پایان نامه مستندات قرآنی و روایی انسان ‌شناسی علامه حسن زاده آملی

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تصوف و عرفان اسلامی

چکیده

این تحقیق در حوزه انسان شناسی به مستدات قرآنی و روایی انسان‌شناسی از دیدگاه علامه حسن‌زاده پرداخته که در کلیّات به تبیین موضوع, هدف, ضرورت انسان شناسی و... به سبب زیر بنایی بودن آن نسبت به علوم دیگر پرداخته و در فصل اول به انواع انسان شناسی فلسفی، دینی، علمی وعرفانی و بر برتری انسان شناسی دینی به خاطر اتقان, جامعیت و توجه به تمام ابعاد انسانی بر دیگر مکاتب تاکید کرده و مستندات قرآنی و روایی که در آثار علامه بر اهمیت انسان شناسی است ذکر شده، در فصل دوم به بررسی حقیقت انسان و مراتب آن از مرتبه جسمانی و تجرد خیالی، عقلی و فوق عقلانی آن پرداخته است و در فصل چهارم از تطابق حقیقت انسان با عالم  به عنوان کون جامع بحث شده و در فصل پنجم به حقیقت معاد که شانی از شئون انسان است پرداخته شده و در نهایت در فصل ششم وارد بحث انسان کامل که ثمره وجود و مظهر اتم اسماء الهی است شده است.

واژگان کلیدی:  انسان، انسان شناسی، انسان کامل، روایی، حسن حسن زاده، قرآنی, مستندات، نفس.

تعریف و تبیین موضوع

از میان سه  موضوع محوری و اساسی در اندیشه بشری یعنی خدا، انسان و جهان، ، که در طول تاریخ و در همه جوامع بشری پرسش‌های مهمی  درباره آنها طرح شده و همه تلاش فکری انسان به دنبال  پاسخ‌های درست و مناسب به آنهاست. شناخت انسان به عنوان آن سوی سکه معرفت خداوندی اهمیت ویژه‌ای داشته و دارد. و می توان گفت که انسان شناسی یکی از مهم ترین و کهن‌ترین دانش ها  به شمار می آید، چراکه انسان همیشه دنبال یافتن منشاء پیدایش خود بوده و به همین منظور افسانه ها و داستان های فراوانی نیز ساخته و پرداخته است. شناخت حقیقت انسان، نحوه تکون و آغاز حیات او، سرنوشت و سرانجام و جایگاه او در نظام هستی از جمله مسائلی است که هم در مشرق زمین و هم در مغرب زمین هم در  شرایع توحیدی  مثل اسلام مسیحیت و یهودیت و هم ادیان غیر توحیدی مثل هندوئیسم و بودیسم (با نگرش های مختلف) و هم در مکاتب فلسفی و عرفانی  مورد توجه بوده است. لذا امروزه این موضوع  چنان گسترده است که به طور کلی هر منظومه معرفتی را که به بررسی انسان، بُعد یا ابعادی از وجود او یا گروه و قشر خاصی از انسان‌ها می‌پردازد، می‌توان «انسان‌شناسی» نامید.

انسان‌شناسی، گونه‌های مختلفی دارد که به لحاظ روش یا نوع نگرش، از یکدیگر متمایز می‌شوند. این مقوله را می‌توان بر اساس «روش»، به انسان‌شناسی تجربی، فلسفی، عرفانی، و دینی تقسیم کرد:

الف) انسان شناسی تجربی یا علمی؛ نوعی از انسان شناسی است که با روش تجربی به بررسی انسان می پردازد،

ب) انسان شناسی شهودی یا عرفانی؛ در انسان شناسی عرفانی بر مبنای علم حضوری به مطالعه و بحث و بررسی در مورد انسان و معرفی انسان کامل و همچنین نحوه دست یابی انسان به کمال پرداخته می‌شود.

ج) انسان شناسی فلسفی؛ انسان شناسی فلسفی بر اساس ماهیتی که دارد، دنبال شناخت ماهیت انسان به صورت قضیه حقیقیه است. این نوع معرفت، همه انسان های گذشته و حال و آینده را مصادیق موضوع خود می داند و روش آن، تعقل و بهره مندی از عقل است. در انسان شناسی فلسفی مسائلی از قبیل اینکه آیا انسان علاوه بر بدن، ساحت دیگری چون نفس دارد؟ درصورت تعدد ساحت های وجودی وی، کدام یک از آنها حقیقت انسان را تشکیل می دهد؟ ج) تعریف نفس و ادله وجود و تجرد آن چیست؟ د) رابطه نفس و بدن چگونه است؟ ه) کدام یک از نفس و بدن در آفرینش مقدم هستند؟ و....

د) انسان شناسی دینی؛ در این نوع از انسان شناسی ابعاد، ویژگی ها، حقایق و ارزش های گوناگون انسانی از طریق مراجعه به متون مقدس دینی- کتاب و سنت-  و با استخدام دیگر روشهای مورد نیاز به دست می‌آید.

شکی نیست که دانش بشری چه تجربی و فلسفی و یا حتی عرفانی آن خالی از اوهامات و مغالطات نیست، لذا هر مسئله ای که با وحی الهی و متون دینی تطبیق داشته و راه او را روشن تر کند برای او اطمینان بخشتر خواهد بود و در میان اندیشمندان ما نیزجمع بین تمام روش ها  عرضه دست آورد‌های علمی بر نصوص دینی و الهی بسیار اهمیت داشته است. از این رو برآن شدیم تا این مسئله را از دیدگاه علامه حسن زاده آملی که سالیانی متمادی مسائل را با این مبنا که قرآن، عرفان و برهان از هم جدایی ندارند مورد بررسی قرار دهیم.

2.دلایل خاص انتخاب موضوع

از آنجا که تصویر جایگاه انسان بویژه انسان کامل در هستی از منظر اهل عرفان و نیز مراتب وجودی و ادراکی آدمی و ده‌ها مسئله مهم دیگر که در کتابهای عرفانی مطرح شده است، همیشه با این نقد روبرو بوده است که اینها از معارف قرآنی و روایی فاصله دارند. از اینرو بیان مستندات قرآنی و روایی مباحث انسان‌شناسی می‌تواند، این ابهام را از بین ببرد.و چنانچه گفته شد، علامه حسن  زاده آملی خود سالیانی درحوزه قرآن، فلسفه، عرفان و سایر علوم اهتمام داشته و جمع بین قرآن، عرفان و برهان کرده‌اند از اینرو بیان و جمع بندی مستندات قرآنی و روایی مباحث انسان شناسی در آثار ایشان، می‌تواند به عنوان بخشی از پاسخ در رسیدن به آن هدف بلند به حساب آید.

و حقیر نیز با بضاعت بسیار کم در پرتو عنایت حضرت ولی عصر (عج) سعی نمودم از لابه‌لای کتب و رسائل حکیم الهی علامه حسن زاده آملی و سایر تالیفاتی که در رابطه با این موضوع  نگاشته شده است مطالبی به مقدار استعداد عرضه کنم تا چه قبول افتد و چگونه در نظر آید.

همتم بدرقه راه کن ای طائر قدس                      که دراز است ره مقصد و من نو سفرم

3.پرسشهای تحقیق

الف) پرسش اصلی تحقیق

1. مستندات قرآنی و روایی علامه حسن زاده در مبحث انسان شناسی چیست؟

ب) پرسش‌های فرعی تحقیق

1. انسان شناسی چیست و از منظر علامه حسن زاده چگونه ترسیم شده است؟

2. ماهیت ومراتب وجودی و ادراکی انسان از منظر علامه حسن زاده با توجه به مستندات قرآنی و روایی  چگونه ترسیم شده است ؟

3. انسان در هستی  از نگاه علامه حسن زاده با توجه به مستندات قرآنی و روایی چه جایگاهی دارد؟

4. حالات انسان در معاد  از نگاه علامه حسن زاده آملی با توجه به مستندات قرآنی و روایی چگونه ترسیم شده است؟

 5. مستندات قرآنی و روایی حقیقت و شئون انسان کامل از نگاه علامه حسن زاده  چیست؟

4.فرضیه

الف)فرضیه اصلی تحقیق

با توجه به اینکه تحقیق توصیفی است در خصوص فرضیه می توان گفت با مطالعه و پژوهش در آثار و تالیفات علامه چنین به نظر می رسد که ایشان در اکثر مسائل علوم انسانی خصوصا انسان شناسی مسائل شهودی و برهانی را به آیات قرآن و روایات عرضه و مستند کرده‌اند

ب)فرضیه ‌های فرعی تحقیق

به نظر می‌رسد هدف اصلی علامه در استناد به آیات قرآن و روایات بیشتر این بوده است که از یک سو برتاثیر سخن خود بیافزاید و خواننده را در پذیرفتن آراء فلسفی و عرفانی تشویق کند و از سوی دیگر در مقابل مخالفان فلسفه و عرفان آیات و احادیث را وقایه‌ی افکار فلسفی و عرفانی خود قرار دهد و کلام الهی را موید سخن خویش سازد. همچنین نکته مهم دیگر در ارتباط با این سؤال بیان این مطلب است که استفاده از آیات و روایات در آثار و منش و علمی علامه عمدتاً در جهت تبیین سازگاری میان عقل و وحی وشهود بکار رفته است. بر همین اساس ایشان روشی را پایه ریزی نموده است که جامع استدلال، شهود و نیز نصوص الهی (قرآن و روایات) است .

با توجه به تحقیقات انجام گرفته انعکاس کلام الهی و احادیث اهل البیت در آثار علامه حسن زاده آملی بیانگر توجه خاص ایشان به قرآن و روایات است.

علامه از کلام الهی برای تائید آراء فلسفی و عرفانی خود استفاده می کند و با دلایل عقلی و منطقی و با استناد به ظاهر لفظ این کار را انجام می دهند و از هر گونه برداشتی که مورد توجه دلالت لفظی آیات قرآنی و روایات نباشد، پرهیز می‌کنند .

علامه مانند حکماء و متفکران اسلامی و چه بسا با اهتمام بیشتری در پی تلفیق میان دین و فلسفه و عرفان و تطبیق تعالیم دینی با مبانی فلسفی و عرفانی است. ایشان می‌خواهد معقول و منقول را به هم نزدیک سازد و قرآن و برهان را پشتوانه و معرفت معقول و مشهود خود قرار دهد. و به همین جهت گاهی بیان هر مطلب و اقامه هر دلیل را با یک یا چند آیه همراه می سازد.

علامه سعی نموده است تا مدعای فلسفی خود را پس از اینکه با براهین عقلی مستدل ساخته، با آیات قرآنی توجیه و تائید کند و بدین ترتیب سازگاری بین عقل، شهود و شرع را تبیین نماید.

می توان ادعا کرد علامه آیات و احادیث تاویل شده را به مثابه‌ی زمینه های تائیدکننده و مؤثر در جهت گیری اعتقادی خود مخصوصاً در مباحث مربوط به  انسان شناسی و معرفت نفس و فرجام نفوس انسانی و کیفیت سیروسلوک روح آدمی تلقی نموده است.

بنابر این می توان گفت  با مطالعه و پژوهش در آثار و تالیفات علامه چنین به نظر می رسد که ایشان در انسان شناسی از جمله مسائلی چون اثبات نفس و مراتب تجرد آن (تجرد خیالی، عقلی، فوق عقلی) و تطابق انسان با عالم و همچنین مسائل مربوط به حالات انسان در معاد و مظهر اتم بودن انسان کامل مر اسماء الهی را به آیات قرآن و روایات مستند کرده‌اند.

5.پیش‌فرض‌های ضروری تحقیق

از جمله پیش فرض های این تحقیق:

 پذیرش روایات و منابع روائی است که علامه حسن زاده برای تاییدات مباحث انسان شناسی به آنها استناد نموده است.

2  درستی تحلیلهای برهانی عجین شده با مباحث ذوقی که ایشان در خصوص اثبات مطالب آورده‌اند در این رساله مفروض گرفته شده است.

 لذا  مادر اینجا به دنبال اثبات مباحث رجالی و درایه ای احادیث و تحلیل مباحث ذوقی و برهانی نیستیم که این مسائل خود مجالی دیگر می‌طلبد.

6.پیشینه تحقیق

در خصوص این موضوع یعنی مستندات قرآنی و روایی انسان شناسی علامه حسن زاده آملی با جستجوهایی که صورت گرفته تحقیقی جامع که مستندات روایی و قرآنی را آورده باشد، تا کنون صورت نگرفته است البته دو کتاب «انسان در قرآن» و « انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه» از آثار علامه حسن زاده تا حدودی به این مستندات پرداخته است اما جامع همه مستندات. اما در موضوع انسان شناسی باید گفت که اکثر کتابهای  علامه حسن زاده آملی در خصوص مبحث انسان شناسی  است  خصوصا کتابهایی چون عیون مسائل نفس و شرح آن، دروس معرفت نفس، اتحاد عاقل به معقول، و ... و تفاوت این تحقیق با  کتابها و تحقیق های یاد شده انسجام و پیوستگی مطالب حول آیات و روایات در باب انسان‌شناسی می‌باشد.

7.اهداف اصلی تحقیق

علامه حسن زاده آملی از جمله  عالمانی است که اهتمام فوق العاده‌ای به بحث انسان‌شناسی دارند و اثری از ایشان یافت نمی شود مگر اینکه به این موضوع پرداخته است و ایشان جهت تائید دست آوردهای فلسفی و عرفانی  از منابع  اصیل اسلامی از جمله قرآن و روایات در تحقیقات و تالیفات و نظرات خود استفاده کرده است. هدف اصلی آن جناب از تمسک به آیات و روایات این بوده که نشان دهند عقل، نقل و شهود هدف یگانه ای دارند و با یکدیگر سازگارند و آنچه در حکمت و عرفان ازطریق تعقل و سلوک باطنی صحیح در می‌یابیم مورد تائید قرآن و حدیث  است. لذا هدف تحقیق ارائه یک منظومه معرفتی انسان شناسی دینی که از طرفی مبرهن به قواعد منطقی و شهودات عرفانی است می‌باشد .

Abstract

In the Introduction we discuss the necessity of anthropology because of its ignificance and underlines in comparison to other fields of knowledge.

In the first chapter I contemplate on divergent modes of anthropology as    hilosophical, theological, scientific and mystical. I have also focused on the advantage of Islamic nthropology over other schools of thought because of its comprehensiveness as well as its notion towards the totality of human dimensions. In the same vein, I have mentioned the Quranic and narrative source of Allameh’s anthropology.

In the second chapter, the very essence of human being and its ranking in terms of corporal and imaginary, rational and over-rational abstract are being discussed.

In the third chapter, the comparison of the very reality of  human being with the niverse as the very creation.

In the fourth chapter, we approach the virtue of resurrection as one of human being’s conditions.

Finally in the fifth chapter, we discuss the “faultless human” as the representation of very existence and absolute manifestation of Allah’s epitome.

Keywords: Anthropology, Quranic, Narrative, Soul of man, Human, Sources, Faultless human.