پایان نامه شناخت و مشخص ساختن میزان بازنمایی عناصر و مولفه‌های هویت ملی

چکیده

  پژوهش حاضر به روش تحلیل محتوای مقوله‌ای میزان و نحوه بازنمایی هویت ملی در بخش خبری مشروح21:00شبکه اول سیما را مورد مطالعه قرار داده است. شبکه اول سیما یک شبکه سراسری و در سراسر کشور قابل در یافت بوده و بخش خبری مشروح21:00 آن از جمله بخش های خبری دیر پا و پر بیننده است. حجم نمونه این تحقیق 42 بخش خبری  بود که  بازه زمانی آن،  شش ماه نخست سال از اول فروردین تا پایان شهریور  1392 را در بر می گرفت. هویت ملی در این پژوهش در قالب شش مولفه جامعه‌ای، فرهنگی، سیاسی، تاریخی، جغرافیایی و دینی که مورد نظر بیشتر پژوهندگان این  حوزه است مورد مطالعه قرار گرفت.  یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که این بخش خبری به بازنمایی هویت ملی توجه داشته و سه مولفه جامعه ای و سیاسی و دینی را بیش از سایر مولفه‌ها (فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی) بازنمایی می‌کند. همچنین این پژوهش نشان داد که بخش خبری مذکور در بازنمایی مظاهر هویت ملی به تکنیک‌های برجسته‌سازی و انگاره‌سازی توجه دارد و این تکنیک‌ها را عموماً در غالب گزارش خبری بکار می‌گیرد. در بحث ارزش‌های خبری یافته‌ها نشان داد که بخش خبری 21:00 سیما برای گزینش و انتشار خبرهایی که مستقیم یا غیر مستقیم به هویت ملی و مولفه‌های مختلف آن مربوط می‌شده بیشتر ارزش خبری دربرگیری و مجاورت را مدنظر قرار می‌دهد. علاوه بر این یافته‌ها نشان داد که خبرهای مرتبط با هویت ملی به شکل قابل ملاحظه ای تحت تاثیر مناسبت‌های سیاسی جامعه ای و مذهبی از جمله انتخابات ریاست‌جمهوری و همچنین ماههای رجب، شعبان و رمضان بازنمایی می‌شوند.  

بیان مسئله

       هویت ملی در دنیای امروز و در روزگار دگرگونی‌های اجتماعی سریع و جهانی شدن به یکی از موضوعات مهم پژوهشی در بخش قابل ملاحظه‌ای از رشته‌های علوم اجتماعی و علوم ارتباطات تبدیل شده است. برای متقاعد شدن در این زمینه کافی است به حجم قابل‌توجهی از مطالب دانشورانی که بطور مستقیم یا غیر‌مستقیم به موضوع هویت پرداخته‌اند اشاره کرد. مثلاً در حوزۀ مباحث جهانی شدن، صاحب‌نظران مختلفی عمده‌ترین مباحث خود را به حوزۀ فرهنگ و هویت اختصاص داده‌اند که از جملۀ آنها می‌توان از«جهانی‌ شدن، فرهنگ و هویت» از احمد گل‌محمدی، «فرهنگ در عصر جهانی شدن چالش‌ها و فرصت‌ها» از دکتر محمد توحید فام و...، نام برد. در حوزۀ علوم اجتماعی و جامعه شناسی مباحث ریچارد چنکینز در خصوص هویت اجتماعی، نظریۀ اجتماعی و سیاست از کریج کالهون و همین‌طور بحث‌های هویت و قومیت‌ها در کتاب جامعه‌شناسی گیدنز، قوم‌شناسی سیاسی رولان برتون در خور توجه هستند. در  مجموعه مطالعات رسانه‌ها، کتاب «روانشناسی شناختی وسایل ارتباط جمعی» از ریچارد جکسون هریس که فصل چهارم کتاب خود را مشخصاً به نحوۀ انعکاس و بازنمایی هویت‌ها و قومیت‌ها در رسانه‌های جمعی اختصاص داده است، در خور توجه است. با توجه به مواردی که در اینجا بسیار به اختصار ذکر شد، می‌توان گفت که هویت ملی از جمله بحث‌های بسیار مهم دنیای مدرن است که هر اندیشمندی بنا به دغدغه‌های حوزه معرفتی و مورد علاقه خود به نحوی به آن پرداخته است.  

      به لحاظ لغوی واژۀ هویت (identity) از واژۀ (identitas) مشتق شده و به دو معنای ظاهراً متناقض بکار می‌رود؛ نخست همسانی و یکنواختی مطلق؛ دوم تمایز که در برگیرندۀ ثبات یا تداوم در طول زمان است. هرچند دو معنای نام‌برده متناقض و متضاد به‌نظر می‌آیند، ولی در اصل به دو جنبۀ اصلی و مکمل هویت معطوف هستند. مانوئل کاستلز از منظری مدرن هویت را همچون «ساخته شدن فرآیندی معنا بر پایۀ یک ویژگی فرهنگی یا یک دسته ویژگیهای فرهنگی که بر دیگر منابع معنا برتری دارند» تعریف می‌کند. وی معتقد است که همانگونه که نقش‌ها کارویژه‌ها را سازمان می‌دهند، هویت هم معنا را سازمان می‌دهد. (کاستلز،1997: 7؛ به نقل از گل‌محمدی،1386: 225). هرچند از نظر نباید دور داشت که کاستلز در مقدمۀ کتاب «جامعۀ اطلاعاتی» خود، در مورد هویت، عمده مباحث این حوزه را بر هویت‌های مدرن متمرکز کرده و از ظهور هویت‌های مقاوم در هیئت‌ جمعیت‌های دینی، فرهنگی، ملی، قومی و محلی سخن می‌گوید؛ و همچنین یادآوار می‌شود که این هویت‌های جدید را می‌توان در سه مقولۀ کلی جای داد که وی آنها را با عناوین «هویت مشروعیت‌بخش»، «هویت مقاومت» و «هویت برنامه‌ای» معرفی می‌کند (کاستلز، 1994: 22).

        اغلب صاحب‌نظران هویت ملی را به مثابه  امری روان‌شناختی و جامعه‌شناختی می‌دانند. از جمله تاجفل هویت اجتماعی را با عضویت گروهی پیوند می‌زند و عضویت گروهی را متشکل از سه عنصر میداند: عنصر شناختی (آگاهی از اینکه فرد به یک گروه تعلق دارد)؛ عنصر ارزشی ( فرض‌هایی دربارۀ پیامدهای ارزشی مثبت یا منفی عضویت گروهی)؛ و عنصر احساسی (احساسات نسبت به گروه و نسبت به افراد دیگری که رابطه‌ای خاص با آن گروه دارند). بر این اساس هویت اجتماعی از دیدگاه تاجفل عبارت است از آن بخش از برداشت یک فرد از خود که از آگاهی او نسبت به عضویت در گروه (گروه‌های) اجتماعی سرچشمه می‌گیرد، همراه با اهمیت ارزشی و احساسی مربوط به آن عضویت. ( تاجفل،1998: 9؛ به نقل از گل‌محمدی،1386: 222). بر این اساس می‌توان هویت اجتماعی را نوعی خودشناسی فرد در رابطه با دیگران دانست. به بیان دیگر فرایند هویت‌سازی این امکان را برای یک کنش‌گر اجتماعی فراهم می‌کند که برای پرسش‌های بنیادی معطوف به کیستی و چیستی خود پاسخی مناسب و قانع‌کننده پیدا کند. از دیدگاه برون[1] نیز، هویت معطوف است به بازشناسی مرز میان خودی و بیگانه که عمدتا از طریق همجنسی‌های اجتماعی و انفکاک درون‌گروه از برون‌گروه‌ها ممکن می‌شود. اهمیت تمایزها، تنش‌ها و ستیزهای گروهی، حتی در شرایط نبود تضاد منافع، از این جنبۀ هویت ناشی می‌شود (برون،1999: 790؛ به نقل از گل‌محمدی،1386: 224).

           هویت ملی از منظر اندیشمندان در واقع یکی از انواع هویت جمعی است. هویت جمعی آنطور که رزازی‌فر بیان می‌کند «شیوۀ مشترک در نحوۀ تفکر (ارزش‌ها، اعتقادات، هنجارها، نمادها، رویکردها)، احساسات و تمایلات یک گروه که نوعی احساس تعهد و تکلیف نسبت به آن گروه را برمی‌انگیزد» تعریف می‌شود. وجود و نتیجۀ هویت جمعی، احساس پایبندی و دلبستگی و تعهد به اجتماع و گروه است؛ به‌عبارتی مقصود از پایبندی، ‌اعتقاد و دلبستگی به هنجارها و ارزش‌ها و مقصود از تعهد نیز مشارکت در جهت توسعه و تثبیت ارزش‌ها و هنجارها در گروه مربوطه است( رزازی‌فر،1379:104؛ابولحسنی،1389: 18). بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت دو عنصر عمده و مشترک هویت جمعی، احساس تعهد و تعلق عاطفی است.

11 ابعاد هویت ملی

         با توجه به مباحث بالا، هویت ملی را می‌توان مجموعه‌ای شناختی، اعتقادی و روانی دانست که با تاثیرگذاری بر کنش‌های اجتماعی، موجب همبستگی و انسجام در سطح ملت می‌شود. در یک نگاه کلی مولفه‌هایی مختلف هویت ملی عموماً به صورت ذیل جمع بندی شده‌اند:

بعد جامعه‌ای: «بعد جامعه‌ای هویت ملی، در ارتباط با کیفیت روابط اجتماعی فرد با نظام کلان اجتماعی است. در صورت تقویت مناسبات و روابط فرد با جامعه، هویت جمعی در سطح جامعه شکل می‌گیرد که همان «مای ملی» را محقق می‌کند.

بعد تاریخی: «بعد تاریخی هویت ملی را می توان از آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشتۀ تاریخی و احساس دلبستگی به آن، احساس هویت تاریخی و هم‌تاریخ‌پنداری، پیوند دهندۀ نسل‌های مختلف به یکدیگر دانست که مانع از جدا شدن یک نسل از تاریخش می‌شود.»

بعد جغرافیایی: «محیط جغرافیایی تبلور فیزیکی، عینی، ملموس و مشهود هویت ملی به‌حساب می‌آید. برای شکل‌گیری هویت واحد ملی، تعیین محدوده و قلمرو یک سرزمین مشخص، ضرورتی تام دارد. به عبارتی نگرش مثبت به آب و خاک به عنوان یک کشور و یک سرزمین معین که از جایگاه مشخصی در نظام هستی برخوردار باشد، هویت جغرافیایی نامیده می‌شود.»

بعد فرهنگی: «مقصود از فرهنگ، مجموعۀ ذهنی و روانی مشترکی است که در گذشتۀ تاریخی شکل گرفته و طی آن فرآیند جامعه‌پذیری به نسل‌های بعدی منتقل گردیده و نسل‌های نوین، آن را به عنوان میراث گذشته به ارث برده‌اند. مجموعه‌ای که آن را می‌توان شامل: ارزش‌ها، هنجارها، نمادها، اعتقادات، احساسات و رویکردهایی برشمرد که در زمینۀ خانواده، اقتصاد، سیاست، مذهب، جامعه‌پذیری و تفریحات در بین مردم یک جامعه به صورت وجدان جمعی درآمده است.»

بعد سیاسی: «هویت سیاسی مهمترین مولفۀ هویت ملی را تشکیل می‌دهد. هویت ملی در بعد سیاسی بدین معنی است که افراد از لحاظ فیزیکی و قانونی عضویت نظام یا ساختار سیاسی هستند، داخل مرزهای ملی یک کشور زندگی می‌کنند و موضوع و مخاطب قوانین آن کشور هستند؛ همچنین خود را از لحاظ روانی از اعضاء سیستم می‌دانند. از اینرو عشق و علاقۀ قلبی به یک سیستم سیاسی و میانی ارزشی و مشروعیت آن

به عامل عمده‌ای در تقویت همبستگی و پیوند ملی خواهد بود.»

بعد دینی: «دین و مذهب به مثابه یکی از ریشه‌ای ترین عناصر فرهنگی در جوامع به عنوان یکی از عوامل اساسی تشکیل دولت و ملت مورد توجه بوده است. وجود دین مشترک در درون یک قلمرو و سرزمین مشترک همواره به عنوان یکی از مبانی شکل‌گیری همبستگی ملی در جوامع مطرح بوده و نقشی اساسی در پیدایش وفاق و انسجام اجتماعی ایفا کرده است»(ابوالحسنی،1389: 22-20).

     به هر‌روی، هویت ملی، مجموعه­ای از گرایش­ها و نگرش­های مثبت نسبت به عوامل، عناصر و الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور به عنوان یک واحد سیاسی است.

111هویت ملی و جامعه ایران

       اکنون اگر موضوع هویت ملی در چهارچوب کلیتی به نام هویت ایرانی مطالعه شود با توجه به مؤلفه­های سنتی و مدرن برخلاف بسیاری از هویت­های خودساخته و در‌حال ساخت از سوی کشورها و برای ملت­های دیگر، دارای عناصری همچون تاریخ مشترک مکتوب و شفاهی، اسطوره­های ملی و مذهبی قابل پذیرش در بین همه، دردها و رنجها و افتخارات، زبان غنی و کامل، فرهنگ و دین، ایدئولوژی­ و ارزشها، مراسم و آداب و سنت‌های ملی و تاریخی، آگاهی و احساس تعلق قدرتمند و ... است که تداوم و تأثیر آن بیش از هر هویت دیگری در منطقه و جهان مطرح است.

       کشور ما ایران به عنوان کشوری با پیشینه تاریخی و تمدنی عظیم و همچنین با لایه­های فرهنگی مختلف و متشکل از خرده فرهنگ­های قومی، مذهبی و دینی گوناگون در مقاطع مختلف با مسائل و مشکلاتی از سنخ تضعیف وحدت ملی مواجه بوده است. تحولات ایران پس از انقلاب اسلامی و فراز و نشیب‌هایی که عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی بوجود آمده است مفهوم هویت ملی و راههای تقویت آن نه‌تنها در میان پژوهشگران فرهنگ، جامعه و سیاست ایران بلکه حتی در میان مردم عادی نیز به یک دغدغۀ ذهنی تبدیل شده است. افزون بر این، برخی از متفکران مسائل سیاسی و اجتماعی ایران تقویت هویت ملی را شرط لازم افزایش توان و ظرفیت ملی برای رویارویی با تهدیدات و بحران‌ها می‌دانند (سید امامی، 1390: 41؛ به نقل از کاظمی، 1382: 6-205).

         با این مقدمات، می‌توان نتیجه گرفت که هویت و جنبه‌های مختلف آن یک امر ایستا و پایدار نیست ودر گذر ایام و بنا به شرایط گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصاد‌ی می‌تواند در معرض تغییر، تقویت، تضعیف و یا حتی در معرض تهدید باشد.

12رسانه‌ها و هویت

       به‌نظر می‌رسد در دنیای امروز با وجود حضور فراگیر و پرنفوذ رسانه‌ها (اعم از جمعی و مجازی) که نه‌تنها در کار انعکاس واقعیت‌های اجتماعی هستند بلکه دست‌اندرکار ساخت اجتماعی واقعیت نیز می‌باشند می‌توانند در زمینۀ تحکیم، تقویت و یا تضعیف هویت‌ها به‌خصوص هویت ملی نقش داشته باشند. به عبارت دیگر، تلاش جهانی‌ ­از طرف فرهنگ مهاجم و قدرت سیاسی­ اقتصادی و نظامی و به‌ویژه رسانه‌ای در قالب شبکه­های خبری و ماهواره­ای به عنوان ابزار قدرتمند دنیای امروز، در یکسان­سازی فرهنگی و غلبه بر مقاومت­ها و کانون­های «هویت مقاومت» می‌توانند تاثیرگذار باشند.

      دراین میان، ابزارهای جهانی شدن (ماهواره، رسانه‌های جمعی، اینترنت وغیره) در تشدید چندپارگی معنایی و هویتی نقش قابل‌ملاحظه‌ای دارند. هرچند گسترۀ دایرۀ اثرگذاری و اثرپذیری در حوزۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات و مباحث هویتی مترتب برآن، نشانگر سیال بودن ابعاد هویت در دنیای امروز است. با این حال موضوع هویت ملی و نقشی که رسانه‌های جمعی به‌ویژه تلویزیون در تقویت یا تضعیف آن بازی می‌کنند امری پذیرفته شده به نظر می‌رسد. اگر این مهم در چهارچوب نقش رسانه های جمعی مورد بررسی قرار گیرد وظایف سه‌گانۀ کلاسیک  هارولد لاسول بسیار راهگشا است. لاسول  برای رسانه های جمعی سه نقش عمده قائل است. این نقش‌های سه‌گانه عبارتند از : 1 نظارت بر محیط 2 ایجاد همبستگی میان اجزای جامعه 3 انتقال میراث‌های اجتماعی از نسلی به نسل دیگر(لاسول،1383: 59). در همین زمینه می‌توان به نقش‌های مورد تاکید مرتن و لارازسفلد نیز اشاره کرد. از نقطه‌نظر آنان رسانه‌ها دارای سه نقش عمده هستند؛ 1 وظیفۀ اخلاقی (حمایت از هنجارهای اجتماعی) 2 امکان اعطای پایگاه اجتماعی 3 برخی وظایف نامطلوب (مانند تخدیر اجتماعی یا ایجاد نوعی مشارکت خیالی در واقعیت است(به نقل از دادگران، 1381. 7-106).

[1] Brown