برخی از علویان گیل و دیلم به اندیشه اعتزال.. 166

    4-1-2-1-1- گرایش ابن‌داعی علوی به اعتزال.. 167

    4-1-2-1-2- گرایش مؤید بالله هارونی به اعتزال.. 167

    4-1-2-1-3- گرایش ابوطالب هارونی به اعتزال.. 168

    4-1-2-1-4- گرایش ابوالحسن حقینی به اعتزال.. 168

    4-1-2-1-5- گرایش ناصر صغیر به اعتزال.. 168

    4-1-2-2- حضور برخی از سران معتزلی در گیل و دیلم.. 169

    4-1-2-3- تاثیر گذاری اندیشه اعتزالی گیل و دیلم بر سایر مذاهب گیلان. 169

    4-1-3- احتمال تاثیر پذیری ابوحامد غزالی اشعری از زیدیان گیلان. 170

    4-1-4- معرفی عالمان نامدار زیدی گیل و دیلم.. 171

    4-1-4-1- علی بن‌اصفاهان دیلمی.. 171

    4-1-4-2- یوسف بن‌حسن گیلانی.. 172

    4-1-4-3- محمد بن‌یعقوب هوسمی.. 172

    4-1-4-4- یعقوب هوسمی.. 172

    4-1-4-5- محمد بن‌علی گیلی.. 173

    4-1-4-6- گور بگیر دیلمی.. 173

    4-1-4-7- ابن‌تال هوسمی.. 173

    4-1-4-8- ابوعلی بن‌آموج گیلی.. 174

    4-1-4-9- تورانشاه بن‌خسرو شاه گیلانی.. 174

    4-1-4-10- حزمی دودست... 175

    4-1-4-11- قاضی امندوار (امیدوار) 175

    4-1-4-12- محمد بن‌صالح گیلانی.. 175

    4-1-4-13- علی بن‌محمد گیلی.. 176

    4-1-4-14- محمد بن‌باجویه الکوکلولی گیلانی.. 176

    4-1-4-15- ابوالفضل شهرآشویه میالفجانی.. 177

    4-2- اسماعیلیه.. 177

    4-2-1- بررسی فعالیتهای مذهبی اسماعیلیان در گیل ودیلم پیش از ظهور حسن صباح.. 178

    4-2- 2- بررسی حضور اسماعیلیان در گیل ودیلم پس از حسن صباح.. 180

    4-2- 2-1- همراهی دیلمی‌ها با حسن صباح در مصر. 181

    4-2- 2-2-ورود حسن صباح به قلعه الموت دیلم.. 181

    4-2- 2-3- جانشینان دیلمی تبار حسن صباح.. 182

    4-2- 2-4- درگیری اسماعیلیان با علویان زیدی مذهب در گیل ودیلم.. 183

    4-2- 2-5- حمایت برخی از گیل ودیلم از اصفهبد طبرستان در برابر اسماعیلیان. 183

    4-2- 2-6- گرایش عده‌ای از سپاهیان دیلمی سلجوقیان به اسماعیلیه.. 184

    4-2- 2-7- ناکامی بعضی حاکمان دیلمی در برابر اسماعیلیان. 184

    4-2- 2-8- تصرف برخی از مناطق گیل و دیلم توسط اسماعیلیان الموت.. 184

    4-2- 2-9- کشتن حسن (علی ذکره السلام) توسط یک دیلمی.. 185

    4-2- 2-10- روابط اسماعیلیان دیلم با اهل سنت گیلان. 186

    4-2- 2-11- روابط علاء الدین محمد نزاری با شیخ جمال الدین گیلی.. 186

    4-2- 2-12- حمایت مردم دیلم از هلاکوی مغول برای فتح الموت.. 187

    4-2-3- معرفی مشاهیر اسماعیلی مذهب گیل و دیلم.. 187

    4-2-3-1- اسفار بن‌شیرویه دیلمی.. 187

    4-2-3-2- مردآویج زیاری گیلی.. 188

    4-2-3-3- ابوطاهر ارانی دیلمی.. 189

    4-3- امامیه (اثناعشریه) 189

    4-3-1- بررسی حضور امامیه در گیل ودیلم.. 189

    4-3-2- معرفی دانشوران امامی مذهب گیل ودیلم.. 191

    4-3-2-1- سلار دیلمی.. 191

    4-3-2-2- ابوالبرکات دیلمی.. 192

    4-3-2-3- سید واثق بالله علوی گیلانی.. 192

    4-3-2-4- وکیل هوسمی.. 193

    4-3-2-5- حسن بن‌ابی الحسن دیلمی.. 193

    4-3-2-6- رکن الدین لاهیجانی.. 193

    4-3-3- معرفی سایر عالمان شیعی گیل و دیلم.. 194

    4-3-3-1- کیکاوس بن‌دشمن زیار دیلمی.. 194

    4-3-3-2- لنگر بن‌منوچهر دیلمی.. 195

    4-3-3-3- لیاگوش بن‌منوچهر دیلمی.. 195

    4-3-3-4- سیف الدوله بن‌وهسودان دیلمی.. 195

    4-3-3-5- خسرو بن‌فیروز دیلمی.. 195

    4-3-3-6- ابن‌بندار هوسمی.. 196

    4-3-3-7- ابن‌حاجی شیعی.. 196

    4-3-3-8- ابوجعفر امامی.. 196

    خاتمه.. 197

    فهرست منابع. 200

     

    منبع:

    ابراهیم بن‌قاسم، ابراهیم بن‌قاسم بن‌مؤید بالله؛ طبقات الزیدیه، تحقیق؛ عبد السلام الوجیه، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1421ق

    ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمید بن‌ابی الحدید، تحقیق؛ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، اول، 1378ق

    ابن‌ابی‌صبیعه، عیون الانباء فی الطبقات الاطباء، تحقیق؛ نزار رضا، بیروت، دار مکتبه الحیاه، بی تا

    ابن‌ابی‌الرجال، احمد بن‌صالح، مطلع البدور و مجمع البحور، تحقیق؛ عبدالرقیب مطهر، صعده، مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه، اول، 1425ق

    ابن‌اثیر، عزالدین علی بن‌ابوالکرم محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق

    ، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دارالفکر، اول، 1423ق

    ابن اثیر، مجدالدین مبارک بن‌محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق؛ طاهر احمد الزاوی، محمود محمد الطناحی، قم، موسسه اسماعیلیان، چهارم، 1364ش

    ابن اسفندیار، محمد بن‌حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح؛ عباس اقبال، تهران، انتشارات اساطیر، اول، 1389ش

    ابن اعثم،أبو محمد أحمد بن‌اعثم کوفى، کتاب الفتوح، تحقیق؛ على شیرى، بیروت، دارالأضواء، اول، 1411ق.

    ابن بابویه رازی، علی بن‌عبیدالله بن‌بابویه، الاربعون حدیثا، قم، موسسه الامام المهدی، اول، 1408ق

    ، الفهرست، تحقیق؛ جلال الدین محدث ارموی، قم، مکتبه مرعشی نجفی، اول، 1366ش

    ابن تغری بردی، یوسف بن‌تغری بردی اتابکی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، وزاره الثقافه والارشاد القومی، قاهره، بی تا

    ابن تیمیه، احمد بن‌عبدالحلیم، مجموعه الرسائل و المسائل، تحقیق؛ محمد رشید رضا، بی جا، لجنه التراث العربی، بی تا

    ابن جوزی، ابوالفرج عبد الرحمن بن‌على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق؛ محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه ، اول،1412ق.

    ، الموضوعات، تحقیق؛ عبدالرحمن محمد عثمان، مدینه منوره، المکتبه السلفیه، اول، 1386ق

    ابن حجر،احمد بن‌علی، لسان المیزان، تحقیق؛ عبدالفتاح ابوغده، بیروت، مکتب المطبوعات الاسلامیه، اول، 1423ق

    ابن حزم، علی بن‌احمد اندلسی، جمهره انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه،اول، 1403ق

    ، الفصل فی الملل و الاهواء والنحل، تعلیق؛ احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، 1416ق

    ابن حمدون، محمد بن‌حسن، التذکره الحمدونیه، تحقیق؛ احسان عباس و بکر عباس، بیروت، دار صادر، اول، 1996م

    ابن حوقل، محمد بن‌حوقل، صوره الارض، بیروت، دارصادر، 1938م

    ابن خلدون، عبد الرحمن بن‌محمد بن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون (دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر)، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، دوم، 1408ق

    ، لباب المحصل فی اصول الدین، تحقیق؛ احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، 1425ق

    ابن‌داود، تقی الدین حسن بن‌علی، رجال ابن‌داود، تحقیق؛ محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، مطبعه حیدریه، 1392ق

    ابن‌رسته، احمد بن‌عمر، اعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق؛ حسین قره چانلو، تهران،انتشارات امیرکبیر، اول، 1365ش

    ابن‌سهل طبری، ابوالحسن علی بن‌سهل بن‌ربن، فردوس الحکمه، تحقیق؛ محمد زبیرالصدیقی، برلین، مطبع آفتاب، 1928م

    ابن شهرآشوب، محمد بن‌علی، معالم العلماء، قم، بی تا

    ، مناقب آل ابی طالب، تحقیق؛ لجنه من اساتذه نجف اشرف، نجف اشرف، مکتبه حیدریه، 1376ق

    ابن طاوس، علی بن‌موسی، فرج المهموم، قم، منشورات الرضی، 1363ش

    ابن طباطبا، ابراهیم بن‌ناصر، المنتقله الطالبیه، تحقیق؛ سید محمد مهدی خرسان، نجف اشرف، مکتبه الحیدریه، اول، 1388ق

    ابن طقطقی، محمد بن‌علی، الاصیلی فی انساب الطالبیین، تحقیق؛ مهدی الرجائی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1418ق

    ، الفخرى فى الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، محمد بن‌على، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربى، اول، 1418ق.

    ابن عبدربه، یوسف بن‌عبدالله، الاستیعاب فى معرفه الأصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دار الجیل، اول، 1412ق

    ابن عدیم، عمر بن‌احمد، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق؛ سهیل زکار، بیروت، موسسه البلاغ، 1408ق

    ابن عساکر، علی بن‌حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق؛ علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق

    ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن‌احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا

    ابن عنبه، احمد بن‌علی، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، تحقیق؛ محمد حسن آل الطالقانی، نجف اشرف، مطبعه الحیدریه، دوم، 1380ق

    ، الفصول الفخریه، تحقیق، جلال الدین محدث ارموی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،1363ش

    ابن فارس، احمد بن‌فارس، معجم المقاییس اللغه، تحقیق؛ عبدالسلام محمد هارون، بیروت، بی جا، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق

    ابن‌فضل الله، احمد بن‌یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی، المجمع الثقافی، اول، 1423ق

    ابن‌فقیه، احمد بن‌محمد، البلدان، ترجمه؛ ح. مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش

    ابن‌فند، محمد بن‌علی، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات الاخبار، تحقیق؛ عبدالسلام الوجیه و خالد المتوکل، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1423ق

    ابن‌فندق، علی بن‌زید، تاریخ بیهق، بی جا، کتابفروشی فروغی، سوم، 1361ش

    ، لباب الانساب، تحقیق؛ مهدی الرجائی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1410ق

    ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق؛ محمد الکاظم، تهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، اول، 1416ق

    ابن‌قدامه، قدامه بن‌جعفر بن‌قدامه، الخراج و صناعه الکتابه، بغداد، دارالرشید، 1981م

    ابن‌قیسرانی، محمد بن‌طاهر، الانساب المتفقه، تحقیق؛ لجنه من المحققین، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، اول، 1421ق

    ابن کثیر، اسماعیل بن‌عمر بن‌کثیر، البدایه والنهایه، بیروت، دار الفکر، 1407ق

    ابن مرتضی، احمد بن‌یحیی، الجواهر الدرر، (مقدمه کتاب البحر الزخار)،تحقیق؛ عبدالله بن‌عبدالکریم الجرانی، صنعاء، دارالحکمه الیمانیه، اول، 1366ق

    ، طبقات المعتزله، تحقیق؛ سوسنه دیفلد، بیروت، دار مکتبه الحیاه، بی تا

    ابن مسکویه، احمد بن‌محمد، تجارب الامم، تحقیق؛ ابوالقاسم امامی، تهران، دار سروش، دوم،1422ق

    ابن منظور، محمد بن‌مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405ق

    ابن ناصر الدین، محمد بن‌عبدالله، توضیح المشتبه، تحقیق؛ محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، موسسه الرساله، دوم، 1414ق

    ابن نجار، محمد بن‌محمود، ذیل تاریخ بغداد، تحقیق؛ مصطفی عبدالقادر یحیی، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، 1417ق

    ابن نجیب، محمد بن‌نجیب بکران، جهان نامه، کوشش؛ محمد امین ریاحی، تهران، انتشارات کتابخانه ابن‌سینا، 1342ش

    ابن نقطه، محمد بن‌عبدالغنی، تکمله الاکمال، تحقیق؛ عبدالقیوم عبدرب النبی، عربستان، جامعه‌ام القری، اول، 1408ق

    ابن ندیم، محمد بن‌اسحاق، الفهرست، تحقیق؛ رضا تجدد، بی جا، بی تا

    ابودلف، مسعر بن‌مهلهل، سفرنامه ابودلف در ایران، ترجمه؛ سید ابوالفضل طباطبائی، تهران، انتشارات زوار، 1354ش

    ابوالفرج اصفهانی، على بن‌الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق؛ سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه، بی تا

    ابوالفداء، اسماعیل بن‌علی، تقویم البلدان، ترجمه؛ عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران،1349ش

    ابونصر بخاری، سهل بن‌عبدالله، سر السلسله العلویه،تعلیق؛ محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، مطبعه الحیدریه، اول، 1381ق

    ابی حیان اندلسی، محمد بن‌یوسف، تفسیر البحر المحیط، تحقیق؛ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، اول، 1422ق

    اسفراینی، شاهفور (شاهپور) بن‌طاهر، التبصیر فی الدین، تعلیق؛ محمد زاهد کوثری، قاهره، مکتبه الازهریه للتراث، اول، بی تا

    اسکندر بیگ، اسکندر بیگ ترکمان، عالم آرای عباسی، تحقیق؛ ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، سوم، 1382ش

    اشعری، سعد بن‌عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، 1360ش

    اشعری، علی بن‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان، فرانس شتاینر،سوم، 1400ق

    اصطخری، ابراهیم بن‌محمد، مسالک الممالک، بیروت، دار صادر، 2004م

    اصفهانی، حمزه بن‌حسن، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیا، بیروت، دارمکتبه الحیاه، بی تا

    افطسی، محمد بن‌محمد، المجموع اللفیف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، اول، 1425ق

    افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق؛ سید احمد حسینی، قم، مکتبه المرعشی، 1403ق

    آقا بزرگ تهرانی، محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، سوم، 1403ق

    ، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، اول، 1430ق

    آملی، اولیا الله آملی، تاریخ رویان، تحقیق؛ منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش

    امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق؛ حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا

    انصاری دمشقی، محمد بن‌ابی طالب، نخبه الدهر فی العجائب البر و البحر، تهران، انتشارات اساطیر، اول، 1382ش

    انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، اول، 1381ش

    باخزری، علی بن‌حسن، دمیه القصر و عصره اهل العصر، تحقیق؛ محمد التونجی، بیروت، دار الفکر، 1391ق

    بستی، اسماعیل بن‌احمد، المراتب فی فضائل امیرالمومنین، تحقیق؛ محمدرضا انصاری، قم،نشر دلیل ما، 1421ق

    بغدادی، عبدالقاهر بن‌طاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم، بیروت، دارالجیل و دارالآفاق، 1408ق

    بلاذری، احمد بن‌یحیى، فتوح البلدان، ترجمه؛ محمد توکل، تهران، نشر نقره، اول، 1337ش

    بناکتی، داود بن‌محمد، تاریخ بناکتی (روضه اولی الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب)، تحقیق؛ جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش

    بیرونی، ابوریحان محمد بن‌احمد، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، تهران، نشر میراث مکتوب، اول، 1422ق

    تفرشی، مهدی بن‌مصطفی، بدایع الانساب فی مدفن الاطیاب، تهران، چاپخانه عالی، 1359ق

    تنوخی، محسن بن‌علی، نشوار المحاضره و اخبار المذاکره، تحقیق؛ عبود الشالجی المحامی، بی جا، 1391ق

    جاحظ، عمرو بن‌بحر، البیان والتبیین، مصر، مکتبه التجاریه الکبری، اول 1345ق

    جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تهران، نشر ناصرخسرو، چهارم، 1412ق

    جشمی، محسن بن‌محمد، تنبیه الغافلین، صعده، مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه، اول، 1421ق

    ، جلاء الابصار (مجموعه اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان)، جمع آوری و تحقیق؛ ویلفرد مادلونگ، بیروت، مطبعه المتوسط، 1987م

    ، شرح العیون، تحقیق؛ فواد سید، دار التونسیه، دوم، 1406ق

    جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم، انتشارات انصاریان، اول، 1385ش

    جمعی از مولفان، زیر نظر احمد رضا خضری، تاریخ تشیع، قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، 1384ش

    جهشیاری، محمد بن‌عبدوس، الوزراء والکتاب، تحقیق؛ ابراهیم صالح، ابوظبی، المجمع الثقافی، اول، 1430ق

    جوینی، عطا ملک بن‌محمد، تاریخ جهانگشا، تحقیق؛ محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، چهارم، 1385ش

    جیهانی، ابوالقاسم بن‌احمد، اشکال العالم، ترجمه؛ علی بن‌عبدالسلام کاتب، تعلیق؛ فیروز منصوری، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، اول، 1368ش

    حافظ ابرو، عبدالله بن‌لطف الله، ذیل رشیدی (ذیل جامع التواریخ رشیدی)، تحقیق؛ خانبابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، بی تا

    حجوری، یوسف بن‌محمد، روضه الاخبار، (مجموعه اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان)، جمع آوری و تحقیق؛ ویلفرد مادلونگ، بیروت، مطبعه المتوسط، 1987م

    حرعاملی، محمد بن‌حسن، امل الامل، تحقیق؛ سید احمد حسینی، بغداد، مکتبه اندلس، بی تا

    حسنی، احمد بن‌ابراهیم، المصابیح، تحقیق؛ عبدالله بن‌احمد الحوثی، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1422ق

    حسین بن‌بدرالدین، ینابیع النصیحه فی العقائد الصحیحه، تحقیق؛ مرتضی المحطوری، صنعاء، مکتبه البدر، دوم، 1422ق

    حضرمی شافعی، طیب بن‌عبدالله، قلاده النحر فی وفیات اعیان الدهر، تحقیق؛ بوجمعه مکری و خالد زواری، جده،دار المنهاج، اول، 1428ق

    حمیدان، حمیدان بن‌یحیی، مجموع سید حمیدان، تحقیق؛ احمد حمزی و هادی حمزی، صعده، مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه، اول، 1424ق

    حمیدالدین کرمانی، احمد حمیدالدین، المصابیح فی اثبات الامامه، تحقیق؛ مصطفی غالب، بیروت، دار المنتظر، اول، 1416ق

    حمیری، محمد بن‌عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، بیروت، مکتبه لبنان، دوم، 1984ق

    حمیری، نشوان بن‌سعید، الحور العین، تحقیق؛ کمال مصطفی، مصر، مکتبه الخانجی، بی تا

    ، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، تحقیق؛حسین بن‌عبدالله العمری، دمشق، دارالفکر، اول، 1420ق

    خاقانی شروانی، افضل الدین، دیوان، کوشش؛ ضیاءالدین سجادی، تهران، انتشارات زوار، چهارم، 1373ش

    خراسانی، محمد بن‌زین العابدین، هدایه المومنین الطالبین (تاریخ اسماعیلیه)، تصحیح؛ الکساندر سیمیونوف، تهران، اساطیر، دوم، 1373ق

    خوارزمی، جمال الدین ابوبکر، مفیدالعلوم و مبید الهموم، بیروت، مکتبه عنصریه، 1418ق

    خواند میر، غیاث الدین بن‌همام الدین، تاریخ حبیب السیر، تهران، نشر خیام، چهارم، 1380ش

    ، دستورالوزراء، تحقیق؛ سعید نفیسی، تهران، نشر اقبال، دوم، بی تا

    دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه؛ فریدون بدره ای، تهران، نشر فرزان، اول، 1375

    دانش پژوه، محمد تقی، دو مشیخه زیدی در مجموعه سی و هشت گفتار (نامه مینوی)، زیرنظر؛ حبیب یغمایی و ایرج افشار، تهران، انتشارات سنایی، دوم، بی تا

    دهخدا، علی اکبر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اول، 1372ش

    دیلمی، محمد بن‌حسن، قواعد عقائد آل محمد (بیان مذهب الباطنیه وبطلانه)، تحقیق؛ اشتروتمان، پاریس، دار البیبلیون، بی تا

    ، قواعد عقائدآل محمد، نسخه خطی، مکتبه الیمن الکبری

    دینوری، احمد بن‌داود، اخبار الطوال، تحقیق؛ عبد المنعم عامر، قم، منشورات الرضى، 1368ش

    ذهبی، محمد بن‌احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق؛ عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، دوم، 1413ق

    ، سیر الاعلام النبلاء، اشراف؛ شعیب الارنووط و تحقیق؛ حسین الاسد، بیروت، موسسه الرساله، نهم، 1413ق

    رابینو، ه. ل.، ولایت دار المرز ایران (گیلان)، ترجمه؛ جعفر خمامی زاده، رشت، انتشارات طاعتی، چهارم، 1374ق

    رافعی، عبدالکریم بن‌محمد، التدوین فی اخبار قزوین، تحقیق؛ عزیز الله عطارودی، مشهد، نشر عطارود، اول، 1376

    راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، انتشارات نگاه، دوم، 1382ق

    راوندی، محمد بن‌علی، راحه الصدور و آیه السرور، تحقیق؛ محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران، نشر امیر کبیر، دوم، 1364ش

    رشید الدین فضل الله، فضل الله بن‌ابی الخیر همدانی، جامع التواریخ (اسماعیلیان)، تحقیق؛ محمد روشن، تهران، میراث مکتوب، اول، 1387ش

    سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، موسسه النشر الاسلامی،

    ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، دوم، 1374ش

    سزگین، فواد، تاریخ التراث العربی، ترجمه به عربی؛ محمود فهمی حجازی، قم، مکتبه المرعشی، دوم، 1412ق

    سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تحقیق؛ عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، اول، 1383ش

    سمعانی، عبدالکریم بن‌محمد، الانساب، تحقیق؛ عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان، اول، 1408ق

    سهمی، حمزه بن‌یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، عالم الکتب، چهارم، 1407ق

    سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه، تحقیق؛ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، المکتبه العصریه، اول، 1427ق

    ، لب اللباب فی تحریر الأنساب، بیروت، دارصادر، بی تا

    شبانکاره ای، محمد بن‌علی، مجمع الانساب، تحقیق؛ میرهاشم محدث، تهران، امیر کبیر، اول، 1381ش

    شجری، یحیی بن‌حسین، الامالی الاثنینیه، تحقیق؛ عبدالله بن‌حمود العزی، صنعاء، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1429ق

    ، سیره امام مؤید بالله هارونی، تحقیق؛صالح عبدالله قربان، صنعاء، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1424ق

    شرف الدین، سیره ابوالطیر، نسخه الکترونیکی، www.alshamelah.com

    شرفی، احمد بن‌محمد، عده الاکیاس فی شرح المعانی الاساس،صنعاء، دار الحکمه الیمانیه، اول، 1415ق

    شهاری، علی بن‌عبدالله، بلوغ الارب و کنوز الذهب فی معرفه المذهب، تحقیق؛ عبدالله احمد الحوثی، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1423ق

    شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم، تحقیق؛ محمد بدران، قم، الشریف ارضی، سوم، 1374ش

    شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، تهران، انتشارات اسلامیه، چهارم، 1377ش

    شوکانی، محمد بن‌علی، نیل الاو طار من احادیث سید الاخیار، بیروت، دارالجیل، 1973م

    گیلانی، ملا شیخ علی، تاریخ مازندران، تحقیق؛ منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش

    صابی، ابراهیم بن‌هلال، التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه، (مجموعه اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان)، جمع آوری و تحقیق؛ ویلفرد مادلونگ، بیروت، مطبعه المتوسط، 1987م

    صدوق، محمد بن‌علی، الامالی، قم، موسسه البعثه، اول، 1417ق

    ، علل الشرایع، تقدیم؛ محمد صادق بحرالعلوم، نجف اشرف، مکتبه الحیدریه، 1385ق

    ، معانی الاخبار، تحقیق؛ علی اکبر غفاری، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1379ق

    صفدی، صلاح الدین خلیل بن‌ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق؛ احمد الارنووط و ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، اول، 1420ق

    صفی الدین بغدادی، عبدالمومن بن‌عبدالحق، بیروت، دار الجیل، اول، 1412ق

    طبرسی، فضل بن‌حسن، مجمع البیان، تحقیق؛ لجنه من العلماء، بیروت، موسسه الاعلمی، اول، 1415ق

    طبری، محمد بن‌جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، ترجمه؛ ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، پنجم، 1375ش

    طوسی، محمد بن‌حسن، اختیار معرفه الرجال، تحقیق؛ سید مهدی رجایی، قم، موسسه آل البیت، 1404ق

    ، تهذیب الاحکام، تحقیق؛ سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، سوم، 1364ش

    ، رجال طوسی، تحقیق؛ جواد القیومی، قم، موسسه النشر الاسلامی، اول، 1415ق

    ، الفهرست، تحقیق؛ جواد القیومی، قم، موسسه النشر الفقاهه، اول، 1417ق

    عارف، احمد عبدالله، الصله بین الزیدیه و المعتزله، صنعاء، المکتبه الیمنیه، اول، 1407ق

    عارف تامر، تاریخ الاسماعیلیه، لندن، ریاض الریس للکتب، اول، 1991ق

    عاملی، جعفر مرتضی، اکذوبتان، حول الشریف الرضی، بیروت، مرکز الاسلامی لدراسات، دوم،1425ق

    عبدالجلیل قزوینی، عبدالجلیل، نقض بعض مثالب النواصب، تصحیح؛ جلال الدین ارموی، تهران، انجمن آثارملی، 1358ش

    عبیدلی، محمد بن‌جعفر، تهذیب الانساب، تحقیق؛ محمد کاظم محمودی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1413ق

    علامه حلی، حسن بن‌یوسف، خلاصه الاقوال، تحقیق؛ جواد القیومی، قم، نشر الفقاهه، اول، 1417ق

    علوی عمری، علی بن‌محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق؛ احمد مهدوی دامغانی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1409ق

    عمادالدین طبری، محمد بن‌ابی القاسم، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، تحقیق؛ جواد القیومی، قم، موسسه النشر الاسلامی، اول، 1420ق

    غضایری، حسین بن‌عبیدالله، شرح تکمله رساله ابی غالب زراری فی آل اعین، بی جا، 1399ق

    فخر رازی، محمد بن‌عمر، تفسیر الرازی، بی جا، بی تا

    ، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه، تحقیق؛ سید مهدی رجایی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1409ق

    فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، کوشش؛ جلال الدین خالقی مطلق، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، اول، 1386ش

    فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، قم، نشر ادیان، اول، 1386ش

    فسوی، یعقوب بن‌سفیان، المعرفه و التاریخ، تحقیق؛ اکرم ضیاء عمری، مدینه منوره، مکتبه الدار، اول، 1410ق

    فومنی، ملا عبدالفتاح،تاریخ گیلان، تحقیق؛ منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، اول، 1349ش

    فندرسکی، رضا، دیلمیان،رشت، فرهنگ ایلیا، اول، 1386ش

    قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن‌احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق؛ جورج قنواتی، قاهره، دارالمصریه، 1965م

    قزوینی، زکریا بن‌محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، بی تا

    قلقشندی، احمد بن‌علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، تحقیق؛ محمد حسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا

    قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، تهران، بی تا

    کاشانی، عبدالله بن‌محمد، تاریخ اولجایتو، تحقیق؛ مهین همبلی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، 1384ش

    ، زبده التواریخ، تحقیق؛ محمد تقی دانش پژوه، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، اول، 1366ش

    کسروی، احمد، شهریاران گمنام،تهران، نشر جام، ششم، 1377ش

    کنانی، علی بن‌محمد، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاحادیث الشنیعه الموضوعه، تحقیق؛ عبدالله بن‌صدیق الغماری و عبدالوهاب عبداللطیف، مصر، مکتبه القاهره، اول، بی تا

    کیا گیلانی، سیداحمد بن‌محمد، سراج الانساب، تحقیق؛ سید مهدی رجایی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1409ق

    گیلانی، یوسف بن‌ابی الحسن،رساله یوسف بن‌ابی الحسن (نامه به یمن)،در: اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، جمع آوری و تحقیق؛ ویلفرد مادلونگ، بیروت، مطبعه المتوسط، 1987م

    مادلونگ، ویلفرد،تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، (سلسله‌های کوچک شمال ایران)، ترجمه؛ حسن انوشه، تهران، 1363ش

    مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق؛ محیی الدین مامقانی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث،اول، 1427ق

    ماوردی، علی بن‌محمد، الاحکام السلطانیه، ترجمه؛ حسین صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، اول، 1383ش

    محلی، حمید بن‌احمد، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه، تحقیق؛ مرتضی بن‌زید المحطوری، صنعاء، مکتبه مرکز بدر، اول، 1423ق

    مرعشی، سید ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تحقیق؛ محمد حسین تسبیحی، تهران، موسسه مطبوعاتی شرق، 1345ش

    ، تاریخ گیلان و دیلمستان، تحقیق؛ منوچهر ستوده، تهران، انتشارات اطلاعات، دوم، 1364ش

    مرعشی، شهاب الدین، مقدمه‌ای بر ارشاد القلوب، تهران، انتشارات بودرجمهری، 1373ش

    مروزی، اسماعیل بن‌حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق؛ سید مهدی رجایی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1409ق

    مستوفی، حمدالله،تاریخ گزیده، تحقیق؛ عبد الحسین نوایى، تهران، امیر کبیر، سوم، 1364ش

    ، نزهت القلوب، تصحیح؛ محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات حدیث امروز، اول، 1381ش

    مسعودی، على بن‌حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، پنجم، 1374ش

    مشکور، محمد جواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های آن در اسلام، تهران، کتابفروشی اشرافی، 1362ش

    مفید، محمد بن‌محمد، اوائل المقالات، قم، موتمر العالمی للشیخ المفید، اول، 1413ق

    مقدسی، محمد بن‌احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه؛ علی نقی منزوی، تهران، شرکت مترجمان و مولفان، اول، 1361ش

    مقریزی، احمد بن‌علی، درر العقود الفرید، تحقیق؛محمود الجلیلی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، اول، 1423ق

    ملطی،محمد بن‌احمد، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، بیروت، موسسه الریان، 2009ق

    منصور بالله، عبدالله بن‌حمزه، الشافی، صنعاء، موسسه الاعلمی للمطبوعات، اول، 1406ق

    ، مجموع مکاتبات، تحقیق؛ عبدالسلام الوجیه، صنعاء، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1429ق

    ، المجموع المنصوری، تحقیق؛ عبدالسلام الوجیه، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی،اول، 1422ق

    مهرآبادی، میترا، تاریخ سلسله زیاری، تهران، دنیای کتاب، اول، 1374ش

    المهلا، حسین بن‌ناصر، مطمح الآمال، تحقیق؛ عبدالله بن‌احمد الحوثی، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1422ق

    مهلبی، حسن بن‌احمد، الکتاب العزیزی، تحقیق؛ تیسیر خلف، دمشق، التکوین، اول، 2006م

    موسوی نجاد،سید علی، تراث الزیدیه، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، اول 1384ش

    موسوی یمانی، محمد کاظم بن‌ابی الفتوح، النفحه العنبریه فی انساب خیر البریه، تحقیق؛ سید مهدی رجایی، قم، مکتبه المرعشی، اول، 1419ق

    مویدی، مجدالدین، التحف شرح الزلف، صنعاء، مکتبه البدر، سوم، 1417ق

    میر ابوالقاسمی، سید محمد تقی، سیر تحولات اسلام در گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، اول، 1388ش

    ناشناخته، حدود العالم من المشرق الی المغرب، تعلیق؛ مینورسکی، ترجمه؛ میر حسین شاه، تهران، نشر دانشگاه الزهرا، اول، 1372ش

    ناشناخته، نسخه‌ای خطی و نویافته از زیدیان گیلان (رساله رجال)، نجف، موجود در کتابخانه کاشف الغطاء

    ناشی اکبر، محمد بن‌عبدالله، مسائل الامامه، تحقیق؛ علی رضا ایمانی، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، اول، 1386ش

    ناصر اطروش، حسن بن‌علی، الاحتساب، تحقیق؛ عبدالکریم احمد جدبان، صعده، مکتبه التراث الاسلامی، اول، 1423ق

    ، البساط، تحقیق؛ عبدالکریم احمد جدبان، صعده، مکتبه التراث الاسلامی، اول، 1418ق

    نجاشی، احمد بن‌علی، رجال النجاشی، قم، موسسه النشر الاسلامی، هفتم، 1424ق

    نظام الملک، حسن بن‌علی، سیاست نامه (سیرالملوک)، کوشش؛ جعفرشعار، هفتم، 1374ش

    نوبختی،حسن بن‌موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، دوم، 1404ق

    نووی،محی الدین بن‌شرف، تهذیب الاسماء واللغات، بیروت، دارالفکر، اول، 1416ق

    نویری، احمد بن‌عبدالوهاب، نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره، وزاره الثقافیه والارشاد القومی، بی تا

    هارونی، ابوطالب یحیی بن‌حسین، الافاده، تحقیق؛ محمد کاظم رحمتی، تهران، میراث مکتوب، 1387ش

    همدانی، محمد بن‌عبدالملک، تکمله تاریخ الطبری، تحقیق؛ البرت یوسف کنعان، بیروت، مطبعه کاتولیکیه، دوم، 1961م

    وجیه، عبدالسلام، اعلام المولفین الزیدیه، عمان، موسسه الامام زید بن‌علی، اول، 1420ق

    ولادیمیرونا، استرویوا لودمیلا، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ترجمه؛ پروین منزوی، تهران، نشر اشاره، اول، 1371ش

    یافعی، محمد بن‌اسعد، مرآه الجنان و العبره الیقظان، تحقیق؛ خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، اول، 1417ق

    یاقوت حموی، یاقوت بن‌عبدالله، معجم الادباء، بیروت، دارالفکر، سوم، 1400ق

    ، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، دوم، 1995م

    یحیی بن‌الحسین، المسالک، تحقیق؛ ابراهیم یحیی قیس، بیروت، موسسه الرساله ناشرون، اول، 1433ق

    یعقوبى، احمد بن‌ابى یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا

    یغمایی، حسن، تاریخ دولت صفاریان، تهران، دنیای کتاب، 1370ش


موضوع پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), نمونه پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), جستجوی پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), فایل Word پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), دانلود پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), فایل PDF پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), تحقیق در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), مقاله در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), پروژه در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), پروپوزال در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), تز دکترا در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), تحقیقات دانشجویی درباره پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), مقالات دانشجویی درباره پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), پروژه درباره پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), گزارش سمینار در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), پروژه دانشجویی در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), تحقیق دانش آموزی در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), مقاله دانش آموزی در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا ), رساله دکترا در مورد پایان نامه بررسی تاریخ تشیع در گیلان و دیلمان ( از آغاز تا پیدایش آل‌ کیا )

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد(M.A) رشته جغرافیا و برنامه ریزی توریسم مقدمه طبیعت جهانگردی در هر جامعه، متاثر از عوامل پیچیده و در هم تنیده اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. علی­رغم پیامدهای اقتصادی چشمگیر و قابل توجه صنعت جهانگردی، بسیاری از صاحب نظران معتقدند، جهانگردی بیش از آن که یک فعالیت اقتصادی باشد، پدیده­ای فرهنگی است. در طی قرون انسان­ها با استفاده از ...

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته امور فرهنگی چکیده هدف این پژوهش شناسایی مولفه های فرهنگی موثر بر مدیریت کارآمد بقاع متبرکه در شهر اصفهان بود. بدین منظور مولفه های ارزش ها ، هنجارها ، اداب و رسوم ، هنر و میراث فرهنگی، باورها و مذهب مورد مطالعه قرار گرفت. این تحقیق به روش توصیفی پیمایشی عوامل فرهنگی در ابعاد ( ارزش ها، هنجار ها، هنر و میراث فرهنگی، باورها، مذهب،) ...

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مطالعات تاریخ تشیع چکیده امام خمینی (رحمه الله) معتقدند اکثر علمای شیعه به پیروی ائمه­ی اطهار (علیهم السلام)، با حکومت­های غیر مشروع مخالفت یا مبارزه کرده­اند. به لحاظ شرعی، هیچ کسی بدون اجازه­ی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) حق حکومت ندارد و ایشان فقط به فقهای عادل اجازه­ی حکومت داده­اند. بنابراین، هر حکومتی غیر از آن، ...

پايان نامه براي دريافت درجه کارشناسي ارشد <<M.A>> گرايش: روابط بين الملل بهار1393 چکيده پژوهش حاضر، در راستاي پاسخ به يک سوال اساسي با اين عنوان است که مباني فکري، عقيدتي القا

پايان نامه کارشناسي ارشد رشته معماري گرايش مهندسي معماري شهريور 1393 چکيده  مساله آن است که ساختار محلات در دوران معاصر ايران، به واسطه تغيير در شکل شهر سازي معاصر از جمله شبکه ها و شري

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیای سیاسی چکیده تأمین امنیت ملی از اولویت های دولت ها در سیاست گذاری ملی و منطقه ای محسوب گردیده که همواره در تدوین آن تلاش می شود ؛ تهدیدها ، چالش ها و فرصت ها شناسایی و نیز تأثیر مکان های مختلف جغرافیایی بر آن مدنظر قرار گیرد . امنیت ملی به الزاماتی اشاره می کند که بقای دولت ملی را از طریق بکارگیری اقتصاد ، ارتش و توان سایسی و استفاده از ...

پایان نامه تحصیلی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد «M.A » رشته جغرافیا – گرایش اقلیم شناسی چکیده هر کار تحقیقی قطعاً در پی یافتن مشکلی در جامعه صورت می گیرد. زمانی که مسأله در جامعه ای به حدی برسد، انسان احساس می کند باید در پی یافتن راه حلی باشد و به همین سبب به تحقیق و پژوهش می پردازد. جابجایی انسانها بدلایل پیچیدگی زندگی روزمره و اشتغال افراد و گذران اوقات فراقت از ارکان مهم زندگی ...

پایان نامه تحصیلی مقطع کارشناسی ارشد تبلیغ و ارتباطات فرهنگی چکیده: تعزیه نمونه بارز نبوع نمایشی ایرانیان است که ردپای آن هنوز هم در استان‌های مختلف از شمالی ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنه کویر تا حاشیه های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام محرم دیده می‌شود.تعزیه هنری است که به نوعی درون خود از تمام هنرها وام گرفته ...

پايان نامه براي دريافت درجه کارشناسي ارشد رشته معماري گرايش معماري دي 1393 چکيده محيط هاي طبيعي بکر يا حوزه هاي حفاظت شده محلي مناسب براي اکوتوريسم به شمار مي روند و توسعه توريسم در اي

پایان نامه نظری دوره کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی گرایش فیلمنامه نویسی چکیده: مسئله تحقیق، بررسی پیش­فرض ها برای رسیدن به فیلمنامه دینی است. برای پاسخ به این مسئله از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. چارچوب نظری، تبدیل عالم معقول به جهان محسوس در نظریه آیت الله جوادی آملی، - ﺧﻠﻖ آثاری ﮐﻪ نقطه شروعش فهم ﻋﻘﻞ، میانه اش درک و پردازش معقول در دستگاه مخیله و در نهایت محسوس کردن آن ...

ثبت سفارش