پایان نامه تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر واگرایی های ایران و ترکیه

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M. A.)

رشته :جغرافیای سیاسی

چکیده

روابط ایران و ترکیه در طول تاریخ همواره فراز و فرودهای بسیاری را طی نموده و این روابط مختص     دهه های اخیر نبوده، دو کشور بخاطر همسایگی با یکدیگر از زمان امپراطوری عثمانی روابطشان به شکل معمول ادامه داشته است. همان طور که از عنوان پایان نامه پیداست نوشتار حاضر به دنبال آن است تا عواملی که باعث واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه می شود را مورد بررسی دقیق قرار دهد.

ایران و ترکیه دو بازیگر قدرتمند در منطقه پیرامونی محسوب می شوند که هر کدام اهداف مشخصی را دنبال می کند تا به عنوان یک قدرت منطقه محسوب شوند.

ترکیه در تلاش است تا جایگاه بهتری نسبت به گذشته در تحولات خاورمیانه به دست آورد و نقش موثری در منطقه داشته باشد از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران نیز اهداف مشخصی را در منطقه دنبال می کند تا به عنوان یک قدرت برتر منطقه محسوب شود. هر دو کشور خواهان تأثیرگذاری بیشتر در منطقه خاورمیانه هستند که این عمل به نوبه خود باعث می شود بر روابط دو کشور تأثیر بسزایی داشته باشد و باعث واگرایی بین دو کشور شود.

در این پایان نامه داده ها به صورت نقشه و جدول مورد استفاده قرار گرفته است و روش کار به صورت توصیفی- تحلیلی می باشد.

همان طور که سه عنصر دین، اقتصاد و امنیت نقش اصلی را در همسویی منافع ایران و ترکیه بازی می کند و در حقیقت زمینه های اصلی گسترش روابط دو کشور همین سه عنصر است در نقطه مقابل می توانیم سه عنصر در واگرایی روابط ایران و ترکیه اشاره کنیم از جمله آن:

1- نقش قدرت جهانی و منطقه ای

2- ایدئولوژیک

3- سیاسی

این مسئله به اثبات می رسد که روابط ایران و ترکیه از نظر سیاست خارجی ترکیه به سمت تضادهایی پیش رفته است. قابل ذکر است که با تغییر ماهیت سیاست خارجی ترکیه نسبت به ایران و تلاش روزافزون این کشور برای الگو قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه و همچنین موضع گیری تند این کشور علیه سوریه، عراق نوعی تیرگی در روابط بین ایران و ترکیه می توان مشاهده نمود.

واژه کلیدی: ایران، ترکیه، واگرایی، منطقه خاورمیانه

مقدمه

تجربه ی تاریخی ایران و ترکیه در دو قرن معاصر از بسیاری جهات شبیه و یکسان است هیچ یک از این دو کشور در قرن نوزدهم که سلطه استعماری سکه ی رایج در جهان و کشورهای اسلامی بود به طور رسمی مستعمره نشده اند. این دو کشور به عنوان بازماندگان دو امپراطوری ریشه دار و بزرگ منطقه، هر دو دارای تاریخی طولانی از ملیت و هویت ملی هستند و به سبب همسایگی با یکدیگر، در طول تاریخ و دهه های اخیر روابطی حسنه، به خصوص از لحاظ اقتصادی با هم داشته اند. صرف نظر از بررسی تاریخی روابط ایران و ترکیه، نوعی دگرگونی اساسی در سطح روابط دو کشور ایران و ترکیه در چند دهه اخیر دیده      می شود.

ترکیه در دوره حکومت اسلام گرایان و حزب عدالت و توسعه توجه بیشتر به خاورمیانه معطوف گردیده و سعی داشته در منطقه خاورمیانه خود را به عنوان قدرت برتر مطرح نماید. در این رابطه علی رغم     همکاری های گذشته و تقابل های فرهنگی و همسایگی با یکدیگر با توجه به دو کشور برای قرار گرفتن در سکوی برتری در منطقه ی خاورمیانه نشانه هایی از رقابت و درگیری در روابط دو کشور ایران و ترکیه دیده می شود. (onis, 2007: 16)

کشورهای آلمان و هلند و امریکا بنا به تقاضای ترکیه از «ناتو» آمادگی خود را برای استقرار موشک های پاتریوت در مرز مشترک ترکیه با سوریه اعلام کرده اند، ایران استقرار سپر موشکی امریکا در ترکیه به ویژه مناطق همجوار مرز با ایران را تهدید جدی برای امنیت ملی خود می داند و در این رابطه به وضوح به ترکیه اعتراض کرده است.

بر اساس نظریه باری بوزان در خصوص روابط ایران و ترکیه باید گفت هر دو کشور سعی دارند در منطقه شبکه ای از همکاری های سیاسی، اقتصادی و امنیتی را با بازیگران دولتی و حتی غیر دولتی آن منطقه یا بازیگران فرامنطقه ای که در منطقه حضور دارند شکل دهند و این شبکه را رهبری کنند.

ترکیه بنابر استراتژی خود که معطوف به متوازن کردن سیاست خارجی است، در صدد است تا مشکلات خود با همسایگان را به حد صفر برساند. در این روند دولت ترکیه به قدرت دیپلماتیک، چانی زنی و اقناع اهمیت فراوانی می دهد. اما مسأله ای که مطرح است این است که با وجود اینکه هر دو کشور ایران و ترکیه سعی دارند به یک قدرت منطقه تبدیل شوند، آیا تعقیب این استراتژی، رقابت را در رابطه ی بین ایران و ترکیه می طلبد یا همکاری را؟ در این خصوص جمهوری اسلامی ایران، با توجه به ماهیت ایدئولوژیک نظام حاکم از یک سو و توان فراوان جمعیتی، سرزمینی، اقتصادی و ویژگی های خاص ژئوپلیتیک و موقعیت استراتژیک آن در خاورمیانه از دیگر سو، تمایل دارد که به قدرت برتر منطقه تبدیل شود و ترکیه در حقیقت با توجه به نزدیکی با غرب با بهره گیری از اوضاع نامناسب منطقه و کسب پرستیژ منطقه ای و بین المللی از یک سو به دنبال استفاده بهینه از قدرت نرم خود در عرصه سیاسی و بین المللی است و از سوی دیگر در پی تثبیت نقش خود به عنوان بازیگری که ایجاد کننده نظم در تحولات بین المللی است می باشد.

هدف از این تحقیق آن است به اطلاعاتی دست یابیم که چه عواملی باعث واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه شده است و برای این واگرایی ها چه راه حل هایی وجود دارد تا دو کشور ایران و ترکیه به سوی همگرایی پیش روند. (جلال درخشه، 1390: 34-33)

فصل اول :

کلیات تحقیق

1- بیان مسأله

ایران کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه و از غرب با ترکیه همسایه است ایران واسطه قرار گرفتن در منطقه میانی اورآسیا موقعیتی راهبردی دارد و تنگه هرمز از راهبردی ترین مسیرهای        بین المللی کشتیرانی در جهان به شمار می آید. همچنین ترکیه در جنوب شرقی اروپا و جنوب غربی آسیا واقع شده است. ترکیه از سه طرف به وسیله دریا احاطه شده است و دارای 7 تنگه راهبردی بسفر و داردانل    می باشد.

ترکیه دارای پیشینه تاریخی و هویتی شناخته شده در منطقه می باشد و با تکیه به این قدرت سعی به تأثیرگذاری فرهنگی- ایدئولوژیکی به کشورهای منطقه داشته و سعی در ایجاد شکوفایی مجدد می باشد. به بیانی روشن تر سیاست دولت اردوغان را نمی توان به صرف احیای خلیفه گری یا عناصر اسلامی آن تعبیر کرد، بلکه علاقه سیاستمداران حزب عدالت و توسعه به دوران امپراطوری عثمانی را باید متناسب با متن جهانی تعریف کرد که خود را در آن می بینند در این متن؛ ارتباط با غرب در قالب عضویت در اتحادیه اروپا و شریک استراتژیک غرب بودن عناصر اصلی را تشکیل می دهند. از طرفی ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای دارای تمدن عظیم و پیشینه تاریخی بزرگ و با ذخایر عظیم انرژی در پی تحکیم و تثبیت موقعیت خود در منطقه و تأثیرگذاری به کشورها و افزایش توان خود در حوزه های مختلف سیاسی- فرهنگی- اقتصادی در منطقه می باشد. حال باید دید حضور دو کشور ایران و ترکیه به عنوان قدرت منطقه ای چه تأثیرات متقابلی بر روابط دو کشور ایران و ترکیه در حوزه های مختلف سیاسی- اقتصادی- فرهنگی و ... گذاشته و آیا این تأثیرات زمینه بروز همگرایی را فراهم می کنند یا موجب واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه می گردد.

تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر روابط ایران و ترکیه ما را به شناخت متغیرهای تأثیرگذار بر واگرایی ایران و ترکیه رهنمود کرده و رقابت ژئوپلیتیکی این دو کشور جهت تأثیرگذاری بر کشورهای منطقه را آشکارتر می کند . در این پژوهش به این برآیند دست یابیم که عوامل تاثیر گذار بر واگرایی های ژئوپلیتیک ایران و ترکیه کدامند .

تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر واگرایی های ایران و ترکیه

                      متغییر مستقل              متغییر وابسته

1-2- سوال تحقیق

1- عوامل تأثیرگذار بر واگرایی ژئوپلیتیکی ایران و ترکیه کدامند؟

1-3- فرضیات تحقیق

1- رقابت منطقه ای باعث واگرایی ایران و ترکیه می شود.

2- رقابت ایدئولوژیک نقش مهمی در واگرایی های دو کشور ایران و ترکیه دارد.

1-4- اهداف تحقیق

1- هدف علمی این پژوهش تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر واگرایی های ایران و ترکیه

2- هدف کاربردی این پژوهش بررسی روابط ایران و ترکیه در منطقه و تأثیرگذاری آن بر کشورهای منطقه

3- دیگر ضرورت های این پژوهش واکاوی علل واگرایی ها و تأثیرات آن در منطقه خاورمیانه بزرگ است

1-5- ضروریات و اهمیت تحقیق

سیاست خارجی ترکیه در دوران حزب عدالت و توسعه دچار تغییرات اساسی و بنیادین شد که «نوعثمانی گرایی جدید» نام گرفت. توجه به خاورمیانه جدید، فرهنگ جدید حاکم بر آن و ملاحظات بومی این منطقه، اساس سیاست خارجی ترکیه را تشکیل می دهد.

اما سیاست جدید حزب عدالت و توسعه همواره با این انتقاد روبرو بوده که در تعارض با سیاست های غربی گرایی این کشور بوده است اما واقعیت آن است که ترکیه درصدد ارتقای منزلت استراتژیک در خاورمیانه، ارتقای موقعیت خود به عنوان عضو ناتو و همچنین نزدیک شدن به دروازه های اتحادیه اروپاست. همچنین توجه به مسائل سیاسی و جنبه های ژئوپلیتیکی آن می تواند ره گشای پیش بینی های گوناگونی شود که زمینه های بهتر اداره کردن هر بخشی از کشور را فراهم سازد. بنابراین ضرورت         می بایست سیاست و جغرافیا را بهتر بشناسیم تا نحوه اداره کردن کشورآسان ترگردد، پژوهش حاضر         زمینه های شناخت ژئوپلیتیک و سیاست و نقش آن را در توسعه یک کشور فراهم می سازد، تا با توجه به سایر کارهای انجام گرفته در این خصوص راه گشای پژوهش های آتی و نیز استفاده جویندگان و پژوهندگان این عرصه و عرصه های مرتبط با این مقوله باشد.

1-6- روش تحقیق و مراحل آن

روش تحقیق در این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی می باشد اما به لحاظ شیوه و مدل تحقیقاتی به شرح ذیل انجام می گردد.

روش گردآوری مطالب و اطلاعات مورد نیاز در این تحقیق از طریق مطالعه اسناد و منابع کتابخانه ای اعم از کتاب ها، مجله ها و مقالات و رساله های نوشته شده در خصوص موضوع تحقیق و مباحث مرتبط با آن و سایت ها و وبلاگ های مربوط به موضوع پژوهش در فضای مجازی جهت آگاهی و شناخت بیشتر موضوع موردنظر می باشد.

این پژوهش با استفاده از روش نظری و برگرفته شده از اصول علم جغرافیا و با تأکید بر جغرافیای سیاسی و سایر علوم مانند علوم سیاسی و با استفاده از شیوه مطالعات کتابخانه ای و جمع آوری اسناد و مدارک و اینترنتی می باشد که پس از تدوین اطلاعات به دست آمده طبقه بندی شده به رشته نگارش در آمده است.

1-7- روش تجزیه و تحلیل داده ها

برای تجزیه و تحلیل اطلاعات با توجه به نوع تحقیق عمل می شود که در این تحقیق نوع پژوهش بنیادی است و از روش های استدلال و تحلیل عقلانی استفاده می شود و بر پایه مطالعات کتابخانه ای و اینترنتی و بهره گیری از اسناد مختلف و پرسشنامه ها انجام می گردد.

1-8- بهره وران تحقیق

وزارت کشور- سپاه پاسداران- استانداری ها- فرمانداری ها

وزارت امور خارجه

1-9- سازماندهی تحقیق

این پایان نامه از 5 فصل تهیه می شود که عبارتند از:

فصل اول کلیات تحقیق

فصل دوم آن مبانی نظری تحقیق

فصل سوم آن ویژگی های جغرافیایی ایران و ترکیه

فصل چهارم آن یافته های تحقیق

فصل پنجم: نتیجه گیری، ارزیابی فرضیه ها و پیشنهادات

1-10- انگیزه تحقیق

با توجه به اینکه ایران و ترکیه دو قدرت مهم منطقه ای به شمار می آیند و هر یک بر آنند تا روندهای منطقه ای را به سود خویش رقم زنند؛ این فرآیندها، هر پژوهشگری را وا می دارد، برآیند این کنش ها و واکنش های ناحیه را دریابد و ضرورت، ایجاب می نماید تا هر محققی به شرایط حاکم بر ناحیه خود اشراف ویژه حاصل نماید.

1-11- مشکلات تحقیق

در انجام و نگارش پژوهش حاضر به مانند هر کار تحقیقی، محدودیت ها و تنگناهایی وجود داشت که به پاره ای از آنها به اختصار اشاره می شود.

الف) کمبود کتب مرتبط با این مبحث در کتابخانه های عمومی که دسترسی به منابع تخصصی را با مشکل مواجه می کند.

ب) عدم در اختیار داشتن کتب تخصصی کافی در دانشگاه ها و موسسات آموزشی که دانشجو برای تهیه و دسترسی به منابع معتبر با چالش فراوانی روبه رو می باشد.

ج) عدم وجود مرکزی خاص جهت انجام تحقیق و پژوهش در زمینه های علمی مختلف که دانشجو در راستای نیازسنجی موجود، پس از اتمام کار به آن مرکز ارائه نماید.

1-12- پیشینه تحقیق

1- عوامل همگرا و واگرا در روابط ایران و ترکیه در اردیبهشت 1392 توسط آقای مجید دیوسالار دانشجوی دکتری روابط بین الملل- ]در مورد ایران و ترکیه و نفوذ و نقش بیشتر دو کشور به عنوان دو بازیگر قدرتمند منطقه ای مورد بررسی قرار می دهد[.

2- تحلیل سیاست های آمایش سرزمین ایران و ترکیه در مناطق مرزی همجوار. فصلنامه پژوهش های جغرافیایی (علمی پژوهشی) دانشگاه تهران، شماره 69، پاییز 1388.

3- روابط ایران و ترکیه در دوره ریاست جمهوری آقای دکتر احمدی نژاد، در سال های 86 تا 92، نوشته محمد حسین زاده، 

 ]در مورد واگرایی و همگرایی ایران و ترکیه نوشته است[.

4- تضاد و همکاری در روابط ایران و ترکیه بعد از جنگ سرد (2008) خرداد 1391، توسط توحید مقدم ارسباری و دکتر صمد قائم پناه، 

 ]نوشته آن به دنبال آن است که چرا روابط ایران و ترکیه همیشه توأم با تضاد و همکاری بوده است و هیچگاه روابط دو کشور عمیق و گرم و روند تکاملی نداشته است[.

5- تأثیر حذب عدالت و توسعه ترکیه در روابط ایران و ترکیه، نوشته توسط رضا شاکری،

]ایران و ترکیه می توانند با همکاری های استراتژیک در منطقه منافع خود را به نحو احسن به دست آورند اگر چنین رقم نخورد همواره قدرت های منطقه ای ریشه نفاق را بین دو کشور می دوانند[.

6- چالش و اقدامات ترکیه برای مهار قدرت منطقه ای ایران، مرداد 1391.

1-13- محدوده جغرافیایی تحقیق

تحقیق حاضر در محدوده جغرافیایی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا و با هدف بررسی و تحلیل نقش ژئوپلیتیک کشورهای ترکیه و ایران در منطقه و همچنین سیاست های منطقه ای این کشورها انجام خواهد پذیرفت.

1-14- واژه ها و مفاهیم تحقیق

1-14-1- تعریف ژئوپلیتیک

ژئوپلیتیک یا سیاست جغرافیای اثر محیط و اشکال یا پدیده های محیطی، چون موقعیت جغرافیایی، شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی (زمینی، دریایی، هوایی و فضایی)، وسایل ارتباط جمعی و ... را در تصمیم گیری های سیاسی، به ویژه در سطوح گسترده منطقه ای و جهانی، مطالعه و بررسی می کند.

1-14-2- تعریف خاورمیانه

خاورمیانه منطقه ای است که سرزمین های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می شود و از جمله مناطق حیاتی و موثر در معادلات ژئوپلیتیک جهانی، منطقه خاورمیانه است. خاورمیانه را مرکز دنیای قدیم می دانند، مرکزی که در دل آن منطقه خلیج فارس به منزله هارتلند جهانی قرار دارد. (مجتهدزاده، 1381: 284)

1-14-3- تعریف واگرایی

عبارت است از تفکیک و جدایی از همدیگر و دور شدن آنها از هدف مشترک و حرکت به سمت       هدف های خاص. (حافظ نیا، 1385)

1-14-4- تعریف تحلیل

در لغت به معنی قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدات است و ارزیابی متغیرهای موثر و بالقوه داخلی و محیط را تجزیه و تحلیل گویند

Abstract

The relations between Iran and Turkey always go through many ups and downs in history and this relation is not because of recent centuries. Two countries have relation in common because of neighborhood since Ottoman kingdom.Just as it is obvious from the title of this thesis, this text is going to consider carefully elements which result in divergence between two country of Iran and turkey.

Iran and Turkey are considered as two powerful rulers in peripheral region which each of them follow obvious goals to be considered as a regional power.

Turkey has tried to get better place in changes of Middle East in relation Compared with past and hasa more effective rule in region, on the other handIslamic Republic of Iran also has followed obvious goals to be considered as a better power in region.Both of countrieswant more influence in Middle East region which hasgreatest impact in relations and divergence of two countries.

In this thesis data are arranged as map, table, and graph, and methods are descriptive-analytical.

As three elementsof religion, economy, and security have basic rule in attunement ofIran and Turkey’sprofits, these elements areactually themain backgrounds of development in relations between two countries. On the opposite we can refer to three elements of divergence in relations of Iran and Turkey which includes:

1. The role of regional and global power

2. Turkey’s secular system

3. Ethnic minorities

This problem is proved that relations of Iran and Turkey although inthe economic relation continues in a good way, but in recent years because of Turkey’s change in the nature of foreign policy, the past communal and cooperation go through some conflicts.

This is worth to mention that with Turkey’s change in the nature of foreign policy towardIran and increasing efforts for being a standard in Middle East region, and also harsh stance of this country against Syria, can be seen a blur in Iran and Turkey’srelations.

Key words: Iran, Turkey, divergence,Middle East region